Reja: Kirish Asosiy qism Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati kirish

Termik ishlov beriladigan deformatsiyalangan alyuminiy qotishmalari.

Ushbu qotishma guruhiga yuqori va normal quvvatli qotishmalar kiradi. Ba’zi deformatsiyalangan issiqlik bilan qattiqlashtiriluvchi qotishmalarning tarkibi 6-jadvalda ko‘rsatilgan. Odatda ishlangan alyuminiy qotishmalari duralyuminiy (D harfi bilan belgilangan) Al-Cu-Mg tizimining qotishmalari. Juda soddalashtirilgan tarzda, duralyuminiylar qattiqlashtiruvchi issiqlik bilan ishlov berish jarayonida sodir bo‘ladigan jarayonlarni Al-Cu diagrammasi yordamida ko‘rib chiqish mumkin (5-rasm).

6-jadval.

Termik ishlov beriladigan ayrim deformatsiyalangan qotishmalarning tarkibi

Markalanishi		Kimyoviy tarkibi, %							Qotishma nomlanishi
Harfli	Raqamli	Mis	Magniy	Marganes	Zn	Ni	Fe	Si
Д1 Д16 АК8 В95	1110 1160 1380 1950	3,8 – 4,8 3,8 – 4,9 3,9 – 4,8 1,4 – 2,0	0,4 – 0,8 1,2 – 1,8 0,4 – 0,8 1,8 – 2,8	0,4 – 0,8 0,3 – 0,9 0,4 – 1,0 0,2 – 0,6	0,3 0,3 0,3 6,0	0,1 0,1 0,1 Cr-0,1	0,7 0,5 0,7 0,5	0,7 0,5 0,6 – 1,2 0,5	Duralyumin Superduralyumin Bolg‘alangan qotishma Yuqori chidamli qotishma

4-rasm. “Alyuminiy-magniy” holat diagrammasi.


5-rasm. “Alyuminiy-mis” holat diagrammasining fragmenti.
Т₁ – qaynash harorati;
Т₂ – qattiqlashish harorati;
Т₃ – sun’iy sovish harorati.


7-rasm. “Alyuminiy – kremniy” holat diagrammasi.

1. 
   Umumiy ko‘rinishi;
   
2. 
   Modifikator kiritilgandan keyin ko‘rinishi.
   

O‘zgaruvchan eruvchanlik chizig‘i ustidagi qotishma isitish, bu haroratda ushlab turish va tez sovutishdan iborat bo‘lgan paytida, o‘ta to‘yingan a-qattiq eritmaning tuzilishi (6a-rasmdagi yorqin fon) temir va marganesning erimaydigan birikmalarida aniqlanadi. Yangi qotib qolgan qotishma past quvvatga ega s₆=30kgf/mm³ (300 MPa); d=18%; qattiqligi НВ75.

O‘ta to‘yingan qattiq eritma barqaror emas. Qattiqlashtirilgan qotishmaning keying qarishi paytida eng yuqori quvvatga erishiladi. Sun’iy qarish 150-180 °C haroratda ushlab turishdan iborat. Bunda o‘ta to‘yingan a-qattiq eritmadan CuAl₂, CuMgAl₂ va boshqalarni mustahkamlash fazalari cho‘ktiriladi. Keksalangan qotishmaning mikro tuzilishi 6b-rasmda ko‘rsatilgan. U yuqorida sanab o‘tilgan turli bosqichlarning qattiq eritmasidan va qo‘shimchalaridan iborat.

4. 
   Alyuminiyning quyma qotishmalari.
   

Alyuminiy qotishmalari uchun amaldagi standart (ГОСТ 1583-89) ularni 5 guruhga bo‘lishini nazarda tutadi:
I – tizimga asoslangan qotishmalar А1 – Si – Мg
II – tizimga asoslangan qotishmalar Al – Si – Сu
III – tizimga asoslangan qotishmalar Al – Сu
IV – tizimga asoslangan qotishmalar Al – Mg
V – tizimga asoslangan qotishmalar Al – va boshqa komponentlar.
7-jadvalda ushbu guruhdagi qotishmalarning ayrim markalari va kimyoviy tarkibi ko‘rsatilgan.
Alyuminiy quyma qotishmalarining odatiy vakili siluminlardir – bu alyuminiyning kremniy bilan qotishmalari bo‘lib, odatda 10-13% Si (AK12) (7-rasm).
Quyma gipoevtektik siluminlarning mikro tuzilishi yengil dendritlardan iborat a – kremniyning alyuminiydagi qattiq eritmasi va qo‘shaloq asikulyar evtektika a+Si, 8b-rasm. (Al ning Si Ichida eruvchanligi xona haroratida 0,05% bo‘lganligi sababli, past haroratlarda qotishmalarning tuzilishi b – qattiq eritma emas, balki kremniy mavjud deb hisoblash joizdir).

8-rasm. Siluminlarning mikro tuzilishi.
(o‘ng tarafdagi sxematik ko‘rinishi): a) gipoevtektik; b) evtektik; v) giperevtektik; g) modifikatsiyalangan.
Evtektik tarkibli qotishmaning mikro tuzilishi a+Si evtektikasidan iborat. Odatiy quyish usuli bilan bu evtektika qo‘pol tuzilishga ega (8b-rasm). Undagi kremniy qo‘pol ignalar shaklida bo‘ladi. Giperevtektik tarkibli siluminlarda dastlab och kul rangdagi polyhedral Si kristallari kirstallanadi (8v-rasm). Silikon mo‘rt, shuning uchun siluminlar past mexanik xususiyatlarga ega (s_b=120-160 MPa, d=1-2%). Qo‘pol evtektik va birlamchi kristallardan qutulish uchun qotishmalar o‘zgartiriladi, ya’ni quyishdan oldin eritmaga oz miqdorda natriy (qotishma og‘irligi bo‘yicha 0,05-0,08%) yoki kaltsiy, bor kiritiladi. O‘zgartirish natijasida (7-rasm – nuqta chiziq) evtektikadagi kremniy konsentratsiyasi oshadi (11,7% dan 15% gacha) va qotishmalar 577°C muvozanatli evtektik haroratga nisbatan qayta sovutiladi. Tarkibida 11,7-15% Si bo‘lgan giperevtektik tarkibli siluminlar gipoevtektikaga aylanadi va ularning tuzilishida birlamchi mo‘rt kremniy kristallari a-qattiq eritmaning dendritlari paydo bo‘ladi (8g-rasm). haddan tashqari sovutish strukturada nozik taneli evtektikaning shakllanishiga olib keladi.

O‘zgartirish siluminlarning nafaqat mexanik xususiyatlarini (s_b=170-200 MPa, d=3-5%), balki quyish xususiyatlarini ham yaxshilaydi. O‘zgartirilgan siluminlar yaxshi payvandlanadi va yuqori korroziyaga chidamliligiga ega. Kuchliligini oshirish uchun qo‘sh siluminlar magniy, mis bilan qotishtiriladi va issiqlik bilan ishlov beriladi. Ularning maqsadiga ko‘ra konstruktiv quyma alyuminiy qotishmalari shartli ravishda quyidagi guruhlarga bo‘linadi:

1. 
   yuqori zichlik bilan tavsiflangan qotishmalar (AK12, AK8);
   
2. 
   yuqori quvvatli issiqlikka chidamli qotishmalar (AM5, AK5M);
   
3. 
   korroziyaga chidamli qotishmalar (AMг10; АЦ4Мг).
   

XULOSA
Alyuminiy qurilish va arxitekturada keng qo‘llaniladi. Ko‘pgina sanoati rivojlangan mamlakatlarda alyuminiy zahiralarining 20% bu maqsadlar uchun sarflanadi. Aviatsiya, temir yo‘l va avtomobil transporti 25%, elektrotexnika – taxminan 15% iste’mol qiladi. So‘nggi paytlarda konteynerlar va qadoqlash uchun alyuminiy iste’moli tez sur’atlar bilan o‘sib bormoqda – bugungi kunda u allaqachon 10-15% ga yetdi. Alyuminiyning ahamiyati iste’mol tovarlari ishlab chiqarishda ham ortib bormoqda: bu yerda uning ulushi ham 10-15% ni tashkil qilinmoqda. Shu munosabat bilan alyuminiy ishlab chiqarish va iste’mol qilishning Mutlaq hajmi tez sur’atlar bilan o‘sib bormoqda.
Alyuminiydan foydalanish turli sohalarda ham, kundalik hayotda ham uchraydi. Alyuminiy oziq-ovqat va kimyo sanoatida qo‘llaniladi, chunki u organic kislotalar, konsentrlangan nitrat kislota va oziq-ovqat mahsulotlari bilan o‘zaro ta’sir qilmaydi. Alyuminiy konteynerlar, qadoqlash materiallari, konteynerlar va boshqalarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Alyuminiy shuningdek, qurilish, elektrotexnika, kriogen muhandislik, avto va avtomobil qurilishida keng qo‘llaniladi.