Reja: Kirish G’aznachilik tushunchasi

1. G`aznachilik tushunchasi

Davlat budjetining g‘azna ijrosi qonun hujjatlarida belgilab qo‘yiladigan maxsus vakolatli moliya organi hamda uning Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar, tumanlar, shaharlardagi hududiy bo‘linmalari (bundan buyon matnda G‘aznachilik deb yuritiladi) tomonidan amalga oshiriladi.

Iqtisodiy taraqqiyot tarixi shundan dalolat beradiki, XX asming 20-30-yillarida mamlakatning iqtisodiy qudratini oshirish maqsadida davlatning iqtisodiyotdagi o`rni oshib bordi va u ko`pchilik iqtisodiy va ijtimoiy funksiyalami o`z zimmasiga oldi. Bu esa professional davlat xizmatini shakllantirish va barcha davlat boshqaruvi tuzilmalanni mustahkamlashni talab etdi. XX asming 70-90-yillariga to`g`ri kcladigan navbatdagi ma`muriy qayta qurishlar sharoitida esa davlatning zimmasiga shunchalik ko`p vazifa va funksiyalar yuklandiki, natijada siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy muammolar ta'sirida davlat bu majburiyatlami bajarishga, "og`ir yukni tortishga" qodir boimay qoldi. Bu holatlar davlat boshqaruvi tizimida maimiriy islohotlar qilish zaruriyatini keltirib chiqardi.
O`zbekistoMustaqillikka erishgandan so`ng, xo`jalik yuritish-ning bozor tizimiga o`tilishi, iqtisodiyot bozor infratuzilmasining shakllanishi va rivojlanishi mamlakat xo`jalik jarayonlarini amaiga oshirish uchun zarur boigan huquqiy asosni yaratishni talab etdi. Undan tashqari, jahondagi globallashuv jarayonlarida faol qatnashayotgan O`zbekiston uchun davlat boshqaruv institutlarini shakllantirish va tubdan isloh qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Bu boradagi islohotiar davlat moliyasi, davlat budjeti va budjet jarayonini boshqarish va tartibga solish organlari faoliyatining samaradorligini oshirishni ko`zda tutadi. Shu sababli ular faoliyatini amalga oshiri-layotgan iqtisodiy va demokratik islohotlar talablariga moslashtirish, so`nggi ijobiy natijalami ko`zlagan holda muvofiqlashtirish, shaklan va mazmunan yangi sifat pog`onasiga ko`tarish talab etilmoqda<sup>1</sup>.
Bu borada dastlab O`zbekistoRespublikasi Vazirlar Mahkama-sining "Davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish loyihasini aroalga osbirishga tayyorlanish chora-tadbtriari to’g’risida"gi 2002 yil 26 aprelda 144-son Qarori qabul qilindi. Mazkur loyihani amalga oshtrishga Xalqaro tiklanish va taraqqiyot banki tomonidan 400,0 ming AQSh dollari miqdorida mablag' ajratildi. Qarorda aytilishicha, "Yaponiya hukumati tomonidan O`zbekistoRespublikasida moliya axborot tizimining funksionai va texnikaviy tuzilmasini ishlab chiqish-ga"<sup>1</sup> 500,0 ming AQSh dollari miqdorida grant berilishi bildirildi.
Mazkur loyihaning maqsadi davlat moliyasini boshqarishni takomiHashttrish, zamonaviy kompyuterlar va axborot texnologiya-laridan foydalangan holda, budjet mablag`iarining samarali sarflanishini ta'minlash, budjet ijrosining yangi tizimini yaratishdan iboratdir. Ko`rsatib o`tilgan loyihani araalga oshirish yuzasidan raasitliyat O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga yukiatildi.
Loyihani tayyorlash va amalga oshirish maqsadida Muvoftqlashtiruvchi kengash tuzildi. Bu kcngashning asosiy vazifalari etib quyidagiiar belgilandi:

• 
  loyihani tayyorlash va amaiga oshirish bo`yicha monitoring olib borish;
  
• 
  loyiha doirasida jalb ettladigan vakolatli organlar, konsalting kompaniyalari faoliyatini rauvofiqlashtirish; . loyihani tayyoriash va amalga oshirish uchun jalb etiladigan
  

mablag`lardan samarali foydalanish ustidan nazoratni taininlash;

• 
  tender savdolari o`tkazish bo`yicha qarorlar qabul qilish va uiarning natijalarini ma'qullash, tegishli tender komissiyalari tarkibini tasdiqlash;
  

. ekspertizalar o`tkazish va jalb etilayotgan konsultantlar va ekspertlar hisobotini ma'qullash.
O`zbekistoRespublikasida davlat moliyasini isloh qilish bo`yicha muhira qadamlardan biri 2004-yil, 26-avgustda O`zbekistoRespublikasining "Davlat budjetming g’azna ijrosi to’g’risida"gi 664-II sonli Qonunining qabul qilinishi bo`ldi. Ushbu Qonunning maqsadi O`zbekistoRcspublikasi Davlat budjetining (shu jumladan, davlat maqsadli jamg`armalarining) va budjet tashkilotlari budjetdan tashqan mablag`larining g’azna ijrosi sohasidagi munosabatlarini tartibga solishdan iborat.

• 
  davlat budjeti g’azna ijrosining asosiy prinsiplari;
  
• 
  davlat budjetining g’azna ijrosi muddatlari;
  
• 
  g`aznachilikning asosiy vazifaiari;
  
• 
  g`aznachilikning boshqa organiar va tashkilotlar bilan o`zaro munosabatlari;
  
• 
  g`aznachilikning bank hisobvaraqlari;
  
• 
  davlat budjetining xarajatlarint amalga oshirish;
  
• 
  davlat budjeti mablag`larini boshqarish;
  
• 
  davlat budjeti g’azna ijrosming buxgaiteriya hisobi;
  
• 
  davlat budjetining ijrosi to’g’risidagi hisobot va boshqalar. "Davlat budjetining g’azna ijrost to’g’risida"gi
  

Qonunning qabul qilinishi, o`z navbatida, budjetdan mablag` oluvchilar bilan ularga tovar(xizmat, ishjlami yetkazib benivchilar o`rtasidagi shartnomalami ro`yxatdan o`tkazish hamda ularning xarajatlarmi to`lab berishga qaratilgan budjet mablag`larining harakatini nazorat qilish tartibini aniqlash va belgilashni taqozo etadi.
O`zbekistoRespublikasi Vazirlar Mahkamasining "Davlat moliyasini boshqarishni isloh qiiish loyihasini amalga oshirishga tayyorlanish chora-tadbirlari to’g’risida"gi 144-son (26.04.2002) Qarori, 1-band.
Shu maqsadda O`zbekistoRcspubiikasi Moliya vazirligining 63-son (05.05.2005) buyrug`i bilan tasdiqlangan va O`zbekistoRespubltkasi Adiiya Vazirligi tomonidan 1475-raqam (21.05.2005) biian ro`yxatga oiingan "Moliya organlanda budjetdan mablag` oiuvchilar bilan tovar (ishlar, xizmatlar) yetkazib beruvchilar o`rtasidagi shartnomalami ro`yxatdan o`tkazish va uiarning xarajatiari to`lovini nazorat qilish tattibi haqida Vaqtinchalik nizom" qabul qiiindi. Ushbu Nizom tajriba tariqasida Samarqand viloyatida, shu jumladan, respubiika budjetidan moltyaiashtiriiadigan ayrim budjet tashkilotlarida budjetdan mablag` oluvchilar bilan mol yetkazib bcruvchilar o`rtasidagi shartnomalann tegishli moliya organlartda ro`yxatdan o`tkazish va budjet mablag`larini ulaming xarajatlarini to`lashga o`tkazish ustidan nazorat qilish tartibini belgilab berdi.
O`zbekistoRespublikasi Markaziy bankt boshqanivining (279son, 12.07.2006) qo`shma Qarori bilan qabul qilingan "Samarqand viioyati mahailiy budjetining g’azna ijrosi hisobi to’g’risidagi Vaqtmchalik qoidalar" boiib, mazkur Vaqtinchalik qoidalar tajnba tariqasida Samarqand viloyati mahalliy budjeti g’azna ijrosi hisobini amalga oshirish tartibini belgilab berdi.
Davlat budjetining g’azna ijrosini tatbiq etish hisobiga budjet tiztmint yanada isioh etish, zamonaviy axboiot texnologiyalaridan foydalangan holda, budjet mablag`larining maqsadli sarflanishi ustidan nazoratni kuchaytirish, barcha darajalardagi budjetlar daromadlari va xarajatlarini boshqarish samaradorligini oshirish maqsadida 2007-yil 28-fevralda O`zbekistoRespublikasi Prezidenti-ning "Davlat budjeti g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida"gi PQ-594 sonli Qarori qabul qilindi.
Ushbu qarorga muvofiq O`zbekistoRespublikasi Moliya vazir-ligi Davlat budjetining g’azna ijrosini tatbtq etish va uslubiyot bosh-qarmasi hatnda mahalliy moliya organlarining g’aznachtlik bo`lin-malari negizida O`zbekistoRespublikasi Moliya vazirligi g`aznachiligi va uning hududiy bo`linmalari tashkiI etiidi. Shuningdek, maz-kur Qaror biian g`aznachilikning asosiy vazifalari belgilab beriidiki, ular "Davlatbudjetining g’azna ijrosi to’g’risida"gi Qonunda aks etgan g`aznachiiikning vazifalariga yanada aniqlik kiritdi.