Reja: Kirish Hisob-kitoblar auditining maqsadi, vazifalari va ma'lumot manbalari. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditi. Budjet bilan hisob-kitoblar auditi

Majburiy audit bilan bir qatorda ixtiyoriy auditning yuzaga kelishi
XIX asr yakuni, XX asr boshlarigacha audit asosan yuqori turuvchi tashkilotlar, davlat muassasalari talabiga asosan olkazilgan bolsa, XX asrdan e ’tiboran audit tekshiruvidan o‘tish maqsadida korxonalar rahbarlari o‘zlari ixtiyoriy ravishda mustaqil auditorlarni taklif eta boshladilar. Bunga asosiy sabab ishlab chiqaruvchi korxonalar hajmi keskin sur’atlar bilan kengayib borgan Sano'at Revolyutsiyasi davrida korxona rahbarlari butun ishlab chiqarish jarayonini o‘z nazoratlarida ushlab turishda qiyinchiliklarga duch kelganliklari sababli yoUaiuna menejerlarni ishga taklif eta boshladilar. Boshqaruv jarayonitiing bu ko‘rinishda ikkiga ajralishi korxona rahbarlariga bir tarafdan boshqaruv borasida ancha yengillik keltirgan bo‘lsa, boshqa tarafdan xatami ham yuzaga keltirdi. Ya’ni menejerlaming davlat qonunlari va korxona boshqaruv siyosatidan chetga chiqish, o‘z m afaatlarini korxona manfaatlaridan ustun qo'ygan holat yuzaga kelganda boshqaruvning menejerlar qo‘liga o lish i korxona uchun ham , uning rahbari uchun ham juda qimmatga tushishi mumkin edi. Ana shunday bir vaziyatda rahbarlar doimiy ravishda mustaqil auditorlar xizmatidan foydalana boshladilar. Buning natijasida, shu davrda majburiy audit bilan bir qatorda ixtiyoriy audit ham yuzaga keldi.
2010-yilga qadar audit asosan firibgarlik holatlarini aniqlashga qaratilgan edi. XXI asrning birinchi yarmidan boshlab auditning m aqsadi flribgarlikni aniqlashdan chetlangan holda, moliyaviy hisobotlar korxonanm g moliyaviy holati, faoliyat natijalari va moliyaviy holatdagi o‘zgarishlarni to‘hq va haqqoniy ravishda aks ettirayotganini o'rganish tom on qaratildi. B unga asosiy sabab endilikda korxonalar moliyaviy hisobotidan faqatgina bank muassasalari emits, balki investorlar gumhi ham foydalana boshladi.
Yuqorida ta ’kidLigaixunizdek, XXI asrga qadar bo‘lgan davrda korxonalar tashkil etilishi yoki ish hajmini kengaytirishlari uchun asosan bank kreditidan foydalanganlar. Bu davrga qadar korxonalar asosan balans hisobotini audit tekshiruvidan o ‘tkazganlar. Chunki banklar uchun korxonaning moliyaviy holati haqidagi m a’lumot ko'proq ahamiyat kasb etgan. Sababi, kreditorlar olgan kreditlari yuzasidan o ‘z balanslaridagi aktivlari bilan javob berganlar. XXI asrdan e ’tiboran, korxonalar kredit bilan chegaralanm agan holda qim m atli qog‘ozlarni sotish asosida ham qo‘shim cha kapital (investitsiya) jalb eta boshladilar. Shunga asosan, moliya bozoriga investorlarning kirib kelishi moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotga e ’tiborni keskin oshirdi. Bunga asosiy sabab shunda ediki, investorlar dividend olish maqsadida korxonalarga investitsiya taqdim etadilar. Dividend esa korxona faoliyatining natijasi, ya’ni daromad bilan bog‘liq. Darom ad esa moliyaviy natijalar to ‘g‘risidagi hisobotda aks ettiriladi. Shuning uchun, moliyaviy natijalar to ‘g‘risidagi hisobotni audit tekshiruvidan o'tkazish korxonalar uchun dolzarb masalaga aylandi.
jatlarga asosan olib borilayotgani auditor tekshiruvidan o‘tadi. Majburiy audit - «Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun” ning 10-moddasiga muvofiq, qonun-hujjatlarda belgilangan tartibda, yuqori turuvchi davlat muassasalarining talabi bilan korxona rahbariyati buyurtmasiga asosan auditorlar tomonidan o'tkaziladigan audit tekshiruvidir. «Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonun”ning 10-moddasiga asosan, 0 ‘zbekiston Respublikasida majburiy audit tekshiruvidan quyidagi iqtisodiy sub’ketlar o‘tishlari lozim: Tashqi audit o‘z xususiyatiga ko‘ra quyidagi ikki ko‘rinishga ega:
1. Tashkiliy-huquqiy shakliga ko‘ra: aksiyadorlik jamiyatlari.
2. Faoliyat turiga ko‘ra: - bank va boshqa kredit taslikilotlari;
- sug'urta kompaniyalari; - investitsiya fondlari hamda yuridik va jismoniy shaxslaming mablag'larini jamlab turuvchi boshqa fondlar hamda ularning boshqaruv kompaniyalari;
- manbalari yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari bo‘lmish xayriya fondlari va boshqa ijtimoiy fondlar;
- mablag'larining hosil bo'lish manbalari qonun hujiatlarida nazarda tutilgan yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qilinadigan majburiy ajratmalar bo‘lmish byudjetdan tashqari fondlar;
- ustav fondida davlatga tegislili ulush bo‘lgan korxonalar.
Majburiy auditdan bosh tortish yoki uning o‘tkazilishiga qarshilik ko‘rsatish korxonadan «Majburiy auditorlik tekshiruvini o‘tkazilishidan bo‘yin tovlaganlik uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlardan jarima imdirish tartibi to‘g‘risidagi nizom» ga asosan eng kam ish haqining 50 baravaridan 100 baravarigacha miqdorda jaiima undirishga va uning rahbarini qonun bilan belgilangan tartibda ma’muriy javobgarlikka tortishga sabab bo‘ladi.
Audit tekshiruvining korxona rahbariyatining ixtiyorisiz, majburiy tailibda o'tkayilishidan maqsad quyidagilardan iborat: 1) yuqorida keltirilgan majburiy audit subyektlari keng jamoatchilik mablag‘lari bilan ish yuritadigan bank muassasalari, sug'urta tashkilotlari. ochiq aksiyadorlikjamiyatlari va h.k. tashkilotlardan iborat. Jamoatchilik bu tashkilotlarga o‘zining ma’lum maqsadlarini ko'zlagan holda o‘z mablag‘larini ishonib topshiradi. Ammo bu mablag‘lar ustidan yetarlicha nazoratning o‘rnatilmasligibu mablag‘laming suiste’mol bo‘lishiga olib kelishi mumkin. Lekin be vosita keng jamoatchilikning o‘zi bu nazoratni olib borishining imkoni yo‘q. Sababi, jamoatchilik buxgalteriya hisobi tizimi taqdim etayotgan ma’lumotlardan unumli foydalanish, ko‘rsatkichlami tahlil etish va ular asosida samaraü qaror qabul qilish uchun yetarli malakaga ega emas. Bu vaziyatda auditor tekshirilayotgan subyekt va jamoatchilik o‘rtasida bog‘lovchi vazifasini bajaradi; 2) katta miqdordagi daromadga ega korxonalarning moliyaviy hisobotlariga nisbatan majburiy audit tekshiruvini belgilash orqah davlat yirik soliq to‘lovchilar faoliyati ustidan sohqni to‘g‘ri, to‘liq va o‘z vaqtida kelib tushishi yuzasidan nazorat o‘rnatadi. 0 ‘z navbatida, majburiy audit tekshiruvini o'tkazayotgan auditorlik lirmasiga ham quyida keltirilgan talablar qo‘yiladi: 1) majburiy audit korxonaning barcha faohyat sohalarini, buxgalteriya hisobiniug barcha elementlarini, barcha turdagi aktivlami, korxonaning hamma filiallari faohyatini qamrab olishi, bir so‘z bilan aytganda, audit tekshiruvi faqat kompleks ko‘rinishda bo‘lishi kerak;
2) auditor tomonidan koixona moliyaviy hisobotiga nisbatan bir taraflama, aniq xulosa berilishi lozim;
3) majburiy audit tekshinivi auditorlik faoliyatining barcha standartlariga amal qilingan holda olib borilishi zarur. Shu o‘rinda, majburiy audit tekshiruvidan o'tayotgan koraona rahbariyati zimmasiga ham quyida keltirilgan asosiy talablar belgilanishi mumkin:
1) ixtiyoriy audit dan farqli ravishda, majburiy auditda korxona rahbariyati auditning tematik, ya’ni buxgalteriyaning faqatgina rahbariyat tomonidan belgilangan elementlarining tekshirilishini talab etmasligi lozim. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, audit tekshiruvi faqat kompleks xarakterga ega bo‘lishi zarur;
2) korxona rahbariyati majburiy audit tekshiruvi yakunida taqdim etilgan auditorlik xulosasini shu m a’lumotdan manfaatdor bo'lgan tarañardan yashirmasligi kerak;
3) majburiy audit tekshiruvi yakunida aniqlangan kamchiliklar va ularni bartaraf etish yuzasidan tavsiyalarni olgach, korxona rahbariyati bu kamchiliklami to‘g‘rilash choralarini ko‘rishi shart. Majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkazilishidan bo‘yin tovlaganligi uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlardan jarima undirish tartibi to‘g‘risida Nizomga muvofiq hisobot yilidan keyingi yilning 1 mayigacha yillik moliyaviy hisobot auditorlik tekshiruvidan o'tkazilmasligi va auditorlik xulosasi mavjud emasligi xo‘jalik yurituvchi subyektning majburiy auditorlik tekshiruvi o'tkazilishidan bo‘yin tovlashi deb e’tirof etiladi, hamda xo‘jalik yurituvchi subyektning majburiy auditorlik tekshiruvi o ‘tkazilishidan bo‘yin tovlashi sifatida jarima solish uchun asos hisoblanadi. Majburiy auditorlik tekshiruvi o‘tkaziladigan xo‘jalik yurituvchi subyekt oldingi yil uchun o‘z yillik moliyaviy hisobotini hisobot yilining 1 mayigacha auditorlik tekshiruvidan o'tkazadi va auditorlik tekshiruvi tamom bo‘lgandan keyin 15 kun mobaynida tegishli soliq organiga auditorlik xulosasining belgilangan tartibda tasdiqlangan nusxasini taqdim etadi. Auditorlik xulosasi nusxasi soliq organiga belgilangan muddatda taqdim etilmagan taqdirda xo‘jalik yurituvchi subyekt soliq organiga auditorlik xulosasi mavjud emasligining sababini aks ettiruvehi tushuntirishni yozma shaklda taqdim etishi kerak.

Xulosa
Majburiy auditorlik tekshinivining buyurtmachlsi xo'jalik ynrituvchi snbyekt bo‘ladi. Auditorlik taslikilotini tanlash xo'jalik yurituvchi subyekt mulkdori, shuningdek, qatnashchilari (aksiyadorlari)ning unuim iy yig‘ilLslii bilan kelishib olinadi. Qonun hujjatlariga muvotiq o‘tkaziladigan majburiy auditorlik tekshiruvidan bosh tortish xo'jalik yurituvchi subyektning mansabdor shaxsiga nisbatan ma’muriy jazo qo'llanilishiga sabab bo'ladi. Xo'jalik yurituvchi subyektning mansabdor shaxsiga nisbatan m a’muriy jazo qo'llanilganidan keyin kalendar yil tugaguniga qadar majburiy auditorlik tekshiruvini o'tkazishdan bosh tortish xo'jalik yurituvchi subyektdan eng kam oylik Ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima undirishga sabab bo'ladi. Xo'jalik yurituvchi subyektning oxirgi hisobot sanasidagi joriy aktivlari summasining jami yigirma foizidan ortiq miqdorda jarima undirish unga undiriladigan summani undirish to'g‘risida qaror qabul qilingan kundan e’tiboran olti oy mobaynida oyma-oy bo‘lib to'lash imkoni berilgan holda amalga oshiriladi. Jarimaning to'lanishi xo'jalik yurituvchi subyektni majburiy auditorlik tekshiruvidan o'tishdan ozod qilmaydi.
Iqtisodiyotda sodir bo’ladigan iqtisodiy inqirozlari buxgalter auditorlar xizmatiga bo’lgan talabni yanada kuchaytirdi. Bu davrlarda auditorlik tekshiruvi sifatiga talablar murakkablashtirildi hamda majburiy tus oldi. Bular hammasi ushbu xizmatga bozor talabini oshirdi. Hamma davlatlarda iqtisodiy va moliyaviy axborotlarga zarur talablar belgilanib, ular auditor xulosasi bilan birga albatta chop etilishi belgilandi. Audit aldamchilikka qarshi katta qurol bo’lib xizmat qila boshladi.
Angliyada auditorlar deb moliyaviy hisobotning ishonchliligini nazorat qilish bilan shug’ullanuvchi barcha mutaxassislar, shu jumladan davlat tashkilotida ishlayotgan mutaxassislar ham hisoblanadi. Frantsiyada mustaqil moliyaviy nazorat bilan shug’ullanuvchi ikki professional tashkilot buxgalter ekspertlar ularning vakolatiga bevosita buxgalteriya hisobini, hisobot tuzish ushbu doirada konsalting xizmatlari ko’rsatish hamda moliyaviy hisobot ishonchliligini nazorat qiluvchi schetlar bo’yicha komissarlar mavjud. AQShda moliyaviy hisobotning ishonchliligini tekshiradigan diplomli jamoat buxgalterlari mavjud.
Rivojlangan barcha davlatlarda buxgalter auditor mutaxassisligini egallashga hohish bildirganlar uzoq yillar davomida o’qishi amaliyot bilan shug’ullanishi va ko’plab imtihonlarni topshirishlari lozim.
Ishonchli axborot kapital bozorining samarali amalga oshishi va baholash imkoniyatini hamda turli iqtisodiy qarorlarning istiqbolini aniqlashga yordam beradi. Auditorlik tekshiruvlarini, u majburiy bo’lmagan holda o’tkazilishi ham katta ahamiyatga ega.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona kredit muassasalari va boshqa xo’jalik sub’ektlari bilan mulk, mablag’ va tijorat operatsiyalari hamda investitsiya
faoliyatlarida shartnoma asosida munosabatda bo’ladilar. Ushbu munosabatlarning ishonchliligi va hamkorlikning hamma qatnashchilari moliyaviy axborotlardan foydalanishlari asosida tashkil etiladi. Bu axborotlarning ishonchliligi mustaqil auditorlar tomonidan tasdiqlanadi.
Davlat uchun iqtisodiyot va soliqqa tortish sohalarida qarorlar qabul qilishda, sud, prakratura va tergov jarayoni uchun moliyaviy hisobotlarni ishonchliligini korxonalar faoliyati natijalari to’g’risida axborotlarni mustaqil tasdiqlash muhimdir. Ayrim mualliflarning fikricha audit zarurligini asoslash uchun agentlar nazariyasi yaratildi. Ushbu nazariyaga asosan audit ma’lum bir shaxslar moliyaviy axborotlarining ishonchliligi va doirasi tushuniladi. Aniq va to’g’ri ma’lumot nafaqat investorlar yoki aktsionerlar, balki kreditorlarga qarzning qaytarilishini to’g’ri baholash va foizlarni hisoblash uchun ham zarur. Davlat iqtisodiy siyosatni va soliq tizimini ishlab chiqish uchun ushbu aniq ma’lumotlarga tayanadi.
Auditorlik xizmatlarining asosiy vazifasi axborotlardan foydalanuvchilarga taqdim qilinadigan hisobotlar to’g’risida xolis fikr-mulohazalar bildirishdir. Auditorlar etarli bilim va tajribaga, shuningdek, buxgalteriya hisobi hujjatlari va asoslovchi ma’lumotlarni olish huquqiga ega bo’lganliklari uchun bu vazifani malakali darajada bajaradilar. Bundan tashqari, ular korxona ma’muriyatiga bo’ysunmaydigan va uning tazyiqlaridan holidirlar.
Majburiy auditdan bosh tortish yoki uning o‘tkazilishiga qarshilik ko‘rsatish korxonadan «Majburiy auditorlik tekshiruvini o‘tkazilishidan bo‘yin tovlaganlik uchun xo‘jalik yurituvchi subyektlardan jarima imdirish tartibi to‘g‘risidagi nizom» ga asosan eng kam ish haqining 50 baravaridan 100 baravarigacha miqdorda jaiima undirishga va uning rahbarini qonun bilan belgilangan tartibda ma’muriy javobgarlikka tortishga sabab bo‘ladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Vaxobov A.V., Xojibakiev Sh.X., Mo’minov N.G. “Xorijiy investitsiyalar”. O’quv qo’llanma.- T.: Moliya, 2020.-328 b.
   
2. 
   Вахабов А.В., Разыкова Г.Х., Хажибакиев Ш.Х. Иностранные инвестиции и модернизация национальной экономики. Монография. Т.: Молия, 2020.-300 с.
   
3. 
   Bekmurodov A.Sh., Karrieva Ya.K., Ne’matov I.U., Nabiev D.H., Kattaev N.T. Xorijiy investitsiyalar. O’quv qo’llanma. –T.:Iqtisodiyot, 2020.-166 b.
   
4. 
   Mamatov B., Xujamkulov D., Nurbekov O. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish. Darslik. – T.: Iqtisod-Moliya, 2020. – 608 b.
   
5. 
   Kayumov R.I., Xojimatov R.X. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: Darslik. - T.: TDIU, 2020. - 496 b.
   
6. 
   6.Karlibaeva R. Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish: O’quv qo’llanma. - T.: Cho’lpon, 2020.-124 b.
   
7. 
   Лукина А.В. Маркетинг товаров и услуг: учеб. пособие, М.: И-во «Форум», 2012. - 240 стр.
   
8. 
   Икрамов М.А., Абдухалилова Л.Т. Маркетинг тадқиқотларида статистик таҳлил. Ўқув қўлланма. – Т.: “Иқтисодиёт”, 2017 й. 345 б.
   
9. 
   Ильичева, И. В. Маркетинговые технологии: учебно-методическое пособие / И. В.Ильичева. – Ульяновск: УлГТУ, 2012. – 237 с.
   
10. 
    Игорь Манн. Арифметика маркетинга. – М.: Изд-во «Манн, Иванов и Фербер», 2011. 236 с.
    
11. 
    Егоров Ю. Теоритические основы управления маркетингом.- // Маркетинг, № 5(150), 2016.
    
12. 
    Котлер Ф. Маркетинг от А до Я: 80 конценций, которые должен знать каждый менеджер. –М.: АЛЬПИНА ПАЛИШЕР, 2013.-211 с.