Reja: Kirish I bob. Nevropsixologiya fanining ilmiy-nazariy tahlili

I Bob. Nevropsixologiya fanining ilmiy-nazariy tahlili
1.1.Nevropsixologiya haqida tushuncha
Neyropsixologiya bu- psixologiyaning tarmog'i bo'lib insonning bilish jarayonlari va xulq-atvori qanday qilib miya hamda nerv sistemasi bilan bog'liqligini o'rganadi hamda shug'ullanadi.Psixologiyaning ushbu sohasi mutaxassislari ko'pincha miya shikastlanishlari yoki kasalliklari kognitiv va xatti-harakatlarga qanday ta'sir qilishiga e'tibor berishadi. Bu psixologiyaning ham eksperimental, ham klinik sohasi bo'lib, xulq-atvor va idrokka miya funktsiyasi qanday ta'sir qilishini tushunishga qaratilgan va nevrologik kasalliklarning xulq-atvor va kognitiv ta'sirini tashxislash va davolash bilan bog'liq. Klassik nevrologiya asab tizimining patologiyasiga e'tibor qaratgan bo'lsa, klassik psixologiya asosan undan ajralib chiqqan bo'lsa, neyropsixologiya nevrologik bemorlarni o'rganish orqali miyaning ong bilan qanday bog'liqligini aniqlashga intiladi. Shunday qilib, u neyropsixiatriya va umuman xulq-atvor nevrologiyasi bilan bog'liq tushuncha va tashvishlarni baham ko'radi. Neyropsixologiya atamasi odamlar va hayvonlarda shikastlanishlarni o'rganishda qo'llanilgan. Bundan tashqari, u yuqori primatlarda (shu jumladan, inson bemorlarining ba'zi tadqiqotlari) alohida hujayralar (yoki hujayralar guruhlari) dan elektr faolligini qayd etishda qo'llanilgan. Amalda, neyropsixologlar odatda tadqiqot muassasalarida (universitetlar, laboratoriyalar yoki tadqiqot muassasalarida), klinik muassasalarda (tibbiy shifoxonalar yoki reabilitatsiya muassasalarida, ko‘pincha neyropsikologik muammolari bo‘lgan bemorlarni baholash yoki davolashda ishtirok etadilar) yoki sud tibbiyot sozlamalarida yoki sanoatda (ko‘pincha klinik maslahatchi sifatida) ishlaydilar.
Neyropsixologiya – bosh miyaning lokal va diffuz zararlanishlarida oliy ruhiy funktsiyalarni o’rganuvchi fan. Albatta bu fan oliy ruhiy funktsiyalarning ontogenezda shakllanish bosqichlarini miyaning morfofunktsional sistemalariga bog’lab o’rganadi. Neyropsixologiya nevrologiya, psixologiya va fiziologiya negizida shakllandi. Dastlab neyropsixologiyada qo’llaniladigan asosiy atamalar va iboralar haqida to’xtalib o’tamiz.
1.Funktsional sistema – turli xil ongli faoliyat uchun mas’ul bo’lgan afferent va efferent sistemalardan iborat morfofunktsional tuzilma.
2.Neyropsixologik simptom – bosh miyaning lokal zararlanishlarida paydo bo’ladigan oliy ruhiy funktsiyaning buzilishi.
3.Birlamchi neyropsixologik simptom – aniq bir psixologik funktsiyaga javob beruvchi markazning bevosita zararlanishi sababli yuzaga kelgan simptom.
4.Ikkilamchi neyropsixologik simptom – birlamchi neyropsixologik simptom paydo bo’lganligi sababli yuzaga kelgan boshqa oliy ruhiy funktsiyaning buzilishi.
5.Neyropsixologik sindrom – kelib chiqish mexanizmi bir-biriga bog’liq bo’lgan bir nechta neyropsixologik simptomlar yig’indisi.
6.Neyropsixologik faktor – neyropsixologik sindromni yuzaga keltiruvchi etiologik omil.
7.Sindrom analizi (faktor analizi) – morfofunktsional tuzilmalar zararlanishi sababli yuzaga kelgan neyropsixologik buzilishlarni aniqlash usuli.
8.Neyropsixologik tashxis – bosh miyaning lokal va diffuz zararlanishlarida topik tashxisni aniqlash maqsadida o’tkaziladigan neyropsixologik tekshiruvlar natijasida olingan xulosa.
9.Oliy ruhiy funktsiyalar lokalizatsiyasi – bosh miyaning ma’lum bir sohasini aniq bir oliy ruhiy funktsiyaga mas’ulligini ko’rsatib beruvchi tushuncha.
10.Yarimsharlararo funktsional asimmetriya – bosh miyaning chap va o’ng yarim sharlarida funktsiyalarning asimmetrik tarzda joylashuvi.
11.Yarimsharlararo munosabatlar – ma’lum bir funktsiyalarni bajarishda ikkala yarim sharning o’zaro ishtirokini ko’rsatib beruvchi ibora.
Miya haqli ravishda inson tanasining eng murakkab tizimi hisoblanadi: u bizning barcha faoliyatimizni boshqaradi. Neyropsixologiya uning ishi va insonning aqliy xatti-harakati o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlashga yordam beradi.
Neyropsixologiya fanning yosh yo'nalishi bo'lib, miyaning kognitiv jarayonlarining shakllanishi va rivojlanishini, uning xususiyatlarini, ma'lumotlarni tez yoki uzoq muddatli eslab qolish qobiliyatini, masalan, raqamli mashqlarni va chet tilini o'rganadi.
Neyropsixologiyaning tadqiqot predmeti insonning e'tibori, uning konsentratsiyasi va o'zgarishi imkoniyatlaridir. Shuningdek, nutq, his-tuyg'ular, fikrlash turlari, mustaqil ravishda qaror qabul qilish va iroda, har qanday faoliyatni boshqarish qobiliyati o'rganish doirasiga kiradi. Neyropsixologiya bu mexanizmlarning barchasini inson tomonidan amalga oshiriladigan u yoki bu jismoniy yoki aqliy harakatlar uchun javobgar bo'lgan miya tuzilmalarining etukligi bilan bog'laydi. Inson miyasi o'zining biologik qonuniyatlari asosida yashaydi va rivojlanadi. Miyaning mexanizmlari neyropsixologlar tomonidan o'rganiladi. Miya faoliyati jarayonlarini o'rganib, mutaxassislar insonning rivojlanish zonalarini ko'rishlari va uning kasbiy faoliyatidagi qiyinchiliklarining sabablarini aniqlashlari mumkin, agar biz kattalar haqida gapiradigan bo'lsak yoki maktabda, agar bola haqida gapiradigan bo'lsak. Miyaning qanday ishlashini tushunish nafaqat "zaif tomonlarni" tuzatishga, balki uning samaradorligini oshirishga qaratilgan keyingi ishlarni rejalashtirishga yordam beradi.
Natalya Bogdan, psixologiya fanlari nomzodi, amaliyotchi psixolog: "Neyropsixologiya insonning ichki dunyosi haqidagi fanlar sohasidagi eng ob'ektiv va dalillarga asoslangan yo'nalishdir. U asosan fikrlash va boshqa kognitiv jarayonlarning ishlash qonuniyatlarini - xotira, diqqat, tasavvurni o'rganish bilan shug'ullanadi. Neyropsixolog sizga jinoyatni kechirish uchun nima qilish kerakligini yoki qanday qaror qabul qilishni - nikohni saqlab qolish yoki uni tugatish haqida ayta olmaydi. Ammo bu mutaxassis ilmiy jihatdan ishonchli javob beradi, qayerda ma'lumotni qayta ishlash muvaffaqiyatsiz tugadi va miya tizimlarining normal ishlashini tiklash uchun nima qilish kerak, ya'ni bolani gapirishga majburlash yoki yanada tirishqoq bo'lish uchun yangi usullar paydo bo'ladi. Masalan, kattalarda jarohat yoki kasallikdan keyin xotira tezroq tiklanadi.