Reja: Kirish I bob. O‘rta Osiyo shaharlarining paydo bo‘lishi

O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari to‘g‘risida Yunon-Rim-Xitoy manbalari
Yunon va Rim mualliflari ma’lumotlarining to’g’rilik darajasi turlichadir . Bu ma’lumotlarning asosiy qismi tasvirlangan voqealardan ancha muddat o’tgandan keyin yozilgan manbalardan olingan . Shu sababdan antik davr mualliflari asarlarida nomlari tilga olingan ayrim jug’rofiy atamalar – daryolar , tog’lar , shahar va qishloqlarning qayerda sharxlashganligini aniqlash (lokalizatsiyalash qilish) ma’lum qiyinchiliklar tug’diradi . Ularning ayrimlari turli tortishuvlarga sabab bo’lib , hozirgacha aniqlanmagan . Antik mualliflar asarlarida real voqeliklar ba’zan afsonaviy yoki yarim afsonaviy to’qimalar bilan qorishib ketadi . Yunon va Rim tarixchilarining O’rta Osiyo haqidagi ma’lumotlari uzuq – yuluq bo’lib , ko’p hollarda bu ma’lumotlar o’zaro bog’lanmagan . Shu sababdan ular asosida qadimgi zamonlarda O’rta Osiyo istiqomat qilgan xalqlar tarixining to’la va yaxlit manzarasini tasavvur qilish amri maholdir . Shunday bo’lsada , antik mualliflar bergan ma’lumotlarni tanqidiy tahlil etish hamda arxeologik va epigrafik manbalarni jalb etish asosida qadimgi tariximizni mumkin qadar teranroq o’rganishimiz kerak .¹
Qadimgi Yunon va Rim tarixchilarining sharqqa qiziqishi asosan 2 ta voqea bilan bog’liq , aniqrog’i , yunon – fors urushlari va Iskandar Makedoskiyning Ahamoniylar davlatiga qarshi hujumi bilan bog’liqdir .²
O’rta Osiyo qadimgi davrdagi tarixini o’rganishda qadimgi Yunon va Rim tarixchilari hamda geograf olimlarning asaralari muhim manba bo’lib xizmat qiladi .
Gerodot garchi o’zi bayon etayotgan voqealar ustida mulohaza yuritmasa ham , ularni to’g’ri bayon etishi , o’zga xalqlar va mamlakatlar tarixiga hurmat nuqtai nazaridan qarashi bilan ba’zi tarixchilardan ajralib turadi . Gerodotning asarida O’rta Osiyoning qadimiy xalqlari bo’lmish agrippiylar , issedondar , massagetlar , daylar va saklar haqida , ularning turmushi , urf – odatlari hamda qo’shni mamlakatlar bilan aloqalari haqida qimmatli ma’lumotlarni uchratamiz . ³
Gerodot o’z asarini yozishda xilma – xil manbalardan foydalanadi , jumladan , Eron , Skifiya , Misr va boshqa mamlakatlarga qilgan sayohati cho’g’ida yiqqan ma’lumotlarni keltiradi . U O’rta Osiyoda bo’lmagan edi , lekin Kaspiy Ortidagi mamlakatlar tarixi bilan qiziqar edi . Tadqiqotchilarning fikricha , Gerodot Eronda bo’lgan chog’ida ahamoniylar davlati zodogonlari bilan suhbatlar qurib , O’rta Osiyo xalqlari hayoti haqidagi ma’lumotlari to’liq bo’lmay qolgan va ayrim hollarda o’zining noaniqligi bilan ajralib turadi . Gerodot Eron shohi Kir II ning massagetlar diyoriga hujumi , massagetlar malikasi To’maris tomonidan tor – mor etilishi va halok bo’lishi to’g’risidagi ma’lumotlarni , shuningdek , baqtriyaliklar , xorazmiylar , issedonlar , saklar haqida , ularning turmushi , urf – odatalari , harbiy kiyimlari va qurollari haqida qiziqarli ma’lumotlar keltiradi .⁴
Gerodot bu xalqlarning ijtimoiy hayotida ayollarning teng huquqligi va baland maqomi haqida yozadi . Bu ma’lumotlardan kelib chiqib , o’sha davr O’rta Osiyo xalqlari hayotida matriarxt sarqitlari saqlanib qolganligini taxmin etish mumkin . Gerodot bu xalqlarda kannibalizm hollari uchrashi haqida ma’lumot beradi , urug’dagi sog’lom va nuroniy qari odamni so’yib , uning go’shtini hayvonlar go’shti bilan qo’shib pishirishlari va tannovul qayd etadi . Gerodot qadimgi ajdodlarimiz chorvachilik , baliq ovi va dehqonchilik bilan shug’ullanishlarini ta’kidlaydi . Doro I davrida O’rta Osiyo xalqlari Eronga tobe bo’lganliklari va forslarga o’lpon to’lab turganliklarini aytib , Gerodot Behustun yozuvidagi ma’lumotlarni tasdiqlaydi .
Gerodot tarixning shunchaki xabarchisi emas , balki tarixni jonlantirib ko’rsatuvchi yetuk ijodkordir .Uning skiflar haqidagi nihoyatda bebaho qadrli . Ayniqsa skiflarning hayoti haqidagi hikoyalari , ularning urf – odatlari va udumlari haqidagi badiiy lavhalar shunday jonli va hayotiy tarzda ifodalanganki , ularni o’qigan o’quvchi bevosita hayajonga tushadi .
Qadimgi O’rta Osiyo haqida ma’lumotlar yozib qoldirgan tarixchilardan biri Ktesiy (mil.avv.V – IV asrlar ) hizoblanadi . Ktesiy Eron shahanshohi Artakserks II ning shaxsiy tabibi bo’lgan . Afsuski , Ktesiy asaralarning asl nusxasi bizgacha yetib kelmagan . Uning asarlaridan olingan ayrim parchalar keyingi avlod tarixchilarining kitoblarida saqlanib qolgan . Gerodot farqli o’laroq , Ktesiy faqat o’zi ko’rgan yoki eshitgan axborotlarnigina emas , balki , ba’zi uydirma ma’lumotlarni ham o’z asariga kiritgan . Shu sababdan , uning asarlaridan foydalanishda o’ta ehtiyotkorlik zarurdir . Ktesiyning Ossuriya podshosi Ninning O’rta Osiyoga qilgan harbiy hujumlari haqidagi ma’lumotlari ishonchli emas . Ktesiy o’z asarida birinchi marta Zoroastr ( Zardusht) nomini tilga oladi . U sehrgar va Baqtriya podshosi bo’lganligi ta’kidlanadi . Zardusht podsho bo’lgan emas , allbatta . Lekin uning nomi tilga olinganligi va bu nom Baqtriya bilan bog’langanligi zardushtiylik dini bu mamlakatda , ya’ni Baqtryada vujudga kelganligi to’g’risidagi taxminlarni quvvotlovchi dalillardan biridir . Ktesiy Baqtryliklarning Eron shohi qo’shini tarkibida Ossuriya tor – mor etishda qatnashganligini ma’lum qiladi . ⁵
Ktesiy ham sak ayollari jasur va harbiy ishlarga moyil ekanliklarini ta’kidlaydi . Shu bilan bog’liq holda u saklar malikasi Zarineya haqidagi hikoyani keltiradi . Zarineya o’zining birinchi eri va akasi Kidrey halok bo’lganidan so’ng Parfiya viloyatining hokimi Mermerga turmushga chiqadi . Forslar bilan jangda Zarineya yaralanadi va jang maydonini tashlab ketadi . Striangey nomli fors uni ta’qib etadi va qo’lga tushiradi , lekin Zarineyaning iltimosiga ko’ra uni ozod etadi . Keyingi jangda esa Zarineyaning eri Mermer Striangeyni asirga oladi va Zarineyani yalinishiga qaramay uni o’ldirmoqchi bo’ladi . Shunda Zarineya asirlarni ozod etib , ular bilan birga erini o’ldiradi va Parfiya viloyatini Eron shohiga berib , u bilan do’stona munosabat o’rnatadi . Ktesiy keltirgan bu ma’lumot naqadar to’g’ri ekanligini bilish qiyin , lekin bu hikoya Gerodotning – sakalar jamiyatida ayollar roli : yuqori ekanligini haqidagi axborotni tasdiqlaydi . Ktesiy Eron shohi Kirning halok bo’lishi to’g’risida Gerodotdan ancha farq qiladigan ma’lumotlar keltiradi . Uning yozishicha , Kir derbikalar bilan bo’lgan jangda yarador bo’lib , otdan yiqlib tushadi , shundan so’ng Kir vafot etadi . Ktesiyning bu ma’lumoti to’g’ri emas , deb aytish mumkin , chunki boshqa manbalarda bunday axborot uchramaydi .
Gerodot va Ktesiydan boshqa Yunon tarixchilari ham o’z asarlarida O’rta Osiyo xalqlari to’g’risida ma’lumotlar beradilar . Ulardan Kesnofont (mil.avv.445 – 355) o’zining tarixiy – siyosiy roman janrida yozilgan “Kiropediya”nomli asarida Baqtryalikalar , saklar va girkaniyaliklarning fors shohi Kir tomonidan bo’ysundirilishi va uning qo’shini tarkibida Ossuriyani zabt etishda qatnashganliklarini ko’rsatib o’tadi .
Yuqorida takidalab o’tilganidek , antik mualliflarning O’rta Osiyoga qiziqishlarining ortishiga sabab bo’lgan yana bir muhim tarixiy voqea – Iskandar Zulqarnaynning sharqqa hujumlaridir . Ko’p mualliflar Iskandar tarixini yoritish jarayonida u bosib olgan mamlakatlar haqida , shu jumladan , O’rta Osiyo to’g’risida ma’lumotlar yozib qoldirganlar . ⁶Iskandar hayoti va faoliyati haqidagi tarixiy asarlarining eng muhimi – bu Arrinanning “Iskandar hujumlari” nomli asaridir . Bu asar milodiy II asrda , Iskandar davridan 5 asr o’tgandan keyin yozligan . “Iskandar hujumlari”buyuk sarkarda shaxsiga maddohlik ruhida taklif etilgan asardir .⁷
Arrian Flaviy (95-175) yirik yunon yozuvchisi , tarixchisi va geograf olimi , Kichik Osiyoning Nikomadiya shahridan . U “Iskandar haqida”, “Parfiyaliklar haqida”, “Hindiston” va 7 jildlik “Iskandarning hujumlari”nomli kitoblar muallifidir .