Reja: Kirish. I bob. Tarixiy davr, madaniy hayot 1 Lutfiy va uning lirik merosi Lutfiy qit’alari va ularni yozishda shoirning badiiy mahorati II bob

Mavzu:Lutfiy lirikasida yor va oshiq obrazlari.

Reja:
Kirish.
I BOB.TARIXIY DAVR, MADANIY HAYOT
1 Lutfiy va uning lirik merosi
2. Lutfiy qit’alari va ularni yozishda shoirning badiiy mahorati

II BOB.TADRIJIYLIK VA BADIIYAT

1. Shoirning qit’anavislikdagi badiiy mahorati
2.Badiiy-estetik xususiyatlar
Xulosa:
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish:
Zamonasining ‘’malik ul- kalomi’’ deya e’tirof etilgan so‘z san’atkori Mavlono Lutfiy o‘zbek mumtoz adabiyotining taniqli namoyondalaridan biridir.Lutfiyning hayoti va ijodiga doir adabiy manbalar haqida ilmiy adabiyotlarda turli xil fikrlar mavjud.Jumladan,lutfiyshunos olim S.Erkinov quyidagilarni yozadi:
‘’Lutfiyning hayoti va ijodi haqida ishonchli va muhim ma’lumot, avvalo Alisher Navoiyning ‘’Majolis un- nafois’’ tazkirasida,’’Muhokamat ul-lug‘atayn’’,’’Xutbai davovin’’(Xazoyin ul-maoniy’’ga muallif ning o‘zi tomonidan yozilgan so‘z boshi) kabi ilmiy va adabiyotshunoslikka oid asarlarida ,’’Nasoyim ul-muhabbat’’,’’Holoti Said Hasan Ardasher’’,’’Manoqibi Pahlavon Muhammad’’singari risolalarida uchraydi.Bu asarlarda Navoiy Lutfiyga juda yuqori baho berib,uni ‘’Malik ul-kalom’’deb ataydi.
Navoiydan keyin yozilgan tazkiralarning birortasida ham Lutfiy hayoti va ijodi haqida muhim yangilik uchramaydi.Davlatshoh Samarqandiyning ‘’Tazkirat ush-shuarosi’’da ham ,Xondamirning ‘’Habib us-siyar’’ asarida ham Lutfiy haqida umumiy fikrlar aytilgan.Xondamirning ‘’Makorim ul-axloq ‘’asarida Lutfiy bilan Navoiyning adabiy suhbatlariga doir bir epizod hikoya qilingan.Abdulla Kobuliy ‘’Tazkirat ut-tavorix ‘’,Vozeh ‘’Majmuai Mansur va manzum’’,SHamsiddin Somiy ‘’Qomus ul-a’lom’’kabi asarlarida Lutfiy to‘g‘risida ba’zi ahamiyatli fikrlarni bayon qilish bilan birga,ko‘pincha shoirga Navoiy bergan bahoni takrorlaydilar.’’¹
Lutfiy (1366 – Hirot – 1465), Mavlono Lutfiy — oʻzbek shoiri, orif va mutafakkir. Oʻz zamonining „malik ul-kalomi“.
Yaqin vaqtlargacha Lutfiyning tavallud topgan va vafot etgan joyi Hirotning Deqikanor mavzei deb koʻrsatib kelingan. Shayx Ahmad Taroziyning Mirzo Ulugʻbekka bagʻishlab yozilgan „Funun ul-balogʻa“ asari topilgach, undagi „maʼdan ul-latoyif Lutfiyi Shoshiy“ jumlalariga asoslanib, Lutfiyning ona vatani Toshkent boʻlgan, degan fikr ham ilgari surildi.
Lutfiyning hayot yoʻli singari, ijodiy taqdiri ham juda ibratli: u 99 yil yashagan. Umrining asosiy qismi oʻqish, oʻrganish va badiiy ijod mehnati bilan oʻtgan. Shoir hayotiga oid lavhalar Navoiyning „Majolisun-nafois“, „Holoti Sayid Hasan Ardasher“, „Nasoyimul-muhabbat“, Xondamirning „Makorimul-axloq“ kabi asarlarida bor. Navoiyning „Majolis unnafois“ tazkirasida maʼlumot berilishicha, Lutfiy umrining oxirlarida „oftob“ radifli bir sheʼr yozgan, oʻsha zamonning koʻp shoirlari unga tatabbuʼ qilganlar, ammo ulardan hech biri Lutfiyning „panjasiga panja“ ura olmaganlar. Navoiyning yozishicha, Lutfiy 90 yoshdan oʻtganda, Abdurahmon Jomiy otigʻa radifi „suxan“ sajʼ qasidaye aytib erdiki, zamon xushgoʻylari barcha xoʻbliqqa musallam" tutmishlar („Nasoyim ul-muhabbat“).
Lutfiy ham zohiriy-dunyoviy, ham diniy tasavvufiy ilmlarni chuqur egallagan, davr va zamoniga ochiq nazar bilan qarashga qodir, haqiqat va maʼrifatga sodiq ijodkor edi. Navoiy soʻzi bilan aytganda, u „forsiy va turkiyda naziri yoʻq“ shoir boʻlgan. Lutfiy garchi oʻz ona tili — turkiy tilda yaratilgan sheʼrlari bilan mashhurlikka yetishgan boʻlsada, forsiyda ham oʻzining shoirlik iqtidori va mahoratiga koʻpchilikni iqror eta olgan. Ikkinchidan, Lutfiy sheʼriyat bilan tariqatni, majoz bilan haqiqatni uygʻunlashtirgan edi. Ammo u soʻnggi nafasigacha shoirlik burchi va ilhomiga sodiq qolib, oʻzbek sheʼriyati xazinasini biri biridan qimmatli nazm durdonalari bilan boyitdi. Shu bilan bir qatorda, shoirlik nechogʻlik „maʼruf va mashhur“ boʻlmasin, „darveshlik tariqini dagʻi ilikdan“ (Navoiy) chiqarmagan edi. Xuddiki shu narsa uning nafaqat oʻz zamondoshlari va ijod ahli orasida, balki davr hukmdorlari oldida ham yuqori mavqega koʻtarilishiga bir asos boʻlgan.
Lutfiy ijodi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Haqiqatan ham Lutfiyning sheʼriyati — xilma-xil shakllardan tarkib topgan mazmundor, rangin sheʼriyat. Bizgacha shoirning 16-20-asrlar mobaynida koʻchirilgan turkiy devonining 33 qoʻlyozma nusxasi yetib kelgan boʻlib, ular Toshkent, Dushanba, Istanbul, Tehron, London, Parij, Sankt-Peterburg kutubxonalari va qoʻlyozma fondlarida saqlanadi. Olim E. Ahmadxoʻjayevning aniqlashi boʻyicha, Lutfiy qalamiga mansub mavjud sheʼrlarning umumiy miqdori 2774 bayt yoki 5548 misradan ortiq. Ularning katta qismi (2086 bayti) gʻazal janrida yozilgan. Shuni alohida taʼkidlash lozimki, Lutfiy gʻazalnavis sifatida Sharq adabiyotida barqarorlashgan adabiy-estetik anʼanalar bilan xalq ogʻzaki ijodiyoti tajriba tamoyili va usullarini nihoyatda mohirlik bilan muvofiqlashtirgan. Shu boisdan ham uning gʻazallarida milliy his-tuygular nurlanib, insoniy dard, armon, qaygʻu va shodlik tasviri takrorsiz bir taʼsirchanlik kasb etgan. Lutfiy nainki gʻazallarida, ruboiy, tuyuq, qitʼa, fardga oʻxshash boshqa janrlardagi sheʼrlarida ham nafosat hissi shakllangan, did va saviyasi baland kishilarning — zukko va hayotsevar xalq vakillarining fikru tuygʻularini tarannum etgan. Shoirning: Sensan sevarim, xoh inon, xoh inonma,Qondur jigarim, xoh inon xoh inonma, — kabi misralarini oʻqiganda, ularning bundan bir necha asr muqaddam yozilganiga baʼzan ishonish ham qiyin boʻladi. Chunki ular shu darajada sodda, ogʻzaki nutqqa yaqin va kitobiy bezakdorlikdan yiroq va samimiydir.
Lutfiy devonidagi bosh mavzu ishq va asosiy maqsad oshiqning kasbu holini tasvirlashdan iborat boʻlsada, shoir deyarli har bir sheʼrida mavzuga yangicha yondashib, betakror ohanglar yaratadi, mohiyatiga mos poetik obrazlar topadi, bir-biriga oʻxshamaydigan badiiy sanʼatlarni qoʻllaydi. Lutfiy devonida tashbeh, talmeh, tazod, iyhom, xususan, irsoli masal sanʼati namoyon boʻlgan. Lutfiy ruboiy, tuyuq, qitʼalarini ham sanʼat namunasi maqomiga koʻtara olgan.
Yaqin-yaqingacha „Gul va Navroʻz“ dostoni Lutfiy asari deb kelingan edi. Keyingi tadqiqotlar natijasida bu doston muallifi Haydar Xorazmiy ekanligi aniqlandi. Lutfiy — turkiy sheʼriyatda maktab yaratgan sanʼatkor. Bu ijod maktabidan Alisher Navoiy va Mirzo Bobur saboq olishgan. Roqim, Amiriy, Sultonxon toʻra Ado, Tabibiy singari shoirlarning devonlaridan.
Lutfiy gʻazallari ilhomida bitilgan muhammaslar joy olgan.

Lutfiy sheʼriyatining taʼsiri faqat Oʻrta Osiyo bilan chegaralanib qolmasdan, Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlariga ham yetib borgan. Atoqli turk olimi M. F. Koʻprulizodaning eʼtirof etishicha, Lutfiyning sheʼrlari yolgʻiz chigʻatoy shoirlari orasida emas, balki „Harobot“ muallifi Ziyo Poshoga qadar boʻlgan usmonli turk shoirlari orasida ham zavq bilan oʻqilgan.

15 asr oʻzbek sheʼriyati takomilida oʻziga xos oʻringa ega, katta isteʼdod sohibi, „Malikul-kalom“ (Navoiy), tuyuq janrining ustasi.
Lutfiydan katta adabiy meros qolmagan. Manbalarda shoirning 200 dan ortiq asar yozgani aytiladi, biroq bizgacha birgina devoni maʼlum (Turkiyaning Koʻniyo shahrida saqlanadi). Sharafiddin Ali Yazdiyning „Zafarnoma“(1437) asarini Shohruh Mirzoning taklifi bilan sheʼriy tarjima qilgan.
Shoir ijodi bilan Fitrat, E.Rustamov, E.Fozilov, S.Erkinov, Yo.Is'hoqov, E.Ahmadhoʻjaev va boshqalar shugʻullanganlar.

Navoiydan keyin yaratilgan adabiy-tarixiy manbalar Navoiy ma’lumotlarini takrorlasa-da,ular aynan qaytariqdan iborat bo‘lmay ,balki Lutfiyning hayoti va ijodining biron-bir qirrasini ochishda juda muhimdir.

Mavlono Lutfiy madrasada tahsil olgan.O‘sha davr madrasalarida fanlarni o‘rganish bilan bir qatorda arab va fors tillarini ham o‘zlashtirgan.Bu uning zullisonayn shoir sifatida turkiy va forsiy tillarda ijod qilishiga zamin hozirlagan.Lutfiy ,ayniqsa, turkiy tilda badiiy jihatdan mukammal asarlar yozgan.SHoirning bu darajaga erishishida SHarq mumtoz adabiyot namunalari va badiiy ijod sirlarini puxta o‘rgangani shubhasiz.
Umrining asosiy qismi o‘qish ,o‘rganish bilan o‘tgan Lutfiy badiiy ijoddan bir lahza ham uzilgan emas,Xususan, ‘’Navoiyning ‘’Majolis un-nafois’’tazkirasida Lutfiy umrining oxirlarida ‘’oftob’’ radifli bir she’r yozgan,o‘sha zamonning ko‘p shoirlari unga tazmin bog‘laganlar,ammo ulardan hech biri Lutfiychalik badiiyat yarata olmaganlar.¹

Lutfiy diniy-dunyoviy,tasavvufiy ilmlarni chuqur egallagan,haqiqatparvar va ma’rifatparvar shoirdir.Navoiy ta’biri bilan aytganda,u ‘’forsiy va turkiyda naziri yo‘q kishi erdi’’ Lutfiy turkiy tilda yaratilgan she’rlari bilan mashhur bo‘lsa-da,forsiy tilda ham mahoratli va iqtidorli shoirdir.Bundan tashqari,Lutfiy majoz va haqiqatni ,she’riyat va tariqatni uyg‘unlikda saqlagan shoirdir.U umrining so‘nggi lahzalarigacha badiiy ijodda uzilmadi va o‘zbek nazmini go‘zal namunalar bilan boyitdi.Shoir qanchalik mashhur bo‘lsa ham darveshlik odatini tark etgan emas.Bu uning zamondoshlari va ijod ahli orasida ,balki hukmdorlar oldida ham yuqori pog‘onaga ko‘tarilishiga asos bo‘lgani ayni haqiqat.

Lutfiy turkiy tildagi she’rlarini jamlab,devon tartib bergan.Alisher Navoiy shoirning ‘’turkcha devoni ham mashhurdir’’,--deya ta’kidlaydi.Shoir devonlarining bir necha qo‘lyozma nusxalari bizgacha yetib kelgan.Bizgacha shoirning qariyb 4 asr davomida ko‘chirilgan turkiy devonining 33qo‘lyozma nusxasi yetib kelgan.

Ular Toshkent,Dushanbe,Istambul,Tehron,London,Parij,Sankt-Peterburg kutubxonalari va qo‘lyozma fondlarida saqlanadi.Lutfiyshunoslarning aniqlashiga ko‘ra,shoir she’rlarining umumiy miqdori 2774bayt yoki 5548 misradan ortiq.Ularning asosiy qismini g‘azal janri namunalari tashkil etadi.Mavlono Lutfiy devonining hozirgacha ma’lum nusxalarida 372 g‘azal,3qasida,115 to‘rtlik,60fard va ruboiy,tuyuq,qit’a kabi janr namunalari uchraydi.

‘’Alisher Navoiyning ‘’Badoye’ ul-bidoya’’asarida besh muxammas keltirilgan bo‘lib,shulardan uchtasi Lutfiy g‘azaliga bog‘langan.
Ulardan biri
Ko‘ktadur har dam fig‘onim ko‘rgali sen mohni,
Da’vii mehringga tonuq tortadurmen ohni.
Lutfiyning matla’li g‘azaliga bog‘langan. G‘azal 7baytli bo‘lib,7 baytdan 5 bayti olingan va 3-bayt 4-o‘rinda keladi.5-6-baytlar tushirib qoldirilgan.
2-muxammas Lutfiyning:
Laylat ul-me’rojning sharhi sochi tobindadur,
Qoba qavsayn ittihodi qoshi mehrobindadur.
Matla’dayoq ma’lum bo‘ladiki,Lutfiy g‘azalining lirik qahramoni go‘zallikda tengsiz yor.Uning tundek qora sochi zamiriga me’roj kechasining sharhi yashiringan,mehrobdek qoshi esa qoba qavsayn oralig‘idagi masofani yodga soladi.Bu o‘rinda Mavlono Lutfiy yor tasviri asnosida payg‘ambarning me’roj tunida Holiq huzuriga ko‘tarilishi va Yaratgan bilan rasul orasidagi masofa ikki qosh oralig‘idek yaqin bo‘lganligi hodisasiga ishora qiladi.G‘azalning keyingi baytlari ham yor go‘zalligi ta’rifi bilan davom etib,uning shirin va jonbaxsh labidan salsabil (jannat bulog‘i) sargardon,Xizr va Iso Masihlar xijolatda ekanligi ta’kidlanadi.Shu tariqa g‘azal baytlari yor ta’rifi tarzida davom etadi.Taxmisga asos bo‘lgan Lutfiy g‘azali,aslida,hajman 7 baytdan iborat.Ammo taxmis bog‘langanda uning ikki bayt qisqartirilib,5 band holiga keltirilgan.
O‘zbek mumtoz she’riyati janr e’tibori bilan juda boy va xilma-xildir.Undagi janrlar faqat shakliy belgilari paydo bo‘lish tarixi ,taraqqiyot tamoyili yoki mavzu xususiyatlari bilan emas,ifoda usullari,tili ,obrazlar tizimi,poetik ruhi jihatidan ham bir-biridan ajralib turadi.Har bir lirik janr voqelikni,inson fikr va his-tuyg‘ularini o‘z badiiy ifoda usullari hamda xarakteriga mos tarzda tasvirlaydi.Shuning uchun ularni mohiyat -e’tibori bilan biri ikkinchisiga uncha o‘xshash bo‘lmagan,o‘z-o‘zicha tugal deyish mumkin.
‘’Sharq adabiyotida qit’a janri hali g‘azalning shakllanish jarayoni boshlanmasdanoq to‘la takomil topgan.Bu janrning Rudakiygacha bo‘lgan davrlardagi shoirlar ijodida keng o‘rin egallaganligi shundandir.Bu haqida akademik Abdug‘ani Mirzoyev g‘azalga bag‘ishlangan qimmatli risolasida ham fikr bildirgan.Shu o‘rinda ikki narsani alohida ta’kidlash zarurga o‘xshaydi.

1.O‘tmishda goho qasida va g‘azaldan yulib olingan teran mazmunli she’riy parchalar ilm va adabiyot ahli o‘rtasida ‘’qit’a’’deb atalgan.Biroq bunda istilohiy ma’no ko‘zda tutilmagan.Bundan tashqari,o‘zining barqaror nazariy qonuniyatlariga amal qilinmay yaratilgan kichik hajmdagi lirik she’rlarga ham qit’a nomi berilgan.Masalan,ruboiynavis shoir ruboiy uchun belgilangan an’anaviy qonun-qoidalardan chekingan bo‘lsa,u yaratgan to‘rtlik mazmunan qanchalik teran va jozibali bo‘lmasin,baribir ruboiy emas,’’…soddacha qit’a’’deyilgan.Bunday she’rlarning qit’a deb nomlanishidan qat’iy nazar,ularning qit’a janridagi she’rlar bilan aloqasi yo‘qligi izohsiz anglashiladi,albatta.

2.Klassik shoirlarimiz ba’zan oldin yozilgan qit’alari asosida yangi qasida va g‘azallar yaratishgan.Bu fakt ham qit’aning g‘azal bilan to‘la uyg‘un bo‘lgan,degan g‘oyani ilgari surishga imkon bermaydi.’’¹
Ma’lumki,Alisher Navoiy Husayn Boyqaroning podshohlik taxtiga chiqishi munosabati bilan’’ Hiloliya ‘’qasidasini yaratgan.Ana shu materialning u yoki bu qirrasini shoir o‘zining bir qancha ruboiy va qit’alarida ham yoritib bergan.Biroq Navoiy har gal bu mavzuga har bir janrning talab va imkoniyatlarini hisobga olgan holda munosabatda bo‘lgan.
Qit’a (ko‘pligi muqattaot) arabcha so‘z bo‘lib,lug‘aviy ma’nosi parcha,bo‘lakdir.Istilohda qit’a o‘zining alohida poetik belgilariga ega,mavzu yo‘nalishi qat’iy chegaralanmagan ikki yoki undan ortiq baytli she’r ma’nosini bildiradi.

‘’Eron olimlaridan bir Muhammad Rizo Doyi Javod qit’ani quyidagicha ta’riflaydi: Biror narsaning parchasi lug‘atda qit’a deb ataladi.Adabiy istilohda ikki baytdan kam bo‘lmagan,o‘ziga xos qofiya va vaznga ega bo‘lgan she’rlarga qit’a deyiladi.Qit’ada yagona bir maqsad bayon etiladi va u mantiqan intihosigacha yetkaziladi.Qit’aning qofiya xususiyati unda birinchi bayt o‘zaro qofiyalanmaslik bilan xarakterlanadi’’¹

‘’Qit’a shakl tomondan ham,mazmun jihatdan ham o‘ziga xos qator sifatlarga ega janr.Odatda,qit’aning birinchi bayti qofiyalanmaydi.Uning qofiyalanish tarzi: ab,vb,db,gb shaklidadir.Bu janr hajm jihatdan konkret chegarani bilmaydi.Qit’a ikki baytdan boshlab ,o‘n va o‘ndan ortiq miqdorda bo‘lishi mumkin.Sharq poetikasida kichik hajmdagi qit’alar ‘’ali ul taloq qit’a’’,to‘rt baytdan ortiqlari esa ‘’qit’ayi kabir’’ deb nomlangan.’’Ali ul-taloq qit’a’’- fasohatli,xushbayon va muxtasar ma’nolarni bildiradi.Shoirlar ko‘pincha xuddi shu xildagi qit’alardan yozishga intilganlar.Bu masalada shuni aytish lozimki,o‘zbek adabiyotida umuman to‘rt baytdan ortiq miqdordagi qit’alar siyrak uchraydi.Bu tasodifiy holat emas,albatta.Chunki ,birinchidan, qit’a o‘zining xarakteri ,poetik ruhi bilan ixchamlikka ,konkretlikka dohil janr.Ikkinchidan,klassik shoirlarimiz shakl tanlashda mumkin qadar ixchamlikka intilganlar.Qisqa shaklda katta mazmunni sig‘dirishni badiiy mahoratining muhim belgilaridan deb bilganlar.Bundan tashqari qit’a aksar badiha tarzida aytilganini qo‘shsak,mohiyat yanada oydinlashadi.’’²
‘’Taniqli Sharqshunos E.Bertels qit’ani Yaqin Sharqning deyarli barcha devonlaridagi ‘’…mazmun e’tibori bilan juda boy va qiziqarli bo‘lim’’ekanligini qayd qilgan edi.’’

Qit’aning mavzu ko‘lami hayot qadar keng va tarmoqli.Bu jihatdan Sharq lirikasidagi birorta ham lirik janr qit’aga tenglasha olmaydi.Unda ijtimoiy-siyosiy,falsafiy,axloqiy-ta’limiy va ishqiy masalalar ifodalangan.Bu janrda shoirlar hayot zavqi,umid va ishonch,insoniylikni ulug‘lash ,odob va tarbiya masalalari,e’tiqod va burch,el va yurtga muhabbat,so‘fiyona kayfiyatlar,zamondan shikoyat va boshqa ko‘plab mavzular qalamga olingan.Bu janr ma’lum bir poetik qonunlarga bo‘ysunmagan.Bu o‘z navbatida,qit’ada turli-tuman hayotiy g‘oyalarni talqin etishga keng imkoniyat tug‘diradi.Bu janr ortiqcha bo‘yoqdorlikni talab qilmaydigan janr hisoblanadi.Qit’ada kundalik turmush bilan bog‘liq hayotiy detallar boshqa janrlarga qaraganda ko‘proqdir.Qit’a tilida ortiqcha bo‘yoqdorlik yo‘q bo‘lib,ba’zan unda turli xil xalq iboralaridan,maqollaridan va qo‘pol, dag‘al so‘zlardan ham keng foydalaniladi.

Demak,qit’a mumtoz adabiyotda g‘azal,ruboiy kabi mustaqil bir lirik janr hisoblanadi.U o‘ziga xos obrazlar tizimi,kompozitsiyasi va ifoda usullariga ega janrdir.U g‘azalning yulib olingan bir bo‘lagi emas,balki Sharq adabiyotida g‘azaldan ancha oldin paydo bo‘lgan va shakllangan janrdir.U ikki baytdan kam bo‘lmagan holda,o‘zida ijtimoiy-siyosiy,axloqiy-ma’rifiy va boshqa ko‘plab mavzu doirlarini qamrab olgan janrdir.
Boshqa ko‘plab janrlarda ijod etgan Lutiy qit’a janrida ham o‘z ijod yo‘liga ega. Lutfiy devonining asosiy qismini g‘azal janri tashkil etgani holda,qit’a janri uncha ko‘p o‘rinda uchramaydi.’’Devon’’¹ uning butun umri davomida yaratgan lirik asarlarini qamrab oladi.Ushbu devonida g‘azal ,ruboiy,qit’a,tuyuq, va fardlaridan iborat ona tilida yaratilgan she’rlaridan tashqari fors-tojik tilida yaratilgan ijod namunalari ham keltirib o‘tilgan.Shoir ‘’Devon’’ida qit’alar soni 9ta.Ularning deyarli barchasi ishq-muhabbat,yorga oshiqlik tarzidagi mavzulardan iborat. Shoirning ‘’Aqlu jonning ofati,din g‘orati’’deb boshlanuvchi qit’asi ijtimoiy mavzudagi qit’a namunasi bo‘lsa,’’Bermagil derlar vafosizg‘a ko‘ngul’’,’’Zoti pokingni ko‘rub aytur falak’’,’’Ey qaroqchi ko‘zli dilbar,o‘yla bil’’,’’Ishqing o‘ti jon uyig‘a tushgali’’,’’Ko‘rmadi inson munungdek nozanin’’ deb boshlanuvchi qit’alari oshiqona mavzuda yozilgan.’’To‘ng‘a sig‘masmen farahdin gul kibi’’ deb boshlanuvchi qit’asi esa hasbi hol tarzida bitilgan.
Shoir qit’anavislikda o‘z badiiy mahoratini ifodalashda,so‘z qo‘llashda o‘ziga xos badiiy uslubini namoyon qila olgan.
Bermagil derlar vafosizga ko‘ngul,
Kim,aning no‘shindin ortiq neshi bor.
Uzmagaymen la’lidin o‘lsam umid,
Jon mening jonim,kishining neshi bor.(351-bet)¹
Ushbu qit’a Lutfiyning mashhur qit’alaridan biri sanaladi.Uning mazmuni quyidagicha: vafosizga ko‘ngil bermagil chunki,uning vasliga yetmoqchi bo‘lsang,(nesh) achchiq og‘udan boshqa narsa topmaysan deydilar.Lirik qahramon esa o‘z maqsadida sobit turib olgan. O‘lsamam ma’shuqa visolidan umid uzmayman ,jon meniki odamlarning nima ishi bor?Shoir bu qit’ada nesh so‘zini 2xil ma’no ( zahar ,o‘g‘u va nima ishi) da qo‘llab,so‘z tanlashdagi yuksak iqtidorini namoyon eta olgan.Ya’niki, bu tajnis so‘zlar vositasida shoir qit’aning badiiy darajasini yanada oshirgan.
Shoir qit’alarida har bir kichik detalgacha e’tibor bilan yondashgan ,ya’niki, Lutfiy lutfidan har bir misra lutf topgan.
Shoir ijodida ishq-muhabbat mavzusi doimo yetakchilik qilib kelgan.Lutfiy she’riyatining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri bir mavzu zamiriga yana bir mavzuni ustalik bilan singdirishdan iborat.Masalan:
Aqlu jonning ofati,din g‘orati,
Har ne bor ul ko‘zi birla qoshdadur.
Ketmadi savdosi hargiz boshtin,
Rost ayturlarki, ‘’Davlat boshdadur’’.(351-bet)
Bu qit’a bir qarashda ishq –muhabbat mavzusidagi she’rga o‘xshab ketadi.Ammo uning mohiyatiga chuqur e’tibor berilsa,qit’a tarkibiga kiritilgan ‘’Davlat boshdadur’’masali zamirida bir qancha mazmun ifodalanganini ko‘rishimiz mumkin.Aql va jonga ofat keltiradigan,dinni vayron qilish ko‘z bilan qoshning odatidir.Yor savdosi boshdan hech ketmaydi,’’Davlat boshdadur’’deb rost aytadilar.’’Davlat boshdadur’’ maqoli ‘’Aql va davlat boshda’’maqoliga teng keladi.Hamma narsa insonning aqlidan quvvat olib o‘sadi.Davlat,boylikning inson qo‘lida to‘planishi aql mahsulidir ya’ni davlat aql bilan to‘planadi.Shoir bu qit’ada yor vasli orzusi bilan birga ijtimoiy mavzularni ham singdirib o‘tadi.
Shoir qit’alarida o‘z hayoti bilan bog‘liq shodlik ,xursandchilik holatlarini ham yuqori pafosda namoyon etadi.
To‘ng‘a sig‘masmen farahdin gul kibi ,
Kelsa ul sarvi ravon bir-bir manga.
Muncha yil ketgan bu baxt-u davlatim,
Shukrillahkim,kelur bir-bir manga.(351-bet)
Bu qit’a shoirning o‘z hayotidan mamnunligini,hayot yo‘lida hamma narsa izga tushib, asta-sekin o‘zgarib borayotganini bayon etadi.Shoir bu uchun Allohga shukrlar keltiradi va bu orqali o‘zining solih shaxs ekanligini ham namoyon etib boradi.Shoirning ma’shuqadan shikoyat etgan o‘rinlari ham mavjud.
Furqatingdin bo‘lmisham zoru zaif,
Tengri uchun, mundin ortiq qilma zor.
Chun mening qonimni to‘ktung hajr ila,
O‘z eshiging tegrasinda qil mazor.(351-bet)
Bu qit’ada ma’shuqa hajrida ado bo‘lgan oshiq yorning bu jabrini tugatishini so‘raydi.Yorning o‘zi uchun tugatmasa-da, Alloh uchun tugatishini so‘raydi.Oshiq sevgi va sadoqat bobida shunchalik yaktoki,yor hajrida bu dunyoni tark etsa ham ma’shuqa eshigini o‘ziga mozor qilishni istaydi.Oshiq yor hajrida qancha qon to‘kmasin, baribir ma’shuqa uchun jonini fido qilaveradi.
Darhaqaqiqat,shoir qit’alari mavzular olami rang-barang va beqiyos. Lutfiy qit’alarida yorga oshiqlik,vafo,sadoqat,hajr azobi,yordan shikoyat,o‘z hayotidan mamnuniyat,shodlik,quvonch kabi mavzular yoritilgan.Shoir qit’alari yuksak badiiyat namunalaridir.
Musulmon Sharq poetikasining tarkibiy qismlaridan biri nutqqa bezak beruvchi san’atlar,ularning o‘ziga xos jihatlari,fikrni go‘zal mazmunli ifodalash usullarini o‘rganuvchi soha ‘’ilmi badi’’ bo‘lib,uning asosini mumtoz she’riyat,ba’zan nasrda keng ishlatilgan va zamonaviy adabiyotda hozir ham qo‘llanilayotgan badiiy san’atlar tashkil qiladi.Shundan kelib chiqib,ilmi badi’ ‘’sanoyi ilmi’’ deb ham yuritiladi.
‘’Ilmi badi’ga doir dastlabki asarlar arab tilida yaratilgan bo‘lib,ularga Ibn Mu’tazning ‘’Kitob ul-badi’’’ (9asr) ,Nasr binni Hasanning ‘’Mahosin ul-kalom’’(9-10asrlar),Qudama ibn Ja’farning ‘’Naqd ush-she’r’’(10asr) asarlari kiradi.Ilmi badi’ fors-tojik adabiyotshunosligida o‘zining yuksak cho‘qqisiga ko‘tarildi.Umar Roduyoniyning ‘’Tarjimon ul-balog‘a’’ (9asr),Rashididdin Vatvotning ‘’Xadoyiq us-sehr’’(12asr),Shams Qays Roziyning ‘’Al-mo‘jam’’(uchinchi qism,13asr),Vohid Tabriziyning ‘’Jam’i muxtasar’’(16asr) kabi asarlari shu sohaga bag‘ishlangan mumtoz asarlar sifatida alohida ahamiyatga ega.Turkiy tilda ilmi badi’ masalalari nazariy jihatdan aks etgan dastlabki asar sifatida Shayx Ahmad Taroziyning ‘’Funun ul-balog‘a’’ (1436-1437) risolasini keltirish mumkin.Risolaning uchinchi qismi badiiy san’atlar tahliliga bag‘ishlangan bo‘lib,unda 97 san’at turi haqida so‘z boradi.
Ilmi badi’ga doir nisbatan mukammalroq asar Atoulloh Husayniyning ‘’Badoyi’ us-sanoyi’’ (15asr) risolasi bo‘lib,unda ilmi badi’ tarixida ilk marta badiiy san’atlar uch katta guruhga: ma’naviy,lafziy va mushtarak san’atlarga ajratilgan.’’¹
O‘zbek adabiyotida keyingi davrda bu borada ko‘plab tadqiqotlar qilindi,o‘quv qo‘llanmalar yaratildi.Y.Is’hoqovning ‘’So‘z san’ati so‘zligi’’,A.Hojiahmedovning ‘’Mumtoz badiiyat malohati’’,’’She’riy san’atlar va mumtoz qofiya’’,’’She’riy san’atlarni bilasizmi?’’kitoblari va T.Boboyevning ‘’She’r ilmi ta’limi’’kitoblari

shular jumlasidandir.Badiiy san’atlar masalasi ko‘plab ilmiy tadqiqotlar mavzusiga aylandi.Bu masala qancha o‘rganilmasin,tadqiqotlar davomida yangi-yangi qirralari ochilib boraveradi.Biz bu ishimiz orqali Mavlono Lutfiy qit’alarida qo‘llangan lafziy san’atlarni tadqiq qilishga harakat qilamiz.

‘’ Lafziy san’atlar nutqning ifoda usuli,xususan so‘z shakli bilan aloqador san’atlar bo‘lib,Atoulloh Husayniy ular sirasiga tarsi’,tajnisli tarsi’,tajnis,radd(qaytarish)san’ati va uning turlari,qalb va uning turlari,saj’,tashtir,tajziya,tasri’,tasmit,aks,tardid,tashri’,zulqofiyatayn,tavshih,talavvun,mulamma’,muqatta’,muvassal,jam’ ul-huruf,mudavvar,mushokala va boshqa san’atlarni kiritadi.Olimning fikricha,lafziy san’atlar ijodkor yetkazmoqchi bo‘lgan fikrni yuksak badiiy shaklda ifodalashga xizmat qilishi kerak.’’

Atoulloh Husayniy lafziy san’atlarni barcha go‘zalliklarning asosi deb ta’riflaydi. Lafziy san’atning asosi shuki, so‘zlarni ma’noga tobe qiladi. Umuman aytganda esa, nutq shunday bayon etiladiki, ma’noni tushunishga, uning latofatiga,tarkibi va sog‘lomligiga hech bir xalal bermaydi. Lafziy san’atlar ko‘p va xilma-xildir.