Reja: Kirish Pul muomalasi va uni tashkil etishning nazariy asoslari 2

1. Pul muomalasi va uni tashkil etishning nazariy asoslari
Pul muоmalasi – bu pullarning mamlakatning ichki iqtisоdiy aylanishi, tashqi iqtisоdiy alоqalar tizimidagi, tоvarlar va хizmatlarning sоtilishiga, shuningdek, uy хo‘jaligidagi tоvarsiz to‘lоvlarga хizmat ko‘rsatadigan naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi harakatidir. Tоvar ishlab chiqarish pul muоmalasining оb’ektiv negizi bo‘lib, undagi tоvar оlami tоvarlarning ikki turiga: tоvarlarning o‘ziga va tоvarpullarga bo‘linadi. Naqd pullik va naqd pulsiz shakllardagi pullar yordamida tоvarlar, shuningdek, ssuda va fiktiv kapitallarning muоmalasi jarayoni amalga оshiriladi. Pul muomilasi qonuni - muomila uchun zarur bo’lgan pul miqdorini belgilaydigan, tovar-pul munosabatlarini o‘zida aks ettiradigan qonundir. Bu qonunga ko‘ra muomila davrida muomilaga zarur bo’lgan pul miqdori barcha tovarlar so‘mmasiga to‘g‘ri proporsional pul aylanishi tezligiga teskari proporsional o’zgaradi. Hozirgi sharoitda muomila uchun zurur bo’lgan pul miqdoriga quyidagi omillar ta’sir etadi.
1.Sotiladigan tovarlar miqdori (ko‘p bo‘lsa ko‘p va aksincha)
2.Tovarlarni baho darajasi (yuqori bo‘lsa ko‘p va aksincha)
3.Kreditni rivojlanish darjasi (rivojlangan bo’lsa naqd pul kam talab etiladi.)
4.Naqd pulsiz xisob kitoblarni rivojlanish darajasi
5.Pulni aylanish tezligi
Pul muassasi pul muomilasining muhim ko‘rsatkichi hisoblanadi. Pul massasi xo‘jalik aylanishidagi naqd pulli hisob-kitoblarni, ya’ni aholi korxonalar, tashkilot va muassalarga tegishli xarid to‘lov vositalarining yalpi hajmini o‘zida ifodalaydi.
Pul muomilasining belgilangan muddat va davr uchun, miqdoriy uzgarishlarini bilish uchun, shuningdek pul massasi, xajmi va o‘sish sur’atlarini tartibga solish buyicha tadbirlarni ishlab chiqish uchun turli xil ko‘rsatkichlar (pul agregatlari) foydalaniladi. O‘zbekistonda pul massasi quyidagi tarkibiy qismlaridan (pul agregatlari to‘planadi) iborat. Shunday qilib, muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdoriga ishlab chiqarish rivoji va shart-sharoitlariga bog‘liq bo‘lgan turli xil omillar ta’sir ko’rsatadi. Muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdoriga ta`sir ko‘rsatuvchi asosiy omil - bu tovarlar va xizmatlar bahosi hisoblanadi. Pul miqdori tovarlar va xizmatlar bahosiga to‘g‘ri proportsional, ya’ni tovarlar va xizmatlar bahosining oshishi muomalaga ko‘p pul chiqarishni talab qiladi. Pul miqdoriga ta`sir qiluvchi ikkinchi omil - bu pulning aylanish tezligi hisoblanadi. Bu omil pul miqdoriga teskari ta`sir ko`rsatadi. Odatda, pul qanchalik tez aylansa, muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdori shuncha kam talab qilinadi va aksincha. Muomala uchun zarur bo`lgan pul miqdorini kamaytirish uchun quyidagi choralarni amalga oshirish muhimdir. Bular: -iste`mol kreditni rivojlantirish; kreditga qanchalik ko`p tovar sotilsa, shuncha kam miqdorda pul muomalada kerak bo`ladi; - naqd pulsiz hisob - kitoblarning rivojlanishi; - pullarning muomala tezligini oshirishga erishish va boshqalar. Har bir jamiyat pul muomalasi qonuni talablarini hisobga olgan holda ish yuritishi zarur. Chunki pul muomalasi qonunining buzilishi pul barqarorligiga putur etkazadi. Bu holda muomalaga chiqarilgan pul miqdori muomaladagi tovarlar bahosidan oshib ketishi, ya’ni inflyatsiya bo`lishiga yoki pul tanqisligiga (yetishmovchiligiga) olib kelishi mumkin. Pul muomalasi barqarorligini ta’minlash usullari Bugungi eng muhim vazifa valyutamiz baquvvat, dunyoda obro‘li valyutaga aylantirishdir, u yuksak qiymatga va katta kuchga ega bo‘lishi lozim. So‘mni barqaororligini ta‘minlash va qadrini oshirish umummilliy vazifa. Respublikamizdagi barcha fuqarolarning farovonligi ana shu vazifani hal etilishiga bog‘liq. Aslini olganda bu iqtisodiy vazifagina emas, hozirgi paytda ijtimoiysiyosiy ahamiyatga molik vazifaga aylanmoqda, chunki iqtisodiyotning yuksalishi ham, aholi turmush darajasi ham, davlatning obro‘-e‘tibori ham shu vazifaning bajarilishiga bog‘liq. Birinchi navbatda so‘mning xarid quvvatini oshirish uchun iste‘mol bozorini kerakli mollar bilan to‘ldirish, aholini ehtiyojlarini qondiradigan va xorijdan keltiriladigan mollar bilan raqobat qila oladigan o‘z maxsulotimizni ishlab chiqarishga zo‘r berish zarur bo‘ladi. Ikkinchidan, respublikamizning eksport imkoniyatlarini kengaytirish, korxonalarning eksport qilinadigan maxsulot ishlab chiqarish, jahon bozoridan mustahkam joy olish jarayonlarini chuqurlashtirish lozim. Uchinchidan, yoqilg‘i-energiya manbalarini, ko‘pgina uskuna va oziq-ovqat maxsulotlarini chetdan sotib olishni kamaytirish, ularni o‘zimizda ishlab chiqarilgan maxsulot bilan almashtirish, tashqi savdo balansini mustahkamlashning muhim jihatidir. To‘rtinchidan, kapital bozorining barcha vositalaridan foydalangan holda O‘zbekistonning qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirgan holda, aholi mablag‘larining, shuningdek korxonalarning vaqtincha erkin mablag‘larini jalb etish bo‘yicha amalga oshirayotgan ishlarni tubdan qayta ko‘rib chiqish zarur.
Belgilangan tadbirlarni amalga oshirish, almashuv kursini barqarorlashtirish, milliy valyutani mustahkamlashda o‘z samarasini ko‘rsatishi lozim. Pulning barqarorligi deganda pulning sotib olish qiymatining o‘zgarmasligi va valyuta doimiyligi tushuniladi. Shunga asosan uni sotib olish qobiliyati unga to‘g‘ri keladigan tovar va xizmatlarning miqdori bilan, pulga bo‘lgan talab va taklifni muvozanati bilan, 42 davlat byudjeti taqchilligining holati bilan, inflyasiyaga qarshi ko‘riladigan choralarga ko‘p jihatdan bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasida pul muomilasini boshqarishda Markaziy bank quyidagi usullardan foydalanadi. 1. Majburiy rezerv stavkasi normasini belgilash. 2. Tijorat banklarini ochiq bozorda qatnashishi 3. Markazlashgan kreditlar uchun qayta moliyalashtirish stavkasini belgilash hisoblanadi.
Yupqalash shakli pul uchta fan orasida doimiy harakatda: jismoniy shaxslar Tadbirkorlik subyektlari va davlat organlari. Pulning boshlanishi ulardan oldin ushbu fanlarning kontsentratsiyasi: aholiga, yuridik shaxslarning ofislarida, yuridik shaxslarning ofislarida va hisobvaraqlari, davlat ijrosi bo'yicha. Tranzaktsiyalarni amalga oshirishda pulga bo'lgan talab kelib, tovarlar va xizmatlar uchun to'lovlar amalga oshiriladi. Pul aylanmasi - Mamlakatning ichki iqtisodiy aylanishidagi va tashqi iqtisodiy ayrilishdagi pullarning harakati tovarlar va xizmatlar, shuningdek, iqtisodiyotda noyob bo'lmagan to'lovlarni amalga oshiradigan pulning ichki iqtisodiy aylanishidagi pul harakati. Pul aylanishining ob'ektiv asoslari - bu mehnatning ob'ektiv bo'linish va tovar ishlab chiqarishni rivojlantirishdir.
Pulni jalb qilish pulning qo'lning qo'lidan doimiy o'tish, shuningdek, iqtisodiyotda umumbashariy bo'lmagan hisob-kitoblar va to'lovlarni anglatadi. Pul yordamida pul mablag'lari, tovarlarni muomala qilish jarayoni, kredit kapitali harakati va fond bozori. Bu erda pul ishlash funktsiyasini bajaradi. Naqd pul aylanishi pul aylanmasining ajralmas qismi sifatida xizmat qiladi. Pul belgilarining murojaatlari ularning qonuniy va jismoniy shaxslardan boshqalarga doimiy o'tishini anglatadi. Masalan, Bank universitet kassalariga pul belgilarini beradi. Kassa ro'yxatidan, ular talabaga stipendiyalar shaklida kiradilar. Talaba ushbu pul belgilari uchun do'konda tovarlarni sotib oladi. Do'kon ushbu pul belgilarini bankka taklif qiladi. Bank yana universitet pulini anglatadi va hokazo. Pul aylanishi ikki sohaga bo'linadi: naqd pulsiz va naqdsiz muomala. Naqd pul pul aylanmasi - Bu daromadlar, manbalar, tovarlar va xizmatlar sohasida naqd pulning harakati. Banknot tomonidan birja tangalari va qog'oz pullari tomonidan xizmat ko'rsatiladi. Kalkitlamoqpul aylanishi quyidagi printsiplarga asoslanadi: 1) Barcha korxonalar naqd pulni tijorat banklaridagi belgilangan limitdan yuqori darajada ushlab turishlari kerak; 2) banklar barcha yuridik shaxslar uchun naqd cheklarni belgilaydi; 3) pulni tozalash rejalashtirilgan (loyihalashtirilgan); 4) pul-kredit menejmenti Rossiya banki tomonidan amalga oshiriladi; 5) pul muomalasini tashkil etishning maqsadi pul muomalasi barqarorligi, elastikligi va samaradorligi hisoblanadi.
Naqdsiz shikoyat - Bank tomonidan amalga oshiriladigan bank hisobvaraqlarida naqd pul qoldiqlarining o'zgarishi, bu hisobni tekshirish, to'lovlar buyrug'i shaklida, plastik kartalar, elektron vositalar To'lov va boshqa hisob-kitob hujjatlari. Naqd pul va naqd bo'lmagan tiraj o'rtasida yaqin va o'zaro bog'liqlik bor: pul doimiy ravishda birining bir shaklidan boshqasiga murojaat qilib, bankdagi omonat shaklida va aksincha. Kelish naqd pulsiz mablag'lar Bankdagi hisobvaraqlar bo'yicha - naqd pul uchun ajralmas shart. Shuning uchun, naqd pulsiz aylanma, u bilan birga, u bilan birga mamlakatning yagona pul aylanmasidan ajralmas hisoblanadi, unda bitta pul bir xil nomni ayta oladi. Boshqacha qilib aytganda, pul apellyatsiyasi pulning barcha funktsiyalarini naqd va naqd pulsiz shaklda bajarganida harakatlanadi. Pul aylanmasi roli quyidagi fikrlarda namoyon bo'ladi: iqtisodiy ayrim aylanma va hisob-kitob va to'lov intizomini kengaytirish, tovar bozorida talab va takliflar muvozanatini ta'minlash; tovarlarning etishmovchiligini oldini olish; pul etkazib berishning ta'siri va ta'siri; o'sish va inflyatsiya bo'yicha; Bozor sub'ektlarida mablag'larning surunkali etishmasligi, ish haqi va aylanma mablag'larini moliyalashtirishni o'z vaqtida to'lash uchun.
Pul aylanishi iqtisodiyotning asab tizimidir, uning holati jamiyatning salomatligi va farovonligini ko'rsatadi. Shu sababli, pul muomalasi tartibga solishda hukumatning asosiy vazifasi pul va ularning taklifi o'rtasidagi muvozanatni ta'minlash, bu milliy valyutaning barqarorligi va to'lov qobiliyatini ta'minlaydi.
Pul aylanishi jarayonidan pul aylanmasi kontseptsiyasini taqsimlash mumkin. Iqtisodiy kategoriya sifatida kreditning mohiyati ko‘pgina iqtisodchi olimlar tomonidan o‘rganilib chiqilgan va ular tom onidan kreditning mohiyati bo‘yicha fikrlar bildirilgan. Kreditning mohiyatini tushunish uchun avvalom bor, uning tarkibi nimadan iborat ekanligini tushunib olish zarur. Kredit munosabat bo'lishi uchun uning zarur munosabatlari — kreditning obyekti va subyektini bilish zarur. Davlatning ixtiyorida bo‘lgan eng yirik pul jamg‘armasi Davlat budjeti deb ataladi. Davlat budjeti – bu mamlakatning o‘z pul daromadlari va xarajatlari ro‘yxatini o‘zida ifodalovchi asosiy moliyaviy hujjat rejadir. Davlat byudjetning g‘azna ijrosi davlat byudjet va davlat maqsadli jamg‘armalarining barcha daromadlarini, shuningdek, byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari mablag‘lar bo‘yicha tushumlarini yagona g‘azna hisobraqamga jamlash va ularning barcha xarajatlarini shu hisobraqamdan amalga oshirishni nazarda tutadi. Iqtisodiyotda narxlar barqarorligini ta’minlashda pul-kredit siyosati choralarining yalpi talab va inflyatsiya darajasiga samarali ta’sir mexanizmining mavjudligi xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi o‘zida Markaziy bank foiz stavkalari o‘zgarishining iqtisodiy faollikka va pirovardida inflyatsiya darajasiga ta’sir o‘tkazish jarayonini aks ettiradi. Pul-kredit siyosatining iqtisodiyotga ta’siri alohida transmission kanallar orqali amalga oshiriladi.
Milliy iqtisodiyot xususiyatlarini inobatga olgan holda, pul-kredit siyosati rejimlarining o‘ziga xos jihatlari va ta’sirchanligi tahlili o‘rta muddatli istiqbolda Markaziy bankning ustuvor maqsadi sifatida narxlar barqarorligiga erishish vazifasiga inflyatsion targetlash rejimi juda mos kelishini ko‘rsatmoqda. Shundan kelib chiqqan holda, pul-kredit siyosatini amalga oshirishning tamoyil va usullarining inflyatsion targetlashga bosqichma-bosqich yo‘naltirish uchun zaruriy huquqiy asoslar va tayanch iqtisodiy sharoitlar yaratildi. Xususan, valyuta siyosatining liberallashtirilishi va bozor sharoitlarida almashuv kursining shakllanishini ta’minlash bo‘yicha choralar, Markaziy bankning ustuvor maqsadlari va amaliy mustaqilligini aniq belgilanishi, pul-kredit siyosatini amalga oshirishning faol bosqichiga o‘tilishi, inflyatsiyani hisoblash va baholash usullarini takomillashtirilishi, shuningdek shaffoflikning oshirilishi va kommunikatsion siyosatning kuchaytirilishi kabi amaliy choralar inflyatsion targetlashga o‘tish uchun asosiy sharoitlarni yaratadi. Shu bilan birga, mavjud xatarlar va to‘siqlar inflyatsion targetlash rejimini joriy etish vazifasining bajarilishini qiyinlashtiradi. Markaziy bank ushbu rejimga bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishda tegishli vazirlik va idoralar bilan sa’y-harakatlarni birlashtiradi va hamkorlikda faoliyat yuritadi. Umuman olganda, inflyatsion targetlashga o‘tish pul-kredit siyosati sohasining barcha jihatlarini tubdan qayta ko‘rib chiqish va takomillashtirishni talab etadi. Bu esa, o‘z navbatida, uzoq muddatli istiqbolda barqaror iqtisodiy o‘sishning asosi bo‘lgan makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda sifat jihatdan yangi bosqichga o‘tilishini anglatadi. Ushbu Konsepsiya O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi va Moliya vazirligi bilan kelishilgan.
Markaziy bank – mamlakatdagi narx darajasi, bank tizimining barqarorligi hamda to‘lov tizimining barqaror faoliyati uchun ma’sul bo‘lgan muassasadir. Buning uchun pul-kredit siyosatini olib boradi, tijorat banklar, to‘lov tashkilotlar, hamda bir necha nobank kredit tashkilotlar (MKT, lombarlardlar va boshqalar) faoliyatini litsenziyalaydi, tartibga soladi va nazorat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Banklar faoliyatini yanada takomillashtirishga va rivojlantirishga doir qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida”gi 2021 yil 28 yanvardagi PQ-4949-son qarori mavjud. Bu qaror bank sohasidagi muammolarni bartaraf etish va banklar faoliyatini yanada rivojlantirish bo'yicha ko'rsatmalar beradi.Shuningdek, O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 19 martdagi PQ-4566-sonli "Koronavirus infeksiyasi bilan kurashish va uning ta'sirini yo'qotish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida"gi qarorida banklar sohasiga doir chora-tadbirlar ham keltirilgan².
Markaziy bank tijorat banklarining amaliyotlarini amalga oshirish, ya'ni jismoniy va yuridik shaxslarga qarz berish, ularga valyuta ayirboshlash xizmatlarini ko‘rsatish, shuningdek uchinchi shaxslarga moliyaviy yordam ko‘rsatish, banklar kapitallari va boshqa yuridik shaxslarning ustav fondlarida ishtirok etish huquqiga ega emas. Markaziy banklarning rivojlanish tarixi shuni ko‘rsatadiki, ularning kelib chiqishi xususiy banklarga berilgan imtiyozda, ya'ni pul bosib chiqarishda (pul emissiyasi) namoyon bo‘lgan.Iqtisodiy rivojlanishning dastlabki bosqichlarida markaziy (emitent) va tijorat banklari o‘rtasida farq bo‘lmagan, lekin pul-kredit tizimi rivojlangan sari bir necha yirik tijorat banklarida banknot emissiyasini markazlashtirish jarayoni yuz bergan, natijada banknotlarni chiqarish monopol huquqi bitta bankka tegishli bo‘lib qolgan.Markaziy banklarning paydo bo‘lishi XIX asrning o‘rtalariga va XX asrning boshlariga to‘g‘ri keladi, chunki bu davrda ko‘pchilik hukumatlar muomaladagi pul masalasini nazorat qilish muayyan banklar bo‘ynida bo‘lishni qonunlashtirgan.Markaziy bank birinchi marta qayerda va qachon paydo bo‘lganini aytish qiyin. Ayrim iqtisodchilar markaziy bankning vazifalarini birinchi bo‘lib bajargan bankning tashkil topgan sanasi deb hisoblaydilar. Bu mezonga Riksbank (Shvetsiya banki bo‘lib, 1668-yilda tashkil etilgan) mos keladi. Angliya banki 1694-yilda tashkil topgan. Fransiya banki esa 1800-yilda. Bugungi kunda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari rolini oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o‘rta muddatli istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Qarori qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2017-2021 yillarda rivojlantirish va inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o‘tish bo‘yicha chora-tadbirlar Kompleksi tasdiqlandi. Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki faoliyatini tubdan takomillashtirish to‘g‘risida”gi Farmonining qabul qilinishi bo‘ldi. Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi Markaziy bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi va institutsional rivojlanishini ta’minlash bo‘yicha tegishli choralar nazarda tutilgan. O‘zbekiston Markaziy bankining dastlabki nomi O‘zbekiston SSR Davlat banki bo‘lgan va O‘zbekiston SSR Oliy Kengashi tomonidan 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonun asosida faoliyat ko‘rsatgan. O‘zbekiston Markaziy bankining huquqiy maqomi, vazifalari, funksiyalari, vakolatlari, tashkil etish va faoliyat ko‘rsatish tamoyillarini belgilovchi hujjatlari bu O‘zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi (XXV bob, 124-modda),“Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonun va boshqa rasmiy qonun hujjatlaridir.