Reja: Klassik va zamonaviy bozor iqtisodiyoti,ularning umumiy tomonlari va farqlari

Angren universiteti
“Moliya va moliyaviy texnologiyalar” fakulteti
“Iqtisodiyot nazariyasi” fanidan
105-guruh talabalarining
“Bozor iqtisodiyoti nazariyasi” mavzusida
tayyorlagan taqdimoti
Tekshirdi: Baymenova M.
Reja:
1. Klassik va zamonaviy bozor iqtisodiyoti,ularning umumiy tomonlari va farqlari. 2.Bozor iqtisodiyoti sharoitida asosiy muammolarni hal qilish va resurslardan samarali foydalanish yo’llari. 3.Bozor va uning turlari. Bozor infratuzilmasi va uning tarkibi. 4.Iste’molchi xatti-harakati nazaryasi. 5.Raqobatning mohiyati,vazifalari,turlari va usullari. 6.Monopoliyaning mohiyati,turlari va monopoliyaga qarshi davlat siyosatining yo’nalishlari. 7.O’zbekistonda raqobat muhitini shakllantirish va milliy iqtisodiyotining raqobatbardoshliligini oshirishga qaratilgan chora-tadbirlar.

Klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti bo’lib, g’arbdagi rivojlangan mamlakatlarda XIX asrning oxirlariga davom etgan. Uning asosiy belgilari quyidagicha bo’lgan:

• Klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti bo’lib, g’arbdagi rivojlangan mamlakatlarda XIX asrning oxirlariga davom etgan. Uning asosiy belgilari quyidagicha bo’lgan:
• 1. Xususiy mulkchillikka asoslagan holda iqtisodiy faoliyat yuritish;
• 2. Kapital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashganligi;
• 3. Tadbirkorlar, ishchilar, ishlab chiqaruvchi va iste‘molchilarning shaxsiy erkinligi;
• 4. Tadbirkorlarning yuqori foyda olishlar uchun kurashlari;
• 5. Iqtisodiyotning talab va taklif, king bozor narxi va raqobat kurashlari asosida tartiblanishi;
• 6. Aholining ijtimoiy himoyaqilinmasligi, ishsizlikning va aholi ijtimoiy tabaqalashuvining kuchayishi.

. Bozor iqtisodiyotining amal qilish mexanizmi ko‘plab asrlar davomida tarkib topib, shakllanib, hozirgi davrda madaniylashgan shaklni kasb etdi va ko‘pgina mamlakatlarda hukmron iqtisodiy tizimga aylandi. Mazkur iqtisodiyotning barqarorligi shu bilan izohlanadiki, uzoq davrli iqtisodiy evolutsiya davomida uning amal qilishining asosiy klassik qoidalari saqlanib qoldi. Bozor iqtisodiyotining amal qilish mexanizmi ko‘plab asrlar davomida tarkib topib, shakllanib, hozirgi davrda madaniylashgan shaklni kasb etdi va ko‘pgina mamlakatlarda hukmron iqtisodiy tizimga aylandi.
Bozor iqtisodiyotining tarixan tarkib topgan ikki turini ajratish zarur. Birinchisi klassik yoki sof bozor iqtisodiyoti deb atalib, uzoq vaqt davomida shakllanib, g'arbdagi rivojlangan mamlakatlarda XIX asming oxirlarigacha davom etib keldi. Uning asosiy belgilari: Xususiy mulk _ chilikka asoslangan holda iqtisodiy faoliyat yuritish; kapital va ishlab chiqarishning korxona miqyosida umumlashganligi; tadbirkorlar, ishchilar, ishlab chiqaruvchi va iste’molchilaming shaxsiy erkinligi; tadbirkorlaming yuqori foyda olish uchun kurashlari; iqtisodiyotning talab va taklif, erkin bozor narxi va raqobat kurashlari asosida tartiblanishi; aholining ijtimoiy himoya qilinmasligi, ishsizlikning va aholi ijtimoiy tabaqalashuvining kuchayishi. Bozor iqtisodiyotining ikkinchi ko‘rinishi hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti deb atalib, XIX asming oxiri va XX asr boshlaridan buyon amal qiladi.

Raqobat kuchsizlanishining ikkita asosiy manbai mavjud:

• Raqobat kuchsizlanishining ikkita asosiy manbai mavjud:
• Birinchisi, bozor iqtisodiyotidagi erkin muhitda tadbirkorlar foyda ketidan quvib va o’z iqtisodiy mavqeini yaxshilashga intilib, raqobatning cheklangan yo’lidan ozod bo’lishga harakat qiladilar. Firmalarning qo’shilib ketishi, kompaniyalarning xufyona kelishuvi, shavqatsiz raqobat - bularning hammasi raqobatning kuchsizlanishi va uning tatibga soluvchilik ta‘sirining pasayib borishiga olib keladi;
• Ikkinchisi, bozor tizimi rag’batlantiriladigan texnika taraqqiyoti ham raqobatning zaiflashuviga olib keladi. Eng yangi texnologiya:
• juda katta miqdordagi real kapitaldan foydalanishni;
• yirik bozorlar bo’lishini;
• kampleksli, markazlashgan va qatiyan bir butun bo’lib birlashgan bozorning tarkib topishi;

Raqobatning amal qilishi ma’lum shart-sharoitlar mavjud bo‘lishini taqozo qiladi. Bu shart-sharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda bo‘lishi mumkin. Shunday ekan, bozor iqtisodiyotini yuzaga keltirish ayni vaqtda raqobatchilik muhitining shakllanishini bildiradi. 152 Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda raqobatchilik muhiti uzoq davr davomida, o‘z-o‘zidan, evolutsion yo‘l bilan vujudga kelgan. Bu asta-sekin erkin raqobat muhitini keltirib chiqargan. Iqtisodiyotda monopollashuv prinsiplari kuchayib borishi bilan raqobat cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda davlat ham qatnashadi. Bu esa, yuqorida ta’kidlanganidek, davlatning monopoliyalarga qarshi siyosatida o ‘z aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya’ni iqtisodiyotning monopollashuv darajasi uning miqyosi va tavsifiga qarab, bu siyosat erkin raqobat muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo‘lganda qaytadan tiklash, raqobat usullarini qaror toptirish kabilarga qaratiladi.