Reja: Korxonani boshqarishning tamoyillari shakllari va uslublari korxonalar va ularning vazifalari

MAVZU: Korxonani boshqarish tamoyillari shaklari va uslublari

Reja:

1. Korxonani boshqarishning tamoyillari shakllari va uslublari

2 .Korxonalar va ularning vazifalari

2.Korxona boshqaruvi.
Tashkiliy tuzilma tushunchasi, uning darajasini belgilovchi omillar, shart-sharoitlar.
Boshqaruv tuzilmasi tushunchasi va uni belgilovchi omillar
Korxonaning tashkiliy tuzilmasini belgilovchi 22 ta omil

1.Iqtisodiy sohalarda «korxona» tushunchasining mohiyati

Тadbirkorlik faoliyati bilan jismoniy yoki yuridik shaxs sifatida shug‘ullanish mumkin. O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksiga muvofiq, fuqaro (jismoniy shaxs)lar deganda respub- likamizning fuqarolari, boshqa davlatlarning fuqarolari, shuningdek, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar tushuniladi. Fuqaro (jismoniy shaxs) yakka tadbirkor sifatida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishga haqlidir.
Fuqarolik kodeksiga muvofiq, «o‘z mulkida, xo‘jalik yuritishida yoki operativ boshqaruvida alohida mol-mulkka ega bo‘lgan hamda o‘z majburiyatlari yuzasidan ushbu mol-mulk bilan javob beradigan, o‘z nomidan mulkiy yoki shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo‘la oladigan va ularni amalga oshira oladigan, majburiyatlarni bajara oladigan, sudda da’vogar va javobgar bo‘la oladigan tashkilot yuridik shaxs hisoblanadi». Ammo yuridik shaxslarning faqatgina foyda olishni o‘z faoliyatining asosiy maqsadi qilib olgan turlari, ya’ni tijoratchi tashkilotlar tadbirkorlik subyektlari hisoblanadi.
Тadbirkor o‘z g‘oyasini amalga oshirishning tashkiliy tuzilmasi sifatida korxonani vujudga keltiradi. Korxona yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgach, mustaqil xo‘jalik yurituvchi bozor subyekti bo‘lib, o‘z nizomiga muvofiq muayyan ijtimoiy-iqtisodiy samara va foyda olish maqsadida o‘ziga tegishli yoki xo‘jalik boshqaruvidagi mulkdan foydalanib faoliyat yuritadi.

Korxonani turli belgilariga ko‘ra tavsiflash mumkin:

ishlab chiqarish va texnikaviy munosabatlarda korxona, bu — ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar hajmi va turlari, ularni tayyorlash texnologiyasiga miqdor va sifat jihatidan mos keluvchi mashinalar va mexanizmlar tizimi;
ijtimoiy munosabatlarda korxona, bu — turli toifadagi va vazifa- larni bajaruvchi xodimlardan iborat mehnat jamoasi;
tashkiliy-huquqiy munosabatlarda korxona yuridik shaxs sifatida faoliyat yuritadi;
moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda korxona, bu — tarmoqning mustaqil bo‘g‘ini sifatida o‘zini o‘zi moliyalashtiradigan va boshqaradigan bozor subyekti.
Korxona o‘ziga xos bo‘lgan ma’lum xususiyatlarga ega:
birinchidan, korxona o‘ziga tegishli va xo‘jalik boshqaruvidagi alohida mulkka ega bo‘lib, ushbu mulk uning faoliyati moddiy- texnikaviy imkoniyatlarini, iqtisodiy mustaqilligi va ishonchliligini ta’minlaydi;
ikkinchidan, korxona kreditorlar, jumladan, davlat bilan o‘zaro munosabatlardagi majburiyatlar yuzasidan o‘z mulki bilan javob berish xususiyatiga ega bo‘ladi;
uchinchidan, korxona xo‘jalik aylanmasida o‘z nomidan harakat qilishi mumkin, ya’ni qonunga asosan, xo‘jalik faoliyati yurituvchi hamkorlar, mahsulot (ish, xizmat) iste’molchilari, xomashyo va asbob- uskuna yetkazib beruvchilar hamda boshqa huquqiy va jismoniy shaxslar bilan shartnoma tuzish huquqiga ega;
to‘rtinchidan, korxona qonunchilikka asosan, sudda da’vogar va javobgar sifatida qatnashish huquqiga ega;
beshinchidan, korxona mustaqil balans yoki smetaga ega bo‘lib, ishlab chiqarish va mahsulot savdosi xarajatlarini hisobga olib boradi hamda davlat organlari tomonidan belgilangan tartibda o‘z vaqtida hisobotlarni taqdim etadi;
oltinchidan, korxona o‘z nomiga ega bo‘lib, unda korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli o‘z aksini topadi.

Har bir korxonaning faoliyati ishlab chiqarish, qayta ishlab chiqarish va muomala jarayonlaridan iborat bo‘ladi.

Korxonaning ishlab chiqarish sohasidagi faoliyati — yangi mahsulotni ishlab chiqarishga tayyorlash va ishlab chiqarishni tashkillashtirishda namoyon bo‘ladi.
Qayta ishlab chiqarish sohasidagi faoliyat — ishchi kuchini yollash, kadrlar tayyorlash va ularning malakasini oshirish, ishlab chiqarish vositalarini yangilash va kengaytirish jarayonlarida aks etadi.
Muomala sohasidagi faoliyat esa ishlab chiqarishning moddiy- texnikaviy ta’minotini tashkillashtirish, mahsulot (ish, xizmat)larni sotish va foydalanilgan ishlab chiqarish vositalarining daromad shaklida qaytib kelishida ko‘zga ko‘rinadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar faoliyatining asosiy yo‘nalishlari quyidagilar hisoblanadi:
bozor va uning rivojlanish istiqbollarini kompleks ravishda o‘rganish yordamida, xaridorlarning mahsulot va xizmat turlariga mavjud va yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan talablarini aniqlash;
mahsulotning yangi modellari va namunalarini yaratish bo‘yicha ilmiy tadqiqot faoliyatini tashkil qilish;
xaridorlar talablariga mos keluvchi tovarlarni ishlab chiqarish;
ishlab chiqarishni rejalashtirish, dasturlash, muvofiqlashtirish va moliyalashtirish;
mahsulotni taqsimlash va sotish tizimini tashkil qilish va uni mukammallashtirish;
korxonaning barcha faoliyatini, jumladan, ishlab chiqarish, sotish, reklama, texnik xizmat ko‘rsatish va hokazolarni boshqarish.

Albatta, zamonaviy korxonalarning ko‘p qirrali faoliyati yuqorida sanab o‘tilgan yo‘nalishlar bilangina cheklanib qolmaydi. Amaliyotda ular fan-texnika taraqqiyoti va davlat tomonidan amalga oshirilayotgan iqtisodiy siyosatning yangi talablari bilan to‘ldirilishi mumkin. Biroq, yuqorida aytib o‘tilganlardan qat’i nazar, xo‘jalik rivojlanishining har bir bosqichida korxonalar faoliyati quyidagi vazifalarni bajarishga qaratilishi zarur:

korxona egasining daromad olishi;
iste’molchilarni ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar bilan ta’minlash;
xodimlarni ish haqi bilan ta’minlash;
ish joylari yaratish;
atrof-muhitni muhofaza qilish;
korxona faoliyatida to‘xtab qolishga yo‘l qo‘ymaslik;
ishlab chiqarishni tashkil etish va boshqarish shakllarini mukammallashtirish;
ishlab chiqarishning barcha bosqichlarida tejamkorlikka rioya qilish.
Xo‘jalik faoliyatining joriy va istiqboldagi vazifalarini bajarish korxonalardan quyidagi funksiyalarni amalga oshirishni talab qiladi:
ishlab chiqarish va shaxsiy iste’mol uchun mahsulotlarni tayyorlash;
mahsulotlarni iste’molchilarga yetkazib berish va sotish;
sotuvdan keyin xizmat ko‘rsatish;
ishlab chiqarishning moddiy-texnika asosini ta’minlash;
xodimlar mehnatini tashkil qilish va boshqarish;

soliqlarni to‘lash, budjetga to‘lanuvchi ixtiyoriy yoki majburiy badal va to‘lovlarni amalga oshirish;

amaldagi standartlar, normativlar va davlat tomonidan chiqarilgan qonun-qoidalarga rioya qilish.
Bu funksiyalar korxonalarning hajmi, qaysi tarmoqqa mansubligi, ijtimoiy infratuzilmaning mavjudligi, mahalliy hokimiyat idoralari bilan munosabatlarga asoslanib aniqlashtiriladi. Bugungi bozor iqtisodiyoti va fan-texnika taraqqiyoti korxonalarning amalga oshiruvchi funksiyalarini kengaytirishi hamda ularning faoliyatidagi ishlab chiqarish ko‘rsatkichlarini yanada yaxshilash uchun yangi vazifalar belgilab berishi mumkin.
Korxonani tashkil qilishdan, asosan, quyidagi maqsadlar ko‘zlanadi:
iste’molchilar talab qilayotgan mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirish va uni sotishdan foyda (daromad) olish;
ishlab chiqarishga ish bilan band bo‘lmagan aholini jalb qilish va shu orqali ish bilan ta’minlashdagi ijtimoiy muammolarni hal qilish;
ishlab chiqarishga mavjud qo‘shimcha resurslarni jalb qilish;
fan-texnika yutuqlaridan foydalangan holda yangi sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish;
yakka tarzda yoki hamkorlikda faoliyat yuritish uchun kichik korxona tashkil qiluvchi alohida fuqarolar yoki shaxslar guruhi a’zolarining shaxsiy ehtiyojlarini qondirish;
ishlab chiqarishni mustahkamlash va rivojlantirish hamda bozor muhitini kengaytirish.
Тurli shakldagi korxonalar

Odamlarning ko‘p qiziqishlari, turli ehtiyojlari va intilishlari bor. Тadbirkor kishilarning vazifasi ana shu qiziqishlarni, ehtiyoj va intilishlarni aniqlashdan va ularni qondirish uchun korxonalar tashkil etishdan iboratdir. Barcha korxonalar muvaffaqiyatli tashkil etilsa, foyda keltiradi.

Korxonalarni ko‘plab belgilariga ko‘ra, tasniflash mumkin. Korxona o‘z turidan qat’i nazar, agar u yetilgan muammolarni hal qilishni taklif qilsa va talabni qondirsa, muvaffaqiyatga erishishi mumkin. Korxonalar turlari o‘rtasidagi asosiy farq ular keltiradigan foyda turidadir. Moddiy foyda olish tijorat korxonasining maqsadi hisoblansa, ma’naviy foyda olish notijorat korxonasining maqsadi hisoblanadi.
Тadbirkorlar yuridik shaxs tashkil qilgan holda hamda yuridik shaxs tashkil qilmagan holda biznesni amalga oshirishlari mumkin.

Yuridik shaxs tashkil qilmagan holda tadbirkorlik bilan quyidagi shakllarda shug‘ullanish mumkin:

yakka tartibdagi tadbirkorlik;
jismoniy shaxslarning yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi birgalikdagi tadbirkorligi.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik — yuridik shaxs tashkil etmagan holda jismoniy shaxs tomonidan tadbirkorlik faoliyatining amalga oshirilishi.
Yakka tartibdagi tadbirkorlik tadbirkor tomonidan xodimlarni yollash huquqisiz, mulk huquqi asosida o‘ziga tegishli bo‘lgan yoki foydalanish huquqi asosidagi mol-mulk negizida mustaqil ravishda amalga oshiriladi.
Jismoniy shaxslar yuridik shaxs tashkil etmagan holdagi birgalikdagi tadbirkorlik faoliyatini quyidagi shakllarda amalga oshirishlari mumkin:
er-xotinning umumiy mol-mulki negizida ular tomonidan amalga oshiriladigan oilaviy tadbirkorlik;

oddiy shirkat;

yuridik shaxs tashkil etmagan holda dehqon xo‘jaligi.
Jismoniy shaxslar faqat yakka tartibdagi tadbirkorlar tariqasida davlat ro‘yxatidan o‘tganlaridan keyin ular birgalikdagi tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun tuziladigan oddiy shirkat a’zolari bo‘lishlari mumkin.
Yuridik shaxs tashkil qilgan holda korxonalarni tashkil etish orqali tadbirkorlik faoliyatini yuritish shakllari keng qamrovli bo‘lib, ularni quyidagicha guruhlash mumkin:
Mulkchilik shakli bo‘yicha
jismoniy shaxslarning xususiy mulkiga asoslangan (xususiy korxonalar);
jamoa mulki negizidagi hamkorlikka asoslangan (xo‘jalik shirkatlari, mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyat);
davlat mulkiga asoslangan;
mulkchilikning aralash shaklidagi (qo‘shma korxonalar).
Band bo‘lgan xodimlarning o‘rtacha yillik soni bo‘yicha
mikrofirma;
kichik korxona;
oilaviy korxona.
Тashkiliy-huquqiy shakli bo‘yicha
xususiy korxona;
dehqon xo‘jaligi;
fermer xo‘jaligi;
to‘liq shirkat;
kommandit shirkat;
mas’uliyati cheklangan jamiyat;
qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyat;
aksiyadorlar jamiyati (ochiq va yopiq turdagi);
ishlab chiqarish kooperativlari;
unitar korxona va boshqalar.
Faoliyat yo‘nalishi bo‘yicha
ishlab chiqarish yo‘nalishidagi;
xizmat ko‘rsatish yo‘nalishidagi;
tijorat yo‘nalishidagi;
moliyaviy yo‘nalishdagi;
konsalting (maslahat) yo‘nalishidagi va h.k.
Тarmoq tarkibi bo‘yicha
sanoat sohasidagi;
qishloq xo‘jaligi sohasidagi;
savdo va umumiy ovqatlanish sohasidagi;
maishiy xizmat ko‘rsatish sohasidagi;
transport va aloqa sohasidagi;
uy-joy va kommunal xo‘jaligi sohasidagi;

qurilish sohasidagi;

tijorat va moliya sohasidagi;
ta’lim va fan sohasidagi;
boshqa sohalardagi.
Faoliyat maqsadlariga ko‘ra
foyda olishni maqsad qilib qo‘ygan tijoratchi;
foyda olish emas, balki ijtimoiy samarani — homiylik, xayriya, beg‘araz yordamni maqsad qilib qo‘ygan tijoratchi bo‘lmagan.
Тayyor mahsulotning maqsadlariga ko‘ra
ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaruvchilar;
iste’mol mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar.
Тexnologik umumiyligiga ko‘ra
ishlab chiqarishda kimyoviy jarayonlarning ustunligi asosidagi;
ishlab chiqarishda mexanik jarayonlarning ustunligi asosidagi.
Yil davomida ishlash muddatiga ko‘ra mavsumiy;
yil bo‘yi faoliyat yurituvchi.
Ixtisoslashuv darajasiga ko‘ra ixtisoslashgan;
universal;
aralash.
Ixtisoslashgan korxonalar qatoriga nomenklaturasi cheklangan mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalar, universal korxonalar qatoriga turli xil mahsulot ishlab chiqaruvchi korxonalar, aralash korxonalar tarkibiga esa ixtisoslashgan va universal korxonalar o‘rtasidagi oraliq guruhni tashkil qiluvchi korxonalar kiritiladi.
Xususiy korxona
O‘zbekiston Respublikasining 2003-yil 11-dekabrdagi «Xususiy korxona to‘g‘risida»gi Qonuni 3-bandiga muvofiq, «Mulkdor yagona jismoniy shaxs tomonidan tuzilgan va boshqariladigan tijoratchi tashkilot xususiy korxona, deb e’tirof etiladi. Xususiy korxona tadbirkorlik subyektlarining tashkiliy-huquqiy shaklidir.
Xususiy korxona o‘z mulkida alohida mol-mulkka ega bo‘ladi, o‘z nomidan mulkiy va shaxsiy nomulkiy huquqlarga ega bo‘lishi hamda ularni amalga oshirishi, majburiyatlarni bajarishi, sudda da’vogar va javobgar bo‘lishi mumkin.
Xususiy korxona o‘z majburiyatlari bo‘yicha o‘ziga qarashli butun mol-mulk bilan javob beradi. Xususiy korxona mulkdori korxonaning mol-mulki yetarli bo‘lmagan taqdirda xususiy korxonaning majburiyatlari bo‘yicha o‘ziga qarashli mol-mulk bilan qonun hujjatlariga muvofiq subsidiar javobgar bo‘ladi».
Xususiy korxona to‘liq firma nomiga ega bo‘lishi lozim va qisqartirilgan firma nomiga ega bo‘lishga haqli. Xususiy korxonaning to‘liq firma nomi uning to‘liq nomini va «xususiy korxona» degan so‘zlarni o‘z ichiga olgan bo‘lishi kerak. Xususiy korxonaning qisqartirilgan firma nomi uning qisqartirilgan nomini va «xususiy korxona» degan so‘zlarni yoki «XK» abbreviaturasini o‘z ichiga olishi kerak.
Xususiy korxona yuridik shaxs hisoblanadi, mustaqil balansga, muhrga, banklarda hisob-kitob schotiga ega bo‘ladi. U o‘z filiallari, sho‘ba korxonalari va vakolatxonalarini tashkil etish huquqiga ega.
Xususiy korxona mulkdor tomonidan, uning tegishli mol-mulki negizida tuziladi. Mulkdor xususiy korxonaning:
ustavini tasdiqlaydi;
korxonani rahbar sifatida yakka boshqaradi;
korxona nomidan ishonchnomasiz ish ko‘radi, uning manfaatlarini ifodalaydi;
xususiy korxonaning pul mablag‘larini hamda boshqa mol-mulkini tasarruf etadi;
shartnomalar, shu jumladan, mehnat shartnomalari tuzadi, ishonchnomalar beradi;
banklarda hisobvaraqlar ochadi, shtatlarni tasdiqlaydi, korxonaning barcha xodimlari uchun majburiy bo‘lgan buyruqlar chiqaradi va ko‘rsatmalar beradi.
Xususiy korxona mulkini asosiy va aylanma mablag‘lar, shuningdek, qiymati korxonaning mustaqil balansida aks ettiriladigan boshqa pul- moddiy boyliklar tashkil qiladi.
Xususiy korxona o‘z mahsuloti (ishlar, xizmatlar)ni, ishlab chiqarish chiqitlarini mustaqil yoki shartnoma asosida belgilangan narxlar va tariflar bo‘yicha sotish huquqiga ega.
Korxona egasining barcha ishlab chiqarish xarajatlari qoplangandan, soliqlar, yig‘imlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langandan, shuningdek, kreditorlar bilan hisob-kitob qilingandan so‘ng qoladigan daromadi (foydasi) uning o‘z xohishiga ko‘ra tasarruf etiladi.
Xususiy korxona tomonidan ishlab chiqariladigan buyumlar, ularda firma belgisi yoki ishlab chiqaruvchining familiyasi, buyumning nomi yoki ramzi va boshqa zarur ma’lumotlar ko‘rsatilib, albatta, markirovka qilinishi kerak.
Xususiy korxonalar xodimlarni tomonlarning huquq va majburiyatlari ko‘rsatilib, yozma shaklda tuzilgan mehnat shartnomasi (kontrakti) bo‘yicha yollaydilar. Ular O‘zbekiston Respublikasining mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari talablariga rioya qilishga, ichki mehnat tartibi qoidalarini belgilashga, mehnat xavfsizligi, sanitariya va gigiyena talablariga rioya qilinishini ta’minlashga majburdir.
Yollanib ishlayotgan shaxslar mehnatiga shartnoma yoki kontraktda ko‘rsatib o‘tilgan haq miqdori davlat tomonidan belgilangan eng kam ish haqi miqdoridan kam bo‘lishi mumkin emas.
Xususiy korxonalar o‘z huquq va manfaatlarini himoya qilish maqsadida qonunga muvofiq assotsiatsiya (uyushma)larga va boshqa birlashmalarga birlashishlari mumkin.
Korxona yuridik shaxs huquqiga ega mustakil xo’jalik yurituvchi subekt bo’lib, mulkdan foydalanish asosida u mexnat jamoasi tomonidan maxsulot ishlab chiqaradi va sotadi, ishlar bajaradi va xizmat ko’rsatadi.
Korxona mulk shakliga ko’ra bir-biridan farklanadi:

fukarolar mulkiga asoslangan: xususiy, oilaviy korxona;

jamoa mulkiga asoslangan: korxona, ishlab chiqarish shirkatlari, shirkatlarga tegishli korxona, aktsionerlar jamiyati va boshqa xo’jalik jamiyatlari, ijtimoiy tashkilotlar, diniy tashkilotlar korxonasi;

davlat mulkiga asoslangan korxona.

SHuningdek, yuridik shaxs huquqiga ega ta‘sischilar uyushmasiga asoslangan ko’shma korxona xam tashkil etiladi. Ko’shma korxona ta‘sischilari jumlasiga chet ellik yuridik shaxslar va fukarolar xam krishi mumkin. Xo’jalik oboroti va ishlovchilar soniga boglik xolda korxonalar yirik, o’rta va kichiq bo’lishi mumkin.
Kichiq korxonalarni tashkil etish va ular faoliyatining o’ziga xos xususiyatlari konun tomonidan belgilab ko’yiladi. Korxonalarning boshqa turlari masalan, ijara korxonalari xam mavjud. Korxonalar ko’ngilli asosda uyushma, xo’jalik assosatsiyalari, kontsern va boshqa birlashmalarga birlashishlari mumkin. Bu birlashmalar zimmasiga ba‘zi ishlab chiqarish, x°jalik vazifalarini markazlashgan xolda bajarish topshiriladi.
Korxonalar xalk xo’jaligining sanoat, kishlok xo’jaligi, kurilish, transport, aloka, fan, ilmiy tekshirish, savdo, moddiy-texnikaviy ta‘minot, xizmat ko’rsatish va boshqa tarmoklarida faoliyat yuritadilar. Ular bir vaktning o’zida bir necha xil faoliyat turi – agrar-sanoat, sanoat-savdo, sanoat-kurilish, ilmiy-ishlab chiqarish faoliyatlari bilan shugullanishlari mumkin.
Korxonaning asosiy vazifasi – ijtimoiy extiyojlarni yukori iste‘mol sifatlariga ega bo’lgan maxsulotlar bilan kam sarf qilib ta‘minlanishi, buning asosida butun jamoa farovonligi, korxona mulki egasi manfaatlarini ta‘minlashga erishishdir. Bu vazifani amalga oshirish yo’lida korxona kuyidagilarga erishishi lozim:

ishlab chiqarishning rivojlanishi va samaradorligi ortishi; uni xar tomonlama jadallashtirish, fan-texnikani tarakkiy ettirish, mexnat unumdorligini oshirish, resurslarni tejash, foydani ko’paytirish;

jamoani ijtimoiy jixatdan rivojlantirish, ijtimoiy soxaning zamonaviy moddiy asosini shakllantirish, yukori unumdor mexnat uchun imkoniyatlar yaratish, mexnatga karab taksimot tamoyilini amalga oshirish, atrof muxitni ximoya qilish va yaxshilash;

mexnat jamoasining o’z-o’zini boshqarish, xar bir ishlovchini davlat, jamoa, xususiy mulkdan xakikiy mulkdor sifatida foydalanishga kiziqtirish, shuningdek, ularda jamoa va davlat ishlariga kizikish uygotish.

Korxona, odatda, mulk egasi yoki uning vaqili bo’lgan tashkilot, korxona, muassasa qarori bilan, yo bo’lmasa, jamoa qarori bilan ta‘sis etiladi. Korxona mulki egasi rozi bo’lgan xolda va korxona tomonidan avval olingan majburiyatlarni bajargan xolda, tashkilotlarning bir yoki bir necha bo’linmasi shu bo’linma jamoasi qarori bilan ajralib chiqishi mumkin. Korxonani ta‘sis etish va uning faoliyatini yuritish uchun yer maydoni ajratish, zarur bo’lgan xolda tabiiy resurslardan foydalanish uchun ruxsat tuman yoki shaxar xokimliklari tomonidan beriladi. Korxona davlat r°yxatidan o’tgan kundan boshlab ta‘sis etilgan va yuridik shaxs huquqiga ega bo’lgan xisoblanadi. Davlat ro’yxatidan o’tish tuman, shaxar xokimliklarida amalga oshiriladi. Korxona davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’grisida o’n kun muddat ichida moliya vazirligiga yagona davlat ro’yxatiga kiritish maksadida e‘tibor beriladi.
Korxona davlat ro’yxatidan o’tish uchun xokimiyatga uni ta‘sis etish to’grisida qaror, korxona nizomi va boshqa xujjatlar takdim etiladi. Agar korxona uch kun muddatda ro’yxatdan o’tkazilmasa, yoki ro’yxatdan o’tish rad qilingan takdirda, ta‘sischi rad etish asoslanmagan deb xisoblagan xolda u sudga murojaat etishi mumkin. Korxonani davlat ro’yxatidan o’tkazish uchun konunda ko’rsatilgan mikdorda badal olinadi. To’plangan mablaglar korxona ro’yxatidan o’tgan shaxar, tuman byudjetiga o’tkaziladi.
Yangi ta‘sis etilgan korxona yuridik shaxs xisoblanadi, o’z shaxobchasini ochish, shuningdek joriy xisob rakamiga ega bo’lgan boshqa tashqiliy birliklar ta‘sis etish huquqiga ega bo’ladi.
Bunday bo’linmalar va korxonalarni joylashtirish masalasi maxalliy xokimiyatlar bilan belgilangan tartibda xal etiladi. Korxona o’z ta‘sischisi tomonidan tasdiklangan nizom asosida faoliyat yuritadi. Korxona nizomida korxona nomi, manzili, faoliyat maksadi, boshqaruv va nazorat tashkilotlari, ularning vakolatlari, korxona mulki shakllanishi va foyda (daromad)ni taksimlash tartibi, korxonani kayta tashkil etish yoki faoliyatini to’xtatish, shartlari ko’rsatiladi. Nizomda shuningdek, korxona faoliyati bilan boglik, konunga zid bo’lmagan boshqa koidalar xam ko’rsatilishi mumkin.
Амалдаги корхонани қайта ташкил этиш янги мақсадга эришишнинг бир йўли ёки олдинги ишдаги жиддий хатоларни тузатиш имконияти бўлиши мумкин. Шундай вазиятлар бўладики, тугатиш ўрнига қайта ташкил этиш амалга оширилади. Бунга сабаб банкротлик тартиботининг мақсадга номувофиқлиги ва асосий активларни сақлаб қолиш имкониятидир. Шунингдек, меҳнат жамоасининг асосини сақлаб қолишнинг, шу билан бирга барчасини янгидан бошлашнинг энг оғриқсиз усулидир.

Тижорат корхоналарини қонун ҳужжатларига кўра қайта ташкил этиш Фуқаролик кодекси (49-модда), “Акциядорлик жамиятлари ва акциядорларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида”ги Қонун (92-97-моддалар), “Масъулияти чекланган ва қўшимча масъулиятли жамиятлар тўғрисида”ги Қонун (49-54-моддалар) ва “Хусусий корхоналар тўғрисида”ги Қонун (28-модда) билан тартибга солинади.

Юридик шахсни қайта ташкил этиш – бу жараённи кўпроқ тартибга соладиган норматив ҳужжатларнинг анча кенг тушунчаси.
Ўз мазмунига кўра қайта ташкил этиш – бу корхонанинг мажбурият ва ҳуқуқлари бошқа ташкилотга ўтиши билан кузатиладиган тугатилишидир. Бу чора бир ёки бир нечта янги вужудга келадиган, қайта ташкил этилган юридик шахснинг мулкий ва бошқа ҳуқуқлари, шунингдек мажбуриятларини “мерос” қилиб оладиган корхоналарнинг вужудга келишига олиб келади.

Муҳим! Ташкилот турини, масалан, давлат ташкилотини тижоратга, тижорат ташкилотини унитарга ўзгартириш қайта ташкил этиш ҳисобланмайди.

Корхонада ишлаб, сиз унинг вақт ўтиши билан сезиларли ўзгаришларни бошидан кечиришини кўрасиз: ишлаб чиқариш ҳажмининг камаяди ёки кўпаяди, фаолият ихтисослиги ўзгаради, бошқарув структураси ўзгаради. Бунинг барчаси янгиликлар киритиш заруратини келтириб чиқаради. Агар корхона норентабел бўлса, унда ҳам бирон-бир ўзгариш қилиш керак. Компания раҳбарияти томонидан қўйилган дастлабки мақсадлар амалга ошиб бўлган бўлса, янги босқичга ўтиш вақти келди, бу сотув бозори ва ваколатларнинг кенгайиши, ҳамкорлар билан муносабатларнинг ривожланиши билан ҳамоҳанг. Шундай ҳолатлар бўладики, ташкилий-ҳуқуқий шакл қонун ҳужжатларида белгиланган форматга мос келмай қолади. Ушбу ҳолларнинг ҳар бирида қайта ташкил этиш каби тактик чоралар ёрдам бериши мумкин.

Қайта ташкил этиш корхона ҳаётига ижобий ўзгаришлар билан бирга салбий ўзгаришларни ҳам олиб келиши мумкин. Лекин, ҳар қандай ҳолда ҳам шакл ва структурани ўзгартириш юридик тусдаги кўплаб қийинчиликлар билан боғлиқ. Буни сиз ҳал этишингизга тўғри келади.
Қайта ташкил этиш тўғрисида қарор қабул қилганда раҳбариятга бунинг нечоғлик таваккал тадбир эканлигини тушунтиринг, ахир бу ягона тартиботли эмас, балки кўп босқичли жараён, бунга нафақат таъсисчилар, балки бошқа кредиторлар ҳам алоқадор.
КОРХОНАЛАРНИ ҚАЙТА ТАШКИЛ ЭТИШ ТИПЛАРИ ВА ТУРЛАРИ
Korxona mulki, bu – uning asosiy aylanma fondlari xamda kiymati korxonaning mustakil balansida aks ettirilgan boshqa boyliklardir. Korxona mulki nizomga muvofik unga to’lik mulkdorlik va egalik qilish huquqi bilan tegishli bo’ladi. Ta‘sischilarning pul va moddiy badallari, maxsulot sotish va xizmat ko’rsatish, shuningdek, xo’jalik faoliyatining boshqa turlari natijalari; bank va boshqa kreditorlar karzlari; byudjetdan kapital ko’yilma va dotatsiyalar, tashkilot va fukarolarning beғaraz va xomiylik badallari, konun tomonidan takiklanmagan boshqalar korxona mulki manbasi bo’lib xizmat kiladi.
Korxona konunchilikka muvofik xolda yer, suv, yer osti, o’rmon va boshqa tabiiy resurslarni kuriklash, tiklash va munosib ravishda foydalanish me‘yorlari va talablariga o’z faoliyatida amal qilish bo’yicha javobgarlikka ega.
Korxona ishlab chiqarishni kengaytirish va takomillashtirish mexnat jamoasini ijtimoiy rivojlantirish maksadida ko’shimcha mablaglarni jalb qilish uchun kimmatli kogozlar chiqarish huquqiga ega.
Davlat korxona mulkiy huquqlarini ximoya qilishni kafolatlaydi. Davlat tomonidan korxona asosiy va aylanma fondlari va boshqa boyliklarini fakat konunda ko’rsatilgan xollardagina tortib olinishi mumkin.
Korxonaning mulkiy huquqiga fukarolar, yuridik shaxslar, davlat tashkilotlari tomonidan keltirilgan zarar sud qarori bilan kaytariladi.
Davlat mulk ko’mitasi va uning raxbarligida tuzilgan joylardagi mulk ko’mitalari korxona mulkini xususiylashtirish bo’yicha qaror qabul kiladi va bu jarayonni tartibga soladi. Korxona xo’jalik mezanizmi, uni shakllantirish va rivojlantirish
Korxona xo’jalik mexanizmi - bu xo’jalik yuritishning tamoyil, usul va shakllari ko’lami bo’lib, ular yordamida ishlab chiqarish jarayoni va mexnat jamoasini boshqarish, mexnat jamoasini boshqarish munosabatlar tizimi bilan ishlab chiqarish asosiy vositalari o’rtasida aloka va o’zaro ta‘sir amalga oshiriladi. Bu murakkab tashqiliy – iqtisodiy tizim bo’lib, rejalashtirish xo’jalik xisobi, moddiy texnika ta‘minoti, boshqarish tamoyillari va usullari, korxona kadrlar va ularning korxonaning boshqarishdagi katnashuvi, fan-texnika tarakkiyoti va maxsulot sifatini oshirish, mexnat faoliyatini ijtimoiy rivojlantirish, mexnatni va unga xak to’lashni tashkil etish, kredit va xisob kitoblar, tabiatdan foydalanish va atrof-muxitni ximoya qilish, xisob, xisobot, nazorat, korxonaning yukori tashkilotlar va maxalliy xokimiyatlar bilan munosabatlar, tashki iqtisodiy alokalarni kamrab oladi. Mexnat jamoasi faoliyatini, uning ishlash usullari va yo’llarini baxolash uchun mos me‘yor va ko’rsatkichlar, korxona ishini tartibga solish esa huquqiy xujjatlar, standart, me‘yorlar vositasida amalga oshiriladi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish sharoitida korxona xo’jalik mexanizmi barcha bo’ginlarning ishini yaxshilash bo’yicha tartiblar amalga oshirilmokda: korxona boshqaruvining butun tizimi puxtalashtirilmokda, xo’jalik faoliyati yakuniy natijalarga karatilmokda, boshqarishning tashqiliy tartibi, tamoyil va usullari takomillashtirilmokda; mexnatni tashkil etish va xak to’lashning ilmiy asoslari joriy etilmokda; korxona faoliyati me‘yor va ko’rsatkichlari o’zgarmokda; korxonini boshqarishda oshkoralik va demokratizm kengayishi, xar bir ishlovchi daromadi uning ko’shgan xissasi va korxona faoliyati natijasi bilan aniklanishi muvoffakiyatli unumdor faoliyat uchun asos yaratmokda, kator iqtisodiy va tarbiyaviy masalalar xal etilmokda.
Korxonani texnikaviy jixatdan kayta jixozlash korxonani rivojlantirish, fan, texnika fondi, xamda bank kreditlari xisobidan amalga oshiriladi. Moddiy-texnikaviy ta‘minotni belgilash uning samarali va barqaror ishlashi moddiy resrslardan samarali foydalanish zaruratidan kelib chiqadi. Korxona moddiy resurslarga bo’lgan extiyojini aniklab ularni ulgurji bozoridan sotib oladi. U iste‘molchilar, savdo va moddiy ta‘minot korxonalariga xo’jalik shartnomasiga asosan maxsulot sotadi va xizmat ko’rsatadi, yoki o’z savdo shaxobchalarida ularni sotishi mumkin. Korxona faoliyatini baxolovchi muxim me‘yor buyurtma va shartnomalarni o’z vaktida bajarishdir. Korxona talabni o’rganishi va reklamani amalga oshirishi lozim.
Ishlab chiqarish samaradorlikni oshirish, unda ishlovchilar xo’jalik va mexnat faoliyatini ko’chaytirishning muxim omili bo’lgan faol ijtimoiy siyosat olib borish korxona faoliyatining muxim yo’nalishi bo’lmogi lozim. U, shuningdek, mexnatkashlar, ular oilasi, urush va mexnat fayriylarining mexnat va turmush sharoitini yaxshilash xakida gamxo’rlik qilishi lozim. Korxona jamoasi ijtimoiy extiyojlarini kondirish imkoniyatlari uning faoliyati natijalari, sof foyda bilan belgilanadi.
Korxona o’z ijtimoiy faoliyatini maxalliy tuman va shaxar xokimiyatlari bilan xamkorlikda amalga oshiriladi.
Yangi xo’jalik mexanizmini shakllantirishni butun boshqaruv tizimini islox kilmay amalga oshirib bo’lmaydi. Bu isloxot fakat korxonalar iqtisodiy xayoti boshqaruvining markaziy bo’ginlari tarkibi va vazifalar, iqtisodiy ta‘sir va ragbatlantirishning tashki ko’rinishini o’zgartiribgina kolmay, balki iqtisodiy tizi munosabatlarini yangilashi xam lozim.

Innovatsiyalarni samarali rivojlantirish uchun milliy iqtisodiy faoliyat innovatsiyalarni rivojlantirish uchun muhimdir. Shu, sanoat mavjud korxonalarni yangilash moddiy-texnika bazasi, ishga hikarish sanoatni rivojlantirish markazi, Yang innovatsiyaga faollik tayyorlash, ilm-fan hisobga olinadigan sakkiz mahsulot, innovatsiyaga korxona innovatsion yondashuvi, innovatsiyaga asoslangan strategik vazifalarga innovatsion yondashuv.biridirlar.

Shu bilan birga, iqtisodiyot tarmoqlangan, modernizatsiyalash nuqtai nazaridan, raqobatbardoshlik, Yanada ishbilarmonlik muhitiga asoslangan, davlatda rivojlanayotgan, siyosatga yangiliklar kiritish uchun barqaror rivojlanish muhim ahamiyatga ega. Davlat tasarrufidagi korxonalarni siyosiylashtirilmagan shaklda egallab, xususiylashtirganligi tufayli, innovatsion strategik korxona tashkilotchisi sifatida etlgan tashkilotni tashkil etib, ortib g'o'ldirash muhimligini ta'kidlaydi.
Iqtisodiyotni optimal tezlik va sifatga erishish imkonini beruvchi zamonaviy sharoit va sharoitlarni yuritishning da, ishlaba chikarilaetgan maxsulotlar raqobatlashgan bozor kapitalizatsiyasi, butun sanoatda ko'p millatli iqtisodiyot va erishisha innovatsiyani uyg'un avzal rivojlantirishni talab qiladi eg baklmadzh xarakteristikasi. Bunda erishning birmuncha murakkab korxonasi doim tanlov oldida turishi, ya'ni Yang turdaga mahsulot ishlab chikarishni ertami yoki kechmi degradulga uchrashi, ishlabchiqarish hulqa huhillar Yang turji maxsulotlar Xarik xarik harajatlar Bilki, moddiy tomondan mablag ' yig'uvchi korxona bo'lsa. Bu esa iktisodiyot korxona, korxona, korxona va korxonalar faoliyatini gullab - yashnamoqda, qismi-5% bilan shugullanishning mustakil fan tadkikot faoliyati koorsatmokda1.
Innovatsion faoliyat barqaror rivojlanish sohasida moliyaviy resurslar va innovatsion faoliyatni oqilona rivojlantirishni ta'minlash.
Mahsulot sifatini ta'minlash bo'yicha innovatsionistik faoliyat-mahsulot sifatini ta'minlash bo'yicha Yang turdage, sifat kafolati va xizmat ko'rsatish, ishlab chiqarishni o'rganish va tashkil etish, mahsulotlarni ro'yxatga olish va tashkil etish, asbob-uskunalar va texnologiyalarni sertifikatlash, ish va xizmat ko'rsatish, shuningdeka, boshqaruvning Yang shakli va mablag 'yig'ish va mablag' yig'ish foidalanish uslubi.
Moliyalashtirishda innovasiyalar bo'yicha korxona ICI (uzz financlari) va Mansalarga ajratish yo'li bilan tashkil etilishi mumkin.

Innovasion loyaming xayotiy ta'minoti maxsulotlar umuman olganda moliyaviy-resurs bozorini Yukori darojalar bozorini taminlash darojada qabul qiluvchi darojada bilan bilyard xavfliligi va samaradorligini oshiradi. Diskriminatsion elementni moliyalashtirish uchun innovatsion menejment:

Manbalari investisiya resursi va resurslaridatushuntirish.;
Moliyaviy mablag ' yig'ish va innovatsion innovatsiya mexanizmi.;
Investitsiya resursi va qarz kapitaliga karatiladigan boshkarish mexanizmi ta'min etilgan samaradorliga.
1. Moliyaviy faoliyatning innovatsiyasi:
2. Kompaniya moliyalashtirishning moliyachisi hisoblanadi;
3. Orcala kripto bozori banki tomonidan moliyalashtiriladi;
4. Venture moliya o'zgarishi;
5. Lizing;
6. Forfeiting;
7. Aralashtirish namoz taklif va boshkalar.
Umuman olganda, ijaraga berilishi kerak bo'lgan tashkilotning moliyaviy vositalarini yangilash va amalga oshirish.

Tojikiston Respublikasi Prezidenti Imomali Rahmonning so'zlariga ko'ra:

Fan-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari (Ar-Ge);
Ishlarin, Ishlab Chikrishni va sanoatning texnologiklarini ukitishga tayyorligi;
Olish bo'yicha patentlar, litsenziat va nou-xaularga ega bo'lish;;
Investisiyalarni muvofiqlashtirish faoliyatining innovasiyalari.
Innovasion loyixalarni Davlat moliyasi asosan Tojikiston Respublikasi va maxalliy byudjetlar tomonidan shakllantirilgan byudjetning davlat shakli evaziga amalga oshiradhi moliyani. Tojikiston Respublikasi Prezidenti Imomali Rahmonning matbuot xizmati xabariga ko'ra, uchrashuv chog'ida ikki tomonlama hamkorlikni rivojlantirish va rivojlantirish masalalari muhokama qilindi. Barqarorlik-bu millatning moliyalashtirilishi va raqobatbardosh bo'linishi bilan bog'liq yangiliklar ko'chkisi egasining qiymati, tutiladaning jadal rivojlanishini ta'minlaydi. Innovatsiyalarni moliyalashtirish byudjetlashtirish iliyaharga ajratilidi hamda aij amali:
Ushirash igirasida amalga oshirish uchun davlat raxbarlik kilishni maqsad kilmokda.;
Loyixalarni tanlova orkali olish yangiliklariga xush kelibsizlar.
Kompaniya birmuncha murakkab masalalar moliyaviy faoliyati uchun innovatsiyalarni moliyalashtiradi. Kichik biznes essay kiritiluchi yurist tashkilot uchun innovasion faoliyat bilan shugullanish illi darajada moliyalashtirish sifatida. Ularning aksariyati Gollandiyaning innovatsion faoliyati bo'lib Borik va iirik fabrikal, ya'ni. aksiadorlik, uchraidi korxonasida shakllanmoqda. * * * * * * * * * * * Shu bilan birga, Moliya sohasida yangiliklarni kutib bir ish shakli, Qirg'iziston aksiyalari emissari Amalga oshirish kabi, bir imkoniyat bor. Shuningdek, Agar siz kredit olishni istasangiz, manba sifatida taqdim etiladi, bu esa yuzga keluvchi tomonidan taqdim etiladi iqtisodiyot harajatlar birmuncha Tejab kovradi. Tojikiston Respublikasi Prezidenti Imomali Rahmonning so'zlariga ko'ra:
O'n sakkizinchi asrning moliyaviy resursi sifatida Akshar oshirish innovasiyalari;
kutilaetgan kapital va dividendlarni mikdoriy baxolash bisishemi;
kutilaetgan mablag'larini tokenizatsiya qilish emitentini joylashtirishni targ'ib qilish.
Uzoq muddatli homiladorlik loyhaning moliyaviy faoliyat oqlanish yangiliklar asoslarini joriy etish uchun umumiy qonun, dilerlik banki tashkil etish uchun moliyaviy faoliyat dunyoviy faoliyat Innovation. Eng gollandiyalik dilerlik innovatsion banklationin O'zlidep koplay-ha-ha-ha-ha-ha-ha-ha-ha-ha-ha-ha, uning-ha-ha-ha-ha-ha-ha-ha, - ha-ha-ha-ha-ha, - ha-ha-ha-ha-ha, - ha-ha-ha-ha-ha, - ha-ha-ha-ha-ha-ha-ha. Bank kreditlari kredit muddatining foiz stavkasi sifatida, o'n sakkizinchi muddat, garovni ushlab turish, kredit huquqbuzarligi amaldagi kredit muassasasining moliyaviy holati va amal qilish muddati bo'lg'an hold belgilanadi. Xorijiy mamlakatlar foidalaniladi (LIBOR, LIBID va FIBOR) tarif stavkasi asosida belgiltirilgan stavkalar bo'yicha banklar foiziga investitsiya kiritadi.
Innovatsionko'rsatilgan venchur riski to'g'ri xolatni ta'minlash uchun mablaglarni utkazilgan keyinrok ijobiy samaraga erishilmagan baxona xarakati natijasida issiklik taqdim kilingan risk mavjud. Venchur kapitalist investor javobgarlikni o'z zimmasiga oladi va moddiy tavakkalchilik bilan chora ko'radi TEN sheriklikda onz zimmalariga oladilar. Venchur kapitalistlar, odatda, 5-7 yil o'z faoliyatlarini davom ettiradilar. Uchrashuv chog'ida Tojikiston va Tojikiston o'rtasidagi hamkorlik masalalari muhokama qilindi:
1)fondni (jamgarmani) yaratish;
2) ijroiya qo'mitasi bilan hamkorlik (imzolangan shartnoma);
3) investitsiyalar;
4) bepul keying investitsiya;
5) biznidan chikish zharaeninin boshkarish2.
Moliyaviy lizing mulknini, bevosita moliyaviy izxor obektiga kelishil-gan shartnomaviy bino aka ik Aidan Ortik uzoq vaqt davomida egalik kilish va foidalanish xukuklarini berishdy yuzaga keladigon izxoraviy munsabatlardirdir. Moliyaviy lizing talablariga javob beradi:
moliyaviy lizing shartnomaviy muddati tugagach, moliyaviy izxor obekti izxoraga oluvchining yo'qolib borayotgan ko'chmas mulk;
Moliyaviy lizing pudrat moliyaviy lizing xizmat shahobchasi muddati 80 foiz ortiz taxlash yoki moliyaviy lizing shahobchasi moliyaviy lizing sugurta shartnomasi keying gilam birligi boslangich rimatining 20 foizi xolida 20 foizni tashkil etish uchun etarli emas.;
Moliyaviy lizing bitishuvlariningtashkiloti tugagach, izxoraga oligchi moliyaviy lizing ta'sis ushbuxududda bozor taklifini arzon narxda olish huquqi, ehtimol yaxshiroq shartnoma eg ekanliga va bunda lizing uzoq vaqt davomida mushbu pravning sotilishiga asos solingan ishanchning mavjud;
homiladorlik davrini amalga oshirish bo'yicha kompleks moliyaviy kelishuv, diskontlangan izxara moliya-kredit tashkiloti izxoraga Berisha bo'lgani kabi, georjmatining roli 90 foizni tashkil etadi.
Moliyaviy lizing vositasida ishlab chiqarish hajmini oshirish maqsadida - foidalanuvchilarga ko'prok eftaliylashtirish bu imkoniyatni taqdirlab, oluvchilarning lizingini o'n sakkizinchi muddatning ma'lum muddatida yakunlash imkonini beradi.
Forfaiting diler kreditlash bank kreditlash ailanish bilan parklik faoliyat xisoblanadi. AI operatsiyasi buxgalteriya hisobining mohiyati ifodalanadi: forfaiting operatsiyasiplatyladilidigan moliyaviy instrument an'anaviy savdo bankida schyot-kitob javoni kabiy kullaniladi. Farqi shundaki, bill egasi tek import chiluvchi sifat affeiting riskalchiliq bilan sadliq. Veksellarning oddiy bill-kitobi kyrgyzin xollard qarzdor zhavobgarligi eksport kiluvchining kredit sotib olish uzaitirishiga imkon beradi bino qurib bitkazildi. Investitsiya rivojlantirish xavfi bank forfeiting operationmedicine tor rioya etilishini ta'minlash uchun mablag ' to'plash qaratilgan. Forfeiting operatsiyasi ushbu bank biznesida ishtirok etadi, chunki evro valyutasi moliya bozori adolatli bozorda hisoblanadi. Forfeiting uzoq vaqt oldin bo'ldi 1 yildan 7 yilgan miting.

2. Korxona faoliyatining asosini ishlab chiqarish jarayoni tashkil etadi. U mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko'rsatishga qaratilgan bir qancha kichikroq jarayonlardan iborat. Muayyan an'anaviylik bilan ularni asosiy, yordamchi va xizmat ko'rsatish jarayonlari deb tasniflash mumkin. Korxonaning tarkibiy bo'linmalari - sexlar, uchastkalar va xizmatlar. Qoidaga ko'ra, korxonaning asosiy bo'linmasi ustaxona hisoblanadi. Korxonadagi mehnat jarayonlarining xarakteriga ko'ra, odatda, yuqorida ko'rib chiqilgan asosiy, yordamchi va xizmat ko'rsatish ustaxonalari mavjud. Korxonaning tarkibiy bo'linmalari va o'zaro bog'langan ishlab chiqarish jarayonining birligini yaratadi. Mavjud mehnat taqsimoti va kooperatsiyasi tufayli korxona bo'linmalari (uyalari, tsexlari) o'rtasidagi barqaror o'zaro ta'sir tizimi korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasini tashkil qiladi. Rivojlanishning ma'lum bir bosqichida korxona ishlab chiqarish tarkibida muhim rol o'ynaydi ilmiy-texnikaviy taraqqiyot dizayn va texnologiya bo'limlari, tadqiqot bo'limlari va ilmiy-tadqiqot ishlarini (R&D) amalga oshiradigan laboratoriyalar o'ynaydi. Korxona tarkibida bunday bo'linmaning mavjudligi u bilan shug'ullanish imkonini beradi innovatsion faoliyat mahsulot turlarini kengaytirish va sifatini oshirishga qaratilgan bo‘lib, bu korxonaning raqobatdosh mavqeini mustahkamlashga xizmat qiladi. Korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi undagi ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish shakli bo'lib, korxona iqtisodiyotiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Ishlab chiqarish tuzilmasi ishlab chiqarish jarayonining uzluksizligini, mahsulot ishlab chiqarish ritmini, tugallanmagan ishlab chiqarish hajmini, mehnat unumdorligi darajasini, foydalanish samaradorligini sezilarli darajada belgilaydi. material va mehnat resurslari korxonalar. Ishlab chiqarish tuzilmasi ishlab chiqarilayotgan mahsulot sifatiga ham katta ta'sir ko'rsatadi. Korxonaning ishlab chiqarish tarkibini belgilovchi omillarga quyidagilar kiradi: Mehnat taqsimoti darajasi; Ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyasi darajasi; Raqobat darajasi; Texnologiya, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etishning rivojlanish darajasi; Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tabiati, assortimenti, assortimenti va ishlab chiqarish hajmi, mahsulot ishlab chiqarishning murakkabligi; Ishlab chiqarishning globallashuvi va xalqaro mehnat taqsimoti jarayonlarida ishtirok etish darajasi. Shaklda. 13.1-bandda ishlab chiqarish tarkibini belgilovchi omillar va uning korxonada ishlab chiqarish natijalariga ta'siri ko'rsatilgan. Mehnat taqsimoti darajasi ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishida erishilgan yutuqlarni tavsiflaydi. Umumiy, maxsus va xususiy (yagona) mehnat taqsimoti mavjud. Eslatib o'tamiz, umumiy mehnat taqsimoti deganda uning ijtimoiy ishlab chiqarishning yirik bo'linmalariga - sanoat, qurilish, transport va boshqalarga bo'linishi tushuniladi. Qishloq xo'jaligi. Maxsus mehnat taqsimoti deganda yirik boʻlinmalarning tegishli tarmoqlarga boʻlinishi tushuniladi (masalan, metallurgiya, yogʻochsozlik, kimyo sanoati va h.k.). Xususiy yoki yagona mehnat taqsimoti deganda korxona ichidagi mehnat taqsimoti tushuniladi. Ko'rinib turibdiki, mehnat taqsimotining yuqoridagi turlarining har biri o'ziga xos tarzda korxonaning ishlab chiqarish tarkibiga ham, ishlab chiqarish xarakteriga ham ta'sir qiladi. texnologik jarayonlar, xodimlarning malaka darajasi va boshqalar. Ishlab chiqarishning ixtisoslashuvi va kooperatsiyasi darajasi mehnat taqsimotining yanada o'ziga xos shakli bo'lib, korxonalar bo'linmalari o'rtasidagi munosabatlarning xarakterini belgilaydi. Raqobat darajasi asosan ishlab chiqarish tuzilmasining o'ziga xos xususiyatlarini aniqlaydi, uni doimiy ravishda takomillashtirishga va eng raqobatbardosh mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun yangi texnologiyalar, mexanizmlar va boshqa jihozlardan foydalanishga yordam beradi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanishining har bir bosqichi, o'z navbatida, texnologiya va ishlab chiqarish texnologiyasining rivojlanish darajasi bilan belgilanadi, korxonaning o'ziga xos ishlab chiqarish tarkibiga mos keladi. U ushbu darajaga mos kelishi kerak va faqat shu holatda u korxona samaradorligini va uning raqobatbardoshligini oshirishga yordam beradi. Korxonaning ishlab chiqarish quvvatlarining hisob-kitoblari bilan asoslangan mahsulotlarning tabiati, assortimenti, assortimenti va ishlab chiqarish hajmi korxonaning zarur ishlab chiqarish tuzilmasini belgilaydi. Ishlab chiqarishning globallashuv jarayonlarida ishtirok etish darajasi so'nggi paytlarda ko'p jihatdan xalqaro mehnat taqsimotida ishtirok etuvchi korxonalarning ishlab chiqarish tarkibiga jahon bozori ta'sirining hal qiluvchi omillariga aylandi. Har qanday ijtimoiy-iqtisodiy tizimdagi korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi quyidagilarni ta'minlashi kerak: Korxonaning barcha bo'linmalarining mutanosibligi; Korxonaning tashkiliy tuzilmasiga muvofiqligi; Korxonaning kadrlar salohiyatiga muvofiqligi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning ishlab chiqarish tarkibiga qo'shimcha talablar qo'yiladi, u moslashuvchan va dinamik bo'lishi kerak. Buni doimiy o'zgaruvchan tashqi muhit talab qiladi, bu, masalan, kompaniya mahsulotlariga bo'lgan talabning sezilarli o'sishi shaklida namoyon bo'lishi mumkin, bu kompaniya bo'linmalarini ishlab chiqarish hajmining oshishiga tez va samarali moslashtirishni talab qiladi. Korxonaning ishlab chiqarish strukturasini shakllantirish hisoblanadi muhim jarayon ham tashkiliy, ham iqtisodiy jihatlar. Asosiy, yordamchi va xizmat ko'rsatish sexlari o'rtasidagi ularda band bo'lgan ishchilar soni bo'yicha, egallagan ishlab chiqarish maydoni bo'yicha nisbati korxona tuzilmasida asosiy sexlarning ustuvor ahamiyatini ko'rsatishi kerak: axir, bu erda. mahsulot ishlab chiqarishning texnologik siklining barcha bosqichlari amalga oshirilishi. Ammo asosiy sexlarda jarayonlarni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirishning yuqori darajasi mahsulot ishlab chiqarishning mehnat zichligini kamaytirish imkonini beradi, shuning uchun yordamchi va xizmat ko'rsatish ustaxonalaridagi ishchilar soni asosiy ishlab chiqarishdagi ishchilar sonidan oshadi. Ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish korxonada yordamchi va xizmat ko‘rsatish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasini oshirishni taqozo etadi, bu esa ishlab chiqarish tuzilmasini yaxshilaydi. Turli sanoat korxonalari turli ishlab chiqarish tuzilmalariga ega. Hatto bitta sanoatda ham ishlab chiqarish tuzilmasi juda xilma-xildir. Ishlab chiqarish tuzilmasini loyihalash masalasi yangi korxonalar qurish, ularni rekonstruksiya qilish va texnik qayta jihozlash, yangi mahsulotlarni o‘zlashtirish jarayonida hal etiladi. 8 Iqtisodiyot, korxonalar Korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasini qurishning uchta modeli mavjud: mavzu, texnologik va aralash. Shaklda. 13.2 korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasini taqdim etadi, unda korxonaning haqiqiy ishlab chiqarish tuzilmasi va biznes tuzilmasi ajratiladi. Mavzu tarkibi bilan ishlab chiqarish birliklari ulardagi ma'lum bir mahsulotni ishlab chiqarish asosida quriladi. Bunday holda, bir ustaxonada bir nechta heterojen texnologik jarayonlar amalga oshiriladi, mahsulot ishlab chiqarish bo'yicha asosiy operatsiyalarni bajarish uchun har xil turdagi uskunalar jamlangan. Ushbu turdagi ishlab chiqarish tuzilmasi yirik va ommaviy ishlab chiqarish korxonalari (masalan, avtomobilsozlik sanoati) uchun xosdir. Ishlab chiqarish tuzilmasini qurishning ob'ektiv xususiyatining afzalliklari sifatida in-line ishlab chiqarish usullaridan, yuqori samarali uskunalardan foydalanishni nomlash mumkin. ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish imkoniyatlari. Bu afzalliklar mehnat unumdorligini oshirishga, ishlab chiqarish hajmini oshirishga va tannarxni kamaytirishga yordam beradi. Texnologik ishlab chiqarish tuzilmasini yaratish texnologik printsipga asoslanadi, bunda do'konlar bir hil majmuini amalga oshiradi. texnologik operatsiyalar zavodning barcha mahsulotlari uchun turli xil qismlarni ishlab chiqarish yoki qayta ishlash uchun. Bunday ishlab chiqarish tuzilmalariga xarid qilish ustaxonalarining ko'pchiligi kiradi. Shunday qilib, press sexi mehnat ob'ektlarini bosim usulida qayta ishlash bo'yicha texnologik jihatdan bir hil operatsiyalarni bajaradi, korxonaning barcha mahsulotlari uchun og'irligi va shakli bo'yicha eng xilma-xil ish qismlarini ishlab chiqaradi. Ishlab chiqarish ko‘lamining ortishi bilan tsexlarning texnologik ixtisoslashuvi chuqurlashadi. Bunday tuzilmaning afzalliklari quyidagilardan iborat: ishlab chiqarish birligini boshqarishning qulayligi, bir mahsulot assortimentidan ikkinchisiga tez o'tish qobiliyati, uskunadan yuqori darajada foydalanish imkoniyati. Texnologik tuzilmaning kamchiliklari shundan iboratki, sex rahbariyati ishlab chiqarish jarayonining faqat ma’lum bir qismi uchun javobgar bo‘ladi, umuman mahsulot sifati uchun javobgar bo‘lmaydi, korxona uchastkalari va tsexlari o‘rtasidagi munosabatlar murakkablashadi. uskunalarni tez-tez qayta sozlash zarurati mavjud. Sexlarning texnologik ixtisoslashuvi ishlab chiqarish tsiklining davomiyligini oshiradi va umuman mahsulot tannarxini pasaytirishga yordam bermaydi. Texnologik ishlab chiqarish tuzilmasi turli xil va beqaror assortimentdagi mahsulotlarni ishlab chiqaradigan yagona va kichik turdagi ishlab chiqarish korxonalari uchun xosdir. Aralash predmetli-texnologik ishlab chiqarish tuzilmasi bir korxonada ham predmeti, ham texnologik xususiyatlari boʻyicha tashkil etilgan boʻlinmalarning mavjudligi bilan tavsiflanadi (masalan, tayyorlov sexlari texnologik boʻyicha, yigʻish sexlari obʼyektlari boʻyicha tashkil etiladi). Ushbu tuzilmaning afzalliklari quyidagilardan iborat: sonni kamaytirish hisoblagich texnologik yo'llar, ishlab chiqarish tsiklining davomiyligini qisqartirish, asbob-uskunalardan foydalanish darajasini oshirish va pirovard natijada mehnat unumdorligini oshirish va ishlab chiqarish tannarxini kamaytirish. Biznes tuzilmasi korxonani ehtiyojlarni qondirish jarayonidan boshlab bozorga yo'naltirilganligi nuqtai nazaridan tavsiflaydi potentsial mijozning korxona mahsulotlariga bo'lgan ehtiyojlari va ishlab chiqarish jarayonining o'zi o'zaro bog'liq va bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lgan qismlarga aylanadi. Bu erda ishlab chiqarish biznes tuzilishi biznes-jarayon va biznes birligi tuzilishiga tuzilishi mumkin. Biznes jarayonlarini ishlab chiqarish tarkibi korxonaning butun ishlab chiqarish tuzilmasini biznes jarayonlariga bo'linishni o'z ichiga oladi. Korxonadagi har bir resurs va hodisaga jarayon sifatida yondashishni o'z ichiga olgan umumiy sifat menejmenti nuqtai nazaridan biznes tuzilmasi butun tuzilmani biznes jarayonlari yig'indisi sifatida ifodalaydi. Biznes jarayoni nisbatan avtonom jarayon bo'lib, uning kiritilishi mehnat va moddiy resurslar bo'lib, ma'lum bir ishlab chiqarish va texnologik jarayon natijasida iste'molchining talablariga javob beradigan boshqa resursga qayta ishlanadi (ichki, agar biz ushbu mahsulot yoki xizmatni korxona ichida yoki tashqi qabul qiluvchi haqida gapirganda, agar ushbu mahsulot yoki xizmat korxona tashqarisidagi tashqi iste'molchiga (mijozga) etib borsa). Korxonaning ma'lum funktsiyalarni amalga oshirish uchun mas'ul bo'lgan nisbatan avtonom bo'linmalardan iboratligi haqidagi g'oya asosida korxona birligi tuzilmasi yaratiladi. Muayyan biznes bo'linmasi qanday resurslar bilan ishlashiga qarab, ular mas'uliyat markazlariga bo'linadi. Faqat resurslarni tejash uchun mas'ul bo'lgan mas'uliyat markazlari xarajatlar markazlari deb ataladi; resurslarni tejash bilan bir qatorda olingan foyda bilan mutanosib bo'lishi kerak bo'lgan mas'uliyat markazlari foyda markazlari deb ataladi; innovatsion tavakkalchilik yuklangan mas’uliyat markazlari innovatsion markazlardir. Mas'uliyat markazlariga bo'linishning ushbu printsipi asosida qurilgan korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi korxonaning tarkibiy bo'linmalari bo'yicha tuzilishi deb ataladi. 7-mavzu Tashkiliy tuzilma Ushbu mavzu yangi boshlanuvchilarga quyidagi masalalar bo'yicha o'z bilimlarini to'ldirishga imkon beradi: Har qanday tizimning tuzilishi haqida tushuncha; Tashkiliy tuzilma tushunchasi; Funksiya va tuzilishning dialektik birligi; Boshqariladigan tizimning tuzilishi (ishlab chiqarish tuzilmasi); Boshqarish tizimining tuzilishi (boshqaruv tuzilmasi); Korxona (tashkilot)ning tuzilishi; Tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmasining tarkibiy bo'linmalari; Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasining tarkibiy bo'linmalari; Boshqaruv tuzilmalarining tipologiyasi; Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasining rivojlanishiga ta'sir etuvchi omillar; Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasini shakllantirish tamoyillari; Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasini loyihalash; Tashkiliy tuzilma - bu jarayonning mavjudligi (funktsiyalarni amalga oshirish) shakli. Tashkilot tuzilmasi tashkilotning tarkibiy qismlari o'rtasida turli xil faoliyatni taqsimlashning barcha vositalarini, shuningdek ushbu tarkibiy qismlarning harakatlarini muvofiqlashtirishni o'z ichiga oladi. Darhaqiqat, bunday tuzilma bo'lmasa, unda ishtirok etuvchi odamlar tashkilot emas, balki faqat bir guruh shaxslar yoki eng yaxshi holatda bo'sh guruhlar to'plami bo'ladi. Tashkilot sifatida mavjud bo'lish uchun u - tennis klubi yoki xayriya jamiyati, korxona yoki transmilliy korporatsiya bo'ladimi - tuzilgan bo'lishi kerak. 7.1. Tashkiliy tuzilma tushunchasi Tuzilish nima uchun tashkiliy deb atalishini tushuntirishdan oldin, har qanday tizimning tuzilishi tushunchasini ko'rib chiqing. Guruch. 7.1.1. Strukturaviy ob'ektlar quyidagilar bo'lishi mumkin: tashkilot (korxona, firma) ijtimoiy-iqtisodiy tizim va ayni paytda boshqaruv tizimi sifatida; ishlab chiqarish tizimi; nazorat qilish tizimi; ishlab chiqarish va nazorat qilish tizimining har bir elementi: boshqaruv xodimlari; Boshqarish funktsiyalari; Asosiy vositalar; Ishlab chiqarish ishchilari va boshqalar. Nima uchun korxona (firma) tuzilmasi tashkiliy deb ataladi? Javob oddiy. Tashkiliy tuzilma tashkilotning tuzilishi hisoblanadi. Bunday holda, "tashkiliy" atamasi tuzilish ob'ekti tashkilot ekanligini anglatadi va biz uning qurilishi (yoki tuzilishi) haqida gapiramiz, ya'ni. tuzilmaning tashuvchisi tashkilotdir. Analogiya bo'yicha biz o'qiymiz: tashkilot madaniyati (tashkiliy madaniyat), tashkiliy maqsadlar (tashkiliy maqsadlar), tashkiliy jarayonlar (tashkilotda sodir bo'ladigan jarayonlar). Har qanday korxonada uchta tashkiliy tuzilma mavjud (7.1.1-rasm), ularning tashuvchilari: Korxona boshqaruv tizimi sifatida; Nazorat tizimi; boshqariladigan tizim. Ushbu tizimlarning tashkiliy tuzilishi ushbu mavzuning asosiy mazmuni bo'lib, u ishlab chiqarishni boshqarishning asosiy vositasi sifatida tashkilotlarning qurilishini ochib beradi. Korxonani (firma yoki ob'ektning boshqa shaklini) boshqaruv tizimi sifatida ko'rib chiqishda muhim bir aniqlik kiritilishi kerak, ya'ni "tashkiliy" atamasi butun korxona tuzilishiga ham, tuzilmalarga ham tegishli. uning ikki qismi: boshqariladigan va boshqaruv tizimlari. Bu shunday ko'rinadi (7.1.2-rasm): Guruch. 7.1.2. 7.2. Korxonani tuzilishning funksional prinsipi Hatto eng kichik va eng kam rasmiy tashkilotda ham ish taqsimoti haqida qaror qabul qilish zarurati mavjud. Masalan, uy ishlariga yordam berish uchun oilada qanday ish qilish kerak? Ushbu ishlarning har biri uchun kim javobgar bo'lishi kerak? Do'konga kim boradi va ovqatni kim pishiradi? Uyda tartibni kim saqlaydi va uyni yaxshi holatda saqlaydi? Bolaning hayotini ta'minlash masalalari kim va nima uchun javobgar bo'ladi? Har bir oila mehnat taqsimotining o'ziga xos tartibini yaratadi. Umuman olganda, oilaning har bir a'zosi doimiy yoki vaqtinchalik vazifalarning ko'pchiligi uchun kim mas'ul ekanligini bilishi kerak. Agar yangi yoki g'ayrioddiy vazifani bajarish kerak bo'lsa, oila a'zolari kim nima qilishini muhokama qilishlari kerak. Shubhasiz, shunday oilalar borki, ularda kim nima qilishi to'g'risida kelishuv mavjud emas. Agar shunday bo'lsa, unda bunday oilalarda ko'p vaqt va kuch, ehtimol, bu masala bo'yicha kundalik muhokamalar va tortishuvlarga sarflanishi kerak. Bunday oilani "tashkilot" deb atash qiyin. Va bunday tashkilot, albatta, yaxshi natijalarga olib kelmaydi. Oila yoki uy xo‘jaligi iqtisodiyotning eng quyi bo‘g‘ini bo‘lib, chet el iqtisodiyotida ko‘plab tijorat tashkilotlari oilaviy tadbirkorlikdan o‘sib chiqqanligini hisobga olsak, oilada mehnat (funksiya) taqsimotiga oid misolimiz o‘rinlidir. "Tashkilot" atamasi uning a'zolari qoidalar va majburiyatlar bo'yicha o'zaro kelishib olganliklarini anglatadi. Agar tashkilotdagi ko'p odamlar umumiy maqsadlarga erishish uchun birgalikda harakat qilishlari kerak bo'lsa, unda kimdir qanday faoliyatni amalga oshirish kerakligi va ularning qaysi biri ma'lum odamlar va ma'lum guruhlar tomonidan amalga oshirilishi haqida o'ylashi kerak. Tashkilotdagi ishni shunday taqsimlash kerakki, u eng katta ta'sir bilan amalga oshiriladi. Tashkiliy tuzilmaning xususiyatlari ishlab chiqarish jarayonlarining tabiati, xilma-xilligi, texnik darajasi, mehnat taqsimotining chuqurligi, uning ixtisoslashuvi darajasi, faoliyat ko'lami va tarmoqlari, mahsulot va xizmatlarning o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Tashkiliy tuzilmaning asosi tashkilot maqsadlariga erishishga qaratilgan alohida, lekin bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lgan tadbirlar majmuidir. Ular orasida asosiy, yordamchi va xizmat ko'rsatish ishlab chiqarish, moliya, marketing, kadrlar, buxgalteriya hisobi, mehnat va ish haqi, moddiy-texnik ta'minot va boshqalar mavjud. Strukturaviy vazifalar. Korxonani strukturalashtirish muammolarini hal qilishning quyidagi ketma-ketligini tasavvur qilishimiz mumkin: Mahsulot turlari (mahsulot assortimenti) va taqdim etilayotgan xizmatlar hisobini yuritish; Qisman ishlab chiqarish jarayonlarini shakllantirish, ishlab chiqarish texnologiyasining (ishlab chiqarishning) kashf etilgan navlarini hisobga olgan holda ularning majmuasini aniqlash; Mahsulot ishlab chiqarishda tashqi hamkorlik to'g'risida qaror qabul qilish (korxonalar o'rtasida mehnat taqsimoti); Ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va ichki kooperatsiya qilish to'g'risida qaror qabul qilish; Asosiy ishlab chiqarishga texnik xizmat ko'rsatishning barcha turlarini hisobga olish (transport, ta'mirlash, asbob-uskunalar, omborlar va boshqalar); Barcha turdagi buxgalteriya hisobi ishlab chiqarish faoliyati(dispanser, bolalar bog'chasi, do'kon, dam olish maskani va boshqalar); Muayyan boshqaruv funktsiyalarini tashkil etuvchi faoliyatning boshqa turlarini (sohalarini) hisobga olish; Faoliyat (ish) turlari bo'yicha ixtisoslashuv asosida bo'linmalar (sanoat va noishlab chiqarish) tashkil etish; Boshqaruv organlarini ularga aniq funksiyalar berish orqali yaratish. Korxona qurish. Funktsional printsipga ko'ra, har bir korxona alohida yirik bo'lim bloklaridan iborat bo'lishi mumkin: Ishlab chiqarish birliklari bloki; boshqaruv birliklari bloki; Ijtimoiy sohaning bo'linmalari bloki. Blok ishlab chiqarish birliklariga quyidagilar kiradi: asosiy ixtisoslashtirilgan mahsulotlarni yaratish yoki xizmatlar ko'rsatish bilan bog'liq; yordamchi, asosiylarining normal ishlashini ta'minlash (asboblar iqtisodiyoti, ta'mirlash va boshqalar); xizmat qiladi asosiy va yordamchi jarayonlar (energetika sexi, omborlar, transport sexi va boshqalar); uheksperimental prototiplar qaerda ishlab chiqariladi. Boshqaruv birliklari bloki quyidagilardan iborat: oldindan ishlab chiqarish(tadqiqot, dizayn va boshqalar); axborot(Kafedra texnik ma'lumotlar, kutubxona, arxiv va boshqalar); muhandislik(uskunalar, energiya xizmatlari, xavfsizlik bo'limi yoki byurosi, asboblar bo'limi va boshqalarni ishlatish, ta'mirlash va texnik xizmat ko'rsatish bo'limlari); xizmat sotish, kafolat xizmati bilan shug'ullanish; texnologik ishlab chiqarish texnologiyasini ishlab chiqish va joriy etish bilan shug'ullanadi; iqtisodiy(reja-iqtisodiy bo'lim, mehnat va ish haqi bo'limi, buxgalteriya hisobi, moliya bo'limi); ma'muriy va iqtisodiy(kadrlar bo'limi, texnik xizmat ko'rsatish bo'limi, ta'minot bo'limi va boshqalar); operativ ishlab chiqarishni rejalashtirishda ishtirok etadi. Ijtimoiy soha bo'linmalari blokiga quyidagilar kiradi: poliklinika, klub, dispanser, Bolalar bog'chasi, dam olish markazi va boshqalar. Funktsional tuzilma korxonaga etarlicha yuqori raqobatdosh ustunliklarni beradi. Bunga ishning chuqur ixtisoslashuvi, aniqlik, uyg'unlik, kommunikatsiyalarning ishonchliligi va bajarilgan funktsiyalarning takrorlanishining yo'qligi tufayli erishiladi. Bularning barchasi resurslarni kerakli joyda va kerakli vaqtda tezda jamlashni ta'minlaydi, ijrochilar e'tiborini tezda jalb qilish va boshqaruv qarorlarini amalga oshirish imkonini beradi. Biroq, gorizontal bog'lanishlar mavjud bo'lmaganda, ichki jarayonlarning chuqur ixtisoslashuviga asoslangan funktsional tuzilma moslashuvchan emas bo'lib chiqadi. U tezda suyaklanadi, byurokratiya, idoraviylik, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlarini hayotga tatbiq etishga to'sqinlik qiladi, texnik, iqtisodiy va iqtisodiy rivojlanishning sekinlashishiga olib keladi. ijtimoiy rivojlanish tashkilotlarni mavjud imkoniyatlar bilan solishtirganda. Bozor iqtisodiy sharoitida firmalarning o'sishi davom etmoqda, ularning chegaralari korxonalarning o'zlari chegaralari bilan to'g'ri kelmay qolgan. Firmalar o'zlarining ko'pgina funktsiyalarini amalga oshirishda, birinchi navbatda, joriy boshqaruv sohasida sezilarli mustaqillikka erishgan o'nlab korxonalarni birlashtira boshladilar. Endi firmaning birinchi navbatda korxonalar bo'lgan bo'linmalari butun mamlakat bo'ylab va boshqa bir qator mamlakatlarda tarqalishi mumkin. Yirik firmaning strukturasini endi funksional printsip asosida qurish mumkin emas, garchi ikkinchisi uning tarkibiga kiruvchi korxonalar uchun hamon amal qiladi. Buning asosiy tamoyillari har xil edi: hududiy, bozor, mahsulot, innovatsion, bunda korxonalar o'zlarida funktsional tuzilmani saqlab qolgan holda, firma ichida "mutaxassislik" ga ega bo'ladilar. sanab o'tilgan hududlar. Tashkiliy tuzilmalar turlarini ko'rib chiqishda biz ushbu tamoyillarga to'xtalamiz. Strukturalashning boshqa tamoyillari. Bularga quyidagilar kiradi: miqdoriy; vaqtinchalik; texnologik; professional; asosiy strategik maqsadlar uchun. Strukturalashning miqdoriy printsipi. Uning mohiyati shundaki, tashkilotdagi bo'linmalar ma'lum bir vazifani bajarish uchun zarur bo'lgan xodimlar sonidan kelib chiqqan holda tuziladi. Ushbu tamoyilga ko'ra, armiya bo'linmalari quriladi va u oddiy ishlarni amalga oshirish bilan bog'liq tashkilotlarda ham qo'llaniladi (yuklash va tushirish, qishloq xo'jaligi va boshqalar). Strukturalashning vaqtinchalik printsipi. U quyi darajalarda qo'llaniladi va iqtisodiy yoki texnik sabablarga ko'ra bo'linishlar bir vaqtning o'zida ish bilan ta'minlangan odamlarni birlashtirganligida namoyon bo'ladi. Misol tariqasida, navbatchilik asosida ishlaydigan jamoalarni keltirishimiz mumkin, ular belgilangan muddatni joylashtirish joyida ishlab chiqib, doimiy yashash joyiga qaytib, butunlay yangilari bilan almashtiriladi. G'arbiy Sibirning neft va gaz konlari, baliq ovlash kemalari ekipajlari va boshqalar shunday ishlaydi. Strukturalashning texnologik printsipi. Bo'linma har qanday tugallangan texnologiyaga (torna, frezalash va hokazo. qismni qayta ishlash) asoslangan bo'lsa, ishlab chiqarish tashkilotlarida eng past darajada qo'llaniladi. Strukturalashning professional printsipi. U mohiyatan texnologik tamoyilga yaqin, lekin bu yerda odamlarni ishlab chiqarish texnologiyasi emas, balki umumiy kasb birlashtirgan. Bu tamoyilga muvofiq, masalan, oliy o‘quv yurtlarida kafedralar tashkil etiladi. Asosiy strategik maqsadlarga ko'ra tuzilish printsipi. U ko'p tarmoqli tashkilotlar uchun, ayniqsa innovatsion sohada faoliyat yuritadigan tashkilotlar uchun ishlatilishi mumkin va etakchi bo'linmalar strategik maqsadlarga muvofiq yaratilgan deb taxmin qilinadi. 7.3. Boshqariladigan (ishlab chiqarish) tizimning tuzilishi Korxonaning tuzilishi ishlab chiqarish tizimidan boshlanadi va ushbu blokni qurishda hal qilinishi kerak bo'lgan quyidagi asosiy masalalarni ko'zda tutadi: ishlab chiqarish ierarxiyasi, bu strukturaning gradatsiyasini (darajalarini) belgilaydi; tuzilmaviy birliklar ishlab chiqarish tizimi(korxona, bino, ustaxona, ishlab chiqarish maydonchasi, ish joyi); ishlab chiqarish tizimining strukturasini tasniflash variantlari (ikki, uch va to'rt bosqichli tuzilma); ishlab chiqarish maydonchalari va ustaxonalarni qurish tamoyillari; qurilish, asosiylari bilan bir qatorda (yon tomonda mahsulot ishlab chiqarish), yordamchi va xizmat ko'rsatish birliklari; ijtimoiy sohaning qurilish birliklari. Ishlab chiqarish tizimining tuzilishi boshqacha nomlanadi (7.3.1-rasm). Guruch. 7.3.1. Ko'rsatilgan barcha nomlar kontseptsiyaning mohiyatini aks ettiradi, ammo "tashkiliy ishlab chiqarish" atamasi eng to'liq va vakillik sifatida ko'rib chiqilishi kerak, chunki strukturaning bunday nomi uning ishlab chiqarish strukturasini aks ettiruvchi tashkilot tuzilmasi ekanligini ko'rsatadi. Tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmasi- bu ishlab chiqarish birliklarining (tsexlar, uchastkalar, xizmatlar va boshqalar) tarkibi va hajmi, ularning nisbati, qurilish va o'zaro bog'lanish shakllari. Shuni yodda tutish kerakki, tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilmasi faqat ishlab chiqarish birliklarini (asosiy, yordamchi, xizmat ko'rsatish) o'z ichiga oladi. Ijtimoiy sohaning bo'linmalari ishlab chiqarishdan tashqari (garchi korxona xodimlariga xizmat ko'rsatsa ham) va korxonaning umumiy tarkibiga kiradi. Tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilmasi chegaralarini belgilash orqali raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishda korxona hayotida ishlab chiqarishning roli kuchayadi. Tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilmasi ishlab chiqarish jarayonining mavjudligi (ishlab chiqarish funktsiyalarini amalga oshirish) shaklidir. Bunday tuzilmasiz ishlab chiqarish jarayonining vaqt va makon bo‘yicha davom etishi, uning kooperatsiya (xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida xarid qilish, qayta ishlash, yig‘ish, sinovdan o‘tkazish va boshqalar) tomonidan belgilangan bosqichlardan o‘tishi mumkin emas edi. Tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmasini belgilovchi omillar. Ishlab chiqarish tizimini strukturalashtirish tashkilotni qurish uchun asosdir, shuning uchun menejerlar tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilmasi modelining turli xil variantlari orqali ishlab, ishlab chiqarish tuzilishiga alohida e'tibor berishadi. Keyinchalik iqtisodiy variantni tanlash korxonaning samaradorligi va uning raqobatbardoshligiga bog'liq. Ishlab chiqarish tizimining tuzilishiga tashqi va ichki muhit, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy holati ta'sir ko'rsatadi. Tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilmasining shakllanishiga ta'sir etuvchi asosiy omillarga quyidagilar kiradi: ishlab chiqarish ob'ekti (uning turlari, o'lchamlari, vazni, dizayni, iste'mol xususiyatlari, ishlab chiqarish va foydalanishga qo'yiladigan talablar); mehnat ob'ekti (xom ashyo, material, tayyor, yarim tayyor mahsulot, birlik, birlik, modda va boshqalar); mehnat vositalari (uskunalar, mashinalar, mexanizmlar, qurilmalar); mehnatning o'zi – inson resursi (ijrochilarning malakasiga qo'yiladigan talablar). mehnat jarayoni, mehnat bozorining holati va boshqalar); binolar va inshootlar (ularga bo'lgan ehtiyoj, binolarning turi, tartibi, rayonlashtirish va boshqalar); kommunikatsiyalar (transport liniyalarining holati va uzunligi, ularning turlari, kirish yo'llari); omborlar (ularga bo'lgan ehtiyoj, asbob-uskunalar va korxona hududida joylashganligi); ishlab chiqarish kooperatsiyasi (tashqi va ichki, ishlab chiqarishga jalb qilingan odamlar soni tashkilotlarning mahsulotlari, ularning geografiyasi, bir xil mahsulotni ishlab chiqarish bilan bog'liq bo'lgan ichki bo'linmalar soni); biznes joylashuvi (turar-joy hududida, ikkinchisidan sezilarli darajada olib tashlangan, transport markazlaridan uzoqda); ishlab chiqarish texnologiyasi (ekologik toza, ifloslantiruvchi, innovatsion); ishlab chiqarish turi (yagona, ketma-ket, ommaviy); ishlab chiqarish jarayonining tabiati (to'liq yoki to'liq bo'lmagan texnologik tsikl bilan, qo'lda, mexanizatsiyalashgan, avtomatlashtirilgan); ishlab chiqarish birliklarining ixtisoslashuvi shakli (texnologik, mavzuli, aralash); ishlab chiqarishni rivojlantirish va qayta jihozlash strategiyasi (yangi turdagi mahsulotlar, yangi texnika va texnologiya); korxonaning miqyosi va hududi (mahsulot ishlab chiqarish yoki xodimlar soni bo'yicha o'lchovlar, mamlakat ichidagi va chet eldagi bir yoki bir nechta hudud). Sanab o'tilgan omillar tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmasini loyihalashda hal qilinishi kerak bo'lgan murakkab vazifalarning xilma-xilligidan dalolat beradi. Korxonaning tuzilishi har doim ko'p qirrali bo'lib, u muqobil tuzilmalar to'plamini va eng yaxshi (optimal) variantni tanlashni o'z ichiga oladi. Muqobil tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmasini tanlashda optimallik mezoni quyidagilar bo'lishi mumkin: minimal resurs xarajatlari (material, mehnat, energiya, moliyaviy); ekologik xavfsizlik darajasi; raqobatbardoshlik; korxona (kompaniya) tasviri. Ishlab chiqarish tizimining bosqichma-bosqich tuzilishi. Birinchisi, ishlab chiqarish ierarxiyasi bilan bog'liq bo'lib, u variantlarga ega, ya'ni ma'lum bir korxona ichida turli xil qadamlar (darajalar) soni. Yakka tartibdagi korxonaning ishlab chiqarish tizimi tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilmasi va boshqaruv tuzilmasini loyihalash uchun asos bo'lib xizmat qiladigan to'rtta bosqichga ega bo'lishi mumkin. Ishlab chiqarish ierarxiyasidagi bosqichlar soniga qarab, tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmasi shakldagi kabi bo'lishi mumkin. 7.3.2. Guruch. 7.3.2. Ishlab chiqarishning to'rt bosqichli tuzilmasi bilan ustaxonalar va ishlab chiqarish maydonchalaridan tashqari, qo'shimcha bosqich - bino (ishlab chiqarish) joriy etiladi. Bino odatda, qoida tariqasida, bitta binoda joylashgan bir nechta o'zaro bog'langan (yoki bir xil turdagi) ustaxonalarni birlashtiradi. Tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmalarining turlari. Turli mezonlar bo'yicha bunday tuzilmalarning tasnifini berish mumkin (7.3.1.-jadval). 7.3.1-jadval Tasniflash belgisi Tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmasi turi Strukturaviy birlik Korpus, do'kon, uchastka Birliklarning ixtisoslashuvi shakli Texnologik, mavzuli, aralash (kombinatsiyalangan) Bo'linmalarni bir turdagi mahsulot ishlab chiqarishga jamlash Oziq-ovqat Bo'limlarni iste'molchiga yo'naltirish Bozor Barcha bo'linmalarni mintaqaga yo'naltirish Hududiy Tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmalarining oxirgi uch turi umumiy nom oldi – bo'linuvchi (lotincha divisio — boʻlinishdan). Bo'linish printsipi asosida qurilgan ishlab chiqarish tuzilmasining o'ziga xos xususiyati uning tarkibiy bo'linmalarining muhim avtonomiyasi bo'lib, ularning har biri yuridik shaxs huquqiga ega bo'lishi mumkin. Bunday bo'linmalar o'rtasida yaqin moliyaviy, ishlab chiqarish, axborot va boshqa aloqalar o'rnatiladi. Bo'linish printsipiga ko'ra, ko'pincha bir nechta mustaqil korxonalarni o'z ichiga olgan firmalar quriladi. Da mahsulot tuzilishi unga kiritilgan korxonalar (bo'linmalar) deyarli to'liq barcha hududlar va barcha turdagi iste'molchilar uchun yagona turdagi mahsulot ishlab chiqarishga jamlangan. Bunday yondashuv ishlab chiqarishni maksimal darajada ixtisoslashtirishga, natijada uning samaradorligi va sifatini sezilarli darajada oshirishga imkon beradi. Da bozor tuzilishi kompaniyaning korxonalari (bo'linmalari) mijozlarning ma'lum bir guruhi uchun mahsulot ishlab chiqarishga yo'naltirilgan. Masalan, nashriyot kombinatlarida kattalar adabiyoti, yoshlar adabiyoti, oliy va o‘rta maktablar uchun darsliklar tayyorlanadi. Ushbu bo'linmalarning har biri asosiy e'tiborni qaratadi uning xaridor va deyarli mustaqil kompaniya sifatida ishlaydi. Binobarin, ularning har biri o'z 1) tahririyatga ega; 2) marketing va moliya bo'limi; 3) ishlab chiqarish bo'limi. Faol foydalaning tashkiliy tuzilma, iste'molchiga yo'naltirilgan, tijorat banklari. Ularning xizmatlaridan foydalanadigan asosiy guruhlar: Individual mijozlar (jismoniy shaxslar); Firmalar, tashkilotlar; Korrespondent banklar (boshqa banklar); Xalqaro moliya tashkilotlari. Hududiy tuzilmada firma tarkibiga kiruvchi korxonalarning (bo'linmalarning) har biri o'z hududida mahsulot yoki xizmatlarning profilli turlarining butun majmuasini ishlab chiqaradi. Bunday tuzilmalarga maishiy xizmat ko'rsatish majmualari, pochta aloqasi bo'limlari va boshqalarni misol qilib keltirish mumkin. Yordamchi va xizmat ko'rsatish bo'linmalarini qurish. Yordamchi va xizmat ko'rsatish ishlab chiqarishni tashkil etishning etakchi tamoyili hali ham korxonaning yo'nalishlariga mos keladigan funktsionaldir. Ushbu turdagi ishlab chiqarish asboblar va jihozlarni ishlab chiqarish va ta'mirlash, jihozlarni ta'mirlash, ehtiyot qismlarni ishlab chiqarish, ishlab chiqarish jarayonlarini mexanizatsiyalash vositalarini ishlab chiqarish va barcha turdagi energiya ishlab chiqarish ustaxonalari va uchastkalaridan iborat ishlab chiqarish infratuzilmasini ifodalaydi. , shuningdek, asosiy ishlab chiqarishni doimiy ta'mirlash bilan shug'ullanadigan birliklar. Yordamchi do'konlarning ichki bo'linmalari, shuningdek, asosiylari texnologik, predmetli yoki kombinatsiyalangan printsip bo'yicha qurilishi mumkin. Texnologiya printsipi bo'linma mahsulotning keng assortimentida bir nechta operatsiyalarni (texnologiyalarni) bajarishini bildiradi. Mavzu printsipi bo'yicha qurilgan bo'linmalar tayyor mahsulot (yig'ish, birlik) ishlab chiqaradi. Birlashtirilgan printsip Strukturalash ustaxonada “texnologik” va “predmetli” bo‘limlarga ega bo‘lishi mumkinligini bildiradi. Ishlab chiqarish infratuzilmasi bo'linmalarini qurish asosiy ishlab chiqarish xizmatini tashkil etish shakliga ham bog'liq (markazlashtirilgan, markazlashmagan, aralash). Markazlashtirilgan xizmat ko'rsatish shakli bilan korxona barcha turdagi asbob-uskunalar va asboblarni ta'mirlash uchun ixtisoslashtirilgan ustaxonalarni yaratadi. Texnik xizmat ko'rsatishning ushbu opsiyasi bilan asosiy ustaxonalarda asbob-uskunalar va asboblarni ta'mirlash bo'yicha bo'linmalar yaratilmaydi. Xizmat ko'rsatishning markazlashtirilmagan shaklida asosiy va yordamchi ishlab chiqarishning barcha sexlarida asbob-uskunalar va asboblarni ta'mirlashning barcha turlarini bajarish uchun bo'linmalar tashkil etiladi. Ushbu xizmat opsiyasi samarasiz va keng tarqalgan emas. Xizmatning aralash shakli bilan do'kon qo'llab-quvvatlash bo'linmalari kichik, o'rta ta'mirlash va asbob-uskunalar va asboblarga texnik xizmat ko'rsatishni amalga oshiradi va kapital ta'mirlash texnik xodimlar ixtisoslashtirilgan ustaxonalarni bajaradilar. 7.4. Boshqarish tizimining tuzilishi Boshqaruv tizimini strukturalashtirish (boshqaruv apparatini qurish) ishlab chiqarish tizimi allaqachon qurilgan, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish bo'linmalari shakllangan bo'lsa, korxona qurishning navbatdagi bosqichidir. Endi biz boshqaruv bo'linmalarini qurish haqida gapiramiz. Bunday holda, quyidagi savollarga javob berish kerak bo'ladi: 1) qancha boshqaruv bo'linmalari kerak bo'ladi; 2) ular qanday profilga ega bo'ladilar; 3) birliklarni qanday qurish kerak; 4) boshqaruv tizimining ierarxiyasi qanday bo'ladi. Boshqaruv bo'linmalarining soni biz ko'p narsalarni biladigan boshqaruv ob'ektlarini belgilaydi, garchi ular ekanligini yana bir bor eslash zarar qilmaydi: ishlab chiqarish (va noishlab chiqarish) birliklari (odamlar, jamoalar); faoliyat sohalari (turlari); narsalar (mehnat ob'ektlari va vositalari). Ishlab chiqarish tizimini tashkil etish ishlab chiqarish ierarxiyasini hisobga olgan holda uning bo'linmalarini qurish, bo'linmalarning belgilangan ixtisoslashuviga va mahsulotning qat'iy assortimentiga muvofiq muayyan ishlarni (jarayonlarni) belgilash, shuningdek, ishlab chiqarish ehtiyojlarini aniqlash muammolarini hal qilishi mumkin. qisman ishlab chiqarish jarayonlarini bajarish uchun mashina va texnologiya uchun. Bu vazifalar odatda ixtisoslashgan loyiha institutlari yoki firmalar tomonidan hal qilinadi. Ko'p hujayrali (masalan, asalari uyasi kabi) ishlab chiqarish tizimi tashkil etilgan boshqaruv organlari (boshqaruv bo'linmalari) ishlab chiqarishni ta'minlagandan keyingina ishlay boshlaydi (mahsulot ishlab chiqaradi, xizmatlar ko'rsatadi) va korxonaga foyda keltiradi (asal asalarilar kabi). zarur bo'lgan barcha narsalar (malakali ishchilar, texnologiya, mehnat ob'ektlari, energiya va boshqalar) bo'lgan hujayralar. Boshqarish ob'ekti sifatida odamlar va narsalar ishlab chiqarish birliklarining asosiy tarkibiy qismlari, ikkinchisining asosiy mazmuni bo'lib, ishlab chiqarish tizimining ishlaydigan (ishlab chiqaruvchi yoki xizmat ko'rsatuvchi) xujayrasi vazifasini bajaradi. Shuning uchun boshqaruv bo'linmalari (bo'g'inlari) soni to'g'risida qaror qabul qilishda boshqarilishi kerak bo'lgan turli ishlab chiqarish birliklari sonini hisobga olish kerak. Boshqaruv bo'linmalari sonini aniqlashda yana bir muhim ko'rsatma ishlab chiqarish-xo'jalik faoliyati sohalari (turlari) yoki tashkilotning faoliyat sohalari soni hisoblanadi. Natijada, ushbu masalani hal qilishda ikkita mezondan foydalanish mumkin (7.4.1-rasm): Guruch. 7.4.1. Korxonaning faoliyat sohalari boshqaruv bo'linmalarining (bo'linmalarining) profilini (mutaxassisligini) ham belgilaydi. Demak, kadrlar masalalarini hal qilish uchun kadrlar bo'limi, ishlab chiqarishni ta'minlash masalalarini hal qilish uchun - moddiy-texnik ta'minot bo'limi va boshqalar tashkil etiladi. Har bir faoliyat sohasini boshqarish uchun o'z organi (xizmati) tuziladi. Funktsional printsip boshqaruv tizimini tizimlashtirish asosiga qo'yiladi. Bu shuni anglatadiki, har bir boshqaruv bo'linmasi (ta'minot bo'limi, kadrlar bo'limi, mehnat va ish haqi bo'limi va boshqalar) muayyan turdagi faoliyatni boshqarish uchun murakkab o'ziga xos funktsiyaga ega. Boshqaruv birligi mantiqiy zanjir bo'ylab qurilgan: faoliyat turi - muayyan funktsiya → boshqaruv organi. Ushbu tamoyil oldingi mavzuda muhokama qilingan. Boshqarish tizimi ishlab chiqarish tizimining ierarxiyasini ko'chiradi, ya'ni oxirgisi kabi ko'p bosqichlarga (darajalarga) ega. Va ishlab chiqarish tizimining har bir ierarxik darajasida boshqaruv organi quriladi (yaratiladi). Shunday qilib, ko'rib chiqilayotgan tizimlarning tuzilishi vertikal va gorizontal tuzilish orqali sodir bo'ladi. Vertikal strukturaning sxemasini ko'rib chiqing (7.4.2-rasm): Guruch. 7.4.2. Boshqarish tizimining gorizontal tuzilishi quyidagicha ko'rinadi (7.4.3-rasm): Guruch. 7.4.3 Ishlab chiqarish ierarxiyasining har bir bosqichida boshqaruv bo'linmalari (bo'g'inlar, individual ijrochilar) quriladi: , ▲, . Direktor apparati bo‘lim va xizmatlardan, ustaxona boshlig‘i apparati byuro va guruhlardan, usta apparati esa alohida ijrochilardan iborat. Ierarxiya darajalariga ko'ra boshqaruv apparati soni korxona hajmiga bog'liq. U o'zboshimchalik bilan katta va o'zboshimchalik bilan kichik bo'lishi mumkin. Boshqarish tizimining tuzilishi haqida tushuncha. U tashkiliy boshqaruv tuzilmasi (OSU) deb ataladi. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi - bu boshqaruv bo'g'inlari va boshqaruv darajalarining yig'indisi, ularning bo'ysunishi va o'zaro bog'liqligi. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi quyidagilarda o'ziga xos ifodani topadi: struktura diagrammasi; bo'linmalar, bo'limlar, xizmatlar, sektorlar bo'yicha xodimlarning shtatlari va tarkibi; bo'g'inlar va alohida xodimlar o'rtasidagi vertikal bo'ysunish va o'zaro bog'liqlik tizimi (boshqaruv ierarxiyasi); tashkiliy me'yoriy hujjatlar, bo'linmalar to'g'risidagi qoidalar, xodimlarning lavozim tavsiflari va boshqalar. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi boshqaruv jarayonining mavjudligi shakli yoki boshqaruv funktsiyalarini amalga oshirish shakli sifatida harakat qiladi.Boshqaruv funktsiyalari va tuzilmasi bir butunning bir-biri bilan chambarchas bog'liq va o'zaro bog'liq bo'lgan ikki tomoni - boshqaruv tizimini tashkil etish va harakatdir. mos ravishda tizimning mazmuni va shakli sifatida (7.4.4.-rasm). Guruch. 7.4.4. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasining tarkibiy bo'linmalari. Bularga quyidagilar kiradi: Bog'lanish (boshqaruvchi organ) - bu qat'iy belgilangan nazorat funktsiyalariga ega bo'lgan alohida hujayra. Boshqaruv bo'g'inlari chiziqli va funktsional bo'linadi. Chiziqli bo'g'inlar (chiziqli organlar) - ishlab chiqarishning ma'muriy jihatdan alohida qismlari bo'lib, ular bevosita ishlab chiqarishni kompleks boshqarishni amalga oshiradilar. Bularga quyidagilar kiradi: ishlab chiqarish birlashmalari; Korxonalar; Syujetlar. Funktsional havolalar(funktsional organlar) - bir yoki bir nechta ishlab chiqarishni boshqarish funktsiyalarini amalga oshiradigan boshqaruv apparatining ma'muriy jihatdan alohida qismlari. Bularga quyidagilar kiradi: qo'mitalar; boshqaruv; Sektorlar; Chiziqli havolalar rejada belgilangan mahsulotlarning chiqarilishi yoki taqdim etilgan xizmatlar uchun bevosita javobgardir. Funktsional birliklar ishlab chiqarish va xo'jalik faoliyatini boshqarishda chiziqli yordam beradi. Nazorat bosqichi (darajasi). – bu boshqaruv ierarxiyasining ma'lum darajasidagi boshqaruv bo'g'inlari yig'indisidir. Boshqaruv tuzilmalarining turlari. Bularga quyidagilar kiradi: 1) chiziqli; 2) funksional; 3) chiziqli-funksional; 4) matritsa; 5) moslashuvchan tuzilmalar. Lineer boshqaruv tuzilishi. Bu ishlab chiqarish bo'linmasining boshida bir kishilik menejer bo'lib, unga bo'ysunadigan xodimlarga yagona rahbarlikni amalga oshiradigan va uning qo'lida konsentratsiyani amalga oshiradiganligi bilan tavsiflanadi. hammasi nazorat funktsiyalari. Boshning o'zi, o'z navbatida, yuqori boshga bo'ysunadi. Shu asosda ushbu boshqaruv tizimining menejerlari ierarxiyasi tuziladi: usta  sex boshlig'i  korxona direktori (7.4.5-rasm). Guruch. 7.4.5. Chiziqli boshqaruv tuzilmasi o'zining afzalliklari va kamchiliklariga ega. Afzalliklari: 1) boshqaruvning birligi va ravshanligi; 2) ijrochilar harakatlarining izchilligi; 3) qaror qabul qilishda samaradorlik; 4) rahbarning o'z bo'linmasi faoliyatining yakuniy natijalari uchun shaxsiy javobgarligi. Kamchiliklari: 1) boshqaruvning barcha funktsiyalarida samarali etakchilikni ta'minlash uchun har tomonlama tayyorlanishi kerak bo'lgan rahbarga yuqori talablar; 2) qarorlarni rejalashtirish va tayyorlash uchun aloqalarning yo'qligi; 3) axborotning haddan tashqari yuklanishi, bo'ysunuvchi, yuqori va tegishli tuzilmalar bilan ko'plab aloqalar; 4) menejerlar vakolatlarining konsentratsiyasi. Chiziqli tuzilmalarda har bir bo'ysunuvchi mavjud bitta xo'jayin va har bir boshliqning bir nechta bo'ysunuvchilari bo'ladi.Bunday tuzilma korxonalar o'rtasida keng kooperativ aloqalar mavjud bo'lmaganda oddiy ishlab chiqarish sharoitida oqlanadi. Funktsional boshqaruv tuzilmasi. Gap shundaki: 1) individual boshqaruv funktsiyalarini bajarishning ixtisoslashuvi mavjud; 2) ularni amalga oshirish uchun boshqaruv apparatining maxsus bo'linmalari (yoki individual funktsional ijrochilar) ajratiladi; 3) ishlab chiqarish bo'linmalari uchun o'z vakolatlari doirasida funktsional organning ko'rsatmalarini bajarish majburiydir. Boshqaruvning funktsional tashkil etilishi chiziqli bilan birga mavjud, ya'ni ijrochilar uchun ikki tomonlama bo'ysunish yaratiladi (7.4.6.-rasm). 7.4.6-rasm. Funktsional boshqaruv tuzilmasi, chiziqli kabi, o'zining afzalliklari va kamchiliklariga ega. Afzalliklari: 1) muayyan funktsiyalarni amalga oshirish uchun mas'ul bo'lgan mutaxassislarning yuqori malakasi; 2) tarmoq rahbarlarini ayrim maxsus masalalarni hal qilishdan ozod qilish; 3) boshqaruv funktsiyalarini bajarishda takrorlash va parallellikni bartaraf etish; 4) generalistlarga bo'lgan ehtiyojni kamaytirish. Kamchiliklari: 1) "o'z" bo'linmalarining maqsad va vazifalarini amalga oshirishga haddan tashqari qiziqish; 2) turli funktsional xizmatlar o'rtasidagi doimiy aloqalarni saqlashdagi qiyinchiliklar; 3) haddan tashqari markazlashuv tendentsiyalarining namoyon bo'lishi; 4) qaror qabul qilish tartib-qoidalarining davomiyligi; 5) o'zgarishlarga deyarli javob bermaydigan nisbatan muzlatilgan tashkiliy shakl. Chiziqli va funktsional boshqaruv tuzilmasining kamchiliklari asosan chiziqli funktsional tuzilma bilan bartaraf etiladi. Chiziqli-funktsional boshqaruv tuzilmasi. Ushbu tuzilma bilan: 1) funktsional xizmatlarni tayinlash - paydo bo'lgan ishlab chiqarish yoki boshqaruv vazifalarini malakali hal qilish uchun tarmoq rahbarlari uchun ma'lumotlarni tayyorlash; 2) funktsional organlarning tavsiyalari tegishli ishlab chiqarish bo'linmalarining bajarilishi uchun faqat ishlab chiqarish bo'linmalari va funktsional organlar bo'ysunadigan rahbar tomonidan tasdiqlanganidan keyin majburiy bo'ladi; 3) funktsional organlar ishlab chiqarish bo'linmalariga mustaqil ravishda buyurtma berish huquqiga ega emas (7.4.7-rasm). Guruch. 7.4.7. Chiziqli-funktsional tuzilma ham o'zining afzalliklari va kamchiliklariga ega. Afzalliklari: 1) xodimlarning ixtisoslashuvi bilan bog'liq qarorlar va rejalarni chuqurroq tayyorlash; 2) yuqori darajadagi yo'nalish menejerlarini muammolarni chuqur tahlil qilishdan ozod qilish. Kamchiliklari: 1) ishlab chiqarish bo'linmalari o'rtasida yaqin aloqalar va gorizontal o'zaro ta'sirning yo'qligi; 2) funktsional organlarning javobgarligi etarli darajada aniq emas, chunki, qoida tariqasida, qarorni tayyorlovchi uni amalga oshirishda ishtirok etmaydi. Matritsa boshqaruv tuzilmasi. U asosiy chiziqli funktsional tuzilmada mavjud va mahsulotning yangi turlarini yaratish uchun maqsadli dasturlarni hal qilish uchun ishlatiladi. Qisqa vaqt. Dasturlar (loyihalar) maxsus tayinlangan menejerlar tomonidan boshqariladi, ular dastur doirasidagi barcha aloqalarni muvofiqlashtirish va uning maqsadlariga o'z vaqtida erishish uchun javobgardir. Loyiha menejeri vakolatga ega, unga barcha zarur resurslar ajratiladi va u vaqtinchalik xodimlarni kerakli profilning funktsional bo'linmalaridan (konstruktorlar, texnologlar, iqtisodchilar va boshqalar) to'ldiradi. Shu bilan birga, loyihalash ishlari uchun tanlangan mutaxassislar chiziq rahbariga va bir vaqtning o'zida loyiha rahbariga hisobot beradilar (7.4.8-rasm). Guruch. 7.4.8. R l - chiziq menejeri; RP - loyiha menejeri; FZ - funktsional havolalar; FIU - bu funktsional xizmatning uslubiy rahbarligi bilan loyiha menejeriga operatsion jihatdan bo'ysunadigan funktsional ishchilar guruhi. Barcha tashkiliy tuzilmalar ishlash mexanizmi va individual elementlar o'rtasidagi o'zaro ta'sirga ko'ra mexanik va organik bo'linadi. Mexanik bo'lganlar aniq ichki munosabatlar va faoliyatning deyarli barcha jihatlarini qat'iy tartibga solish bilan tavsiflanadi, bu ularga har qanday texnik qurilma, masalan, soat kabi ishlashga imkon beradi. Bunday tuzilmalar 20-asrning birinchi yarmidagi taniqli G'arb sotsiologi tomonidan yaratilgan "ratsional byurokratiya" modeliga asoslanadi. Maks Veber. Organik tuzilmalar xiralashgan chegaralar, individual aloqalarning sezilarli mustaqilligi, zaif ierarxiya va norasmiy munosabatlarning ustunligi bilan tavsiflanadi. Bularning barchasi tashkiliy tuzilmalarga ko'proq moslashuvchanlikni beradi va mexanik tuzilmalarga nisbatan tashkilot a'zolari o'rtasida ishlash uchun qo'shimcha rag'bat yaratadi. Organik tuzilmalar innovatsion jarayonlar, ilmiy tadqiqotlar, ularning natijalarini ishlab chiqish va joriy etish bilan bog'liq faoliyat sohalarida ustunlik qiladi. Organik egilishni o'z ichiga oladi e boshqaruv tuzilmalari. Ularning mohiyati osongina o'zgartirish, yangi maqsadlar, vazifalar, resurslarga muvofiq qayta qurish qobiliyatidadir. Moslashuvchan tuzilmalar (loyiha uchun, mahsulot va boshqalar uchun) vaqtinchalik, muayyan muammoni hal qilgandan so'ng, ular tarqatib yuboriladi. Boshqaruv tuzilishiga ta’sir etuvchi omillar. Boshqaruvning tashkiliy tuzilishiga uni ishlab chiqishda hisobga olinishi kerak bo'lgan ko'plab omillar ta'sir qiladi. Ichki va tashqi omillarni hisobga oling. Ichki omillar. Bularga quyidagilar kiradi: 1) texnik omillar guruhi (mahsulot assortimenti yoki assortimenti, ishlab chiqarishning ko'lami va murakkabligi, ishlab chiqarish va boshqaruvni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasi va boshqalar); 2) tashkiliy omillar guruhi: ishlab chiqarish turi; Tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmasi; Ishlab chiqarishdagi ixtisoslashuv va kooperatsiya xarakteri; Boshqaruv funktsiyalarini markazlashtirish darajasi; Korxonaning tashkiliy-huquqiy shakli va boshqalar; 3) iqtisodiy omillar guruhi: O'z-o'zini ta'minlaydigan munosabatlar (iqtisodiy va boshqaruv mustaqilligi darajasi); Shaxsiy va jamoaviy mehnat faoliyatini rejalashtirish va baholash tizimi; Xodimlarni moddiy rag'batlantirish tizimi va boshqalar; 4) ijtimoiy-psixologik omillar guruhi: Jamoaning umumiy ijtimoiy xususiyatlari va uning tuzilishi; Jamoadagi ijtimoiy munosabatlar; Shaxslararo aloqalar; Konfliktli vaziyatlar va boshqalar. Tashqi omillar. Bularga quyidagilar kiradi: 1) korxona (firma)ning hududiy joylashuvi - mamlakat ichida va undan tashqarida bir yoki bir nechta hududda; 2) tashqi hamkorlik hajmi va xarakteri; 3) korxonaning joylashgan joyi (turar-joy hududidan, transport uzellaridan uzoqda joylashganligi); 4) iqlim sharoiti va boshqalar. 7.5. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasini loyihalash Har doim maqbul bo'lib qoladigan bunday boshqaruv tuzilmasi mavjud emas. Strukturaviy zaifliklar tashkilot samaradorligini pasaytiradi. Ularni quyidagi belgilar bilan topish mumkin: Zaif motivatsiya va yomon ruhiy holat; Kechiktirilgan va noto'g'ri o'ylangan qarorlar; Mojarolar va muvofiqlashtirishning yo'qligi; Xarajatlarning oshishi; o'zgaruvchan sharoitlarga etarli darajada javob bermaslik. Tashkiliy boshqaruv tuzilmasini loyihalash to'g'risidagi qaror amaldagi tuzilma samarasiz bo'lganda qabul qilinadi. Loyihalash jarayonida tashkilotning maqsad va vazifalarini to'liq aks ettiradigan boshqaruv tuzilmasini yaratish vazifasi, ya'ni. yangi tashkil etilgan tuzilma tashkilotga o'z xodimlarining sa'y-harakatlarini samarali va samarali taqsimlash va yo'naltirish va shu bilan yuqori ko'rsatkichlarga erishish imkonini beradi. Boshqaruv tuzilmasiga qo'yiladigan talablar. Keling, asosiylarini nomlaylik: 1. Optimallik. Boshqaruvning eng kichik darajalari bilan barcha darajadagi bo'g'inlar va boshqaruv darajalari o'rtasida oqilona aloqalar o'rnatilgan bo'lsa, tuzilma optimal deb tan olinadi. 2. Samaradorlik. Ushbu talabning mohiyati shundan iboratki, qaror qabul qilingandan to uni boshqariladigan tizimda qo'llashgacha bo'lgan vaqt davomida qaytarilmas salbiy o'zgarishlar yuzaga kelishiga vaqt topa olmaydi, bu esa qabul qilingan qarorlarning bajarilishini keraksiz qiladi. 3. Ishonchlilik. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi axborot uzatishning ishonchliligini kafolatlashi, menejerlar, buyruqlar va boshqa uzatiladigan ma'lumotlarning buzilishining oldini olishi, boshqaruv tizimida uzluksiz aloqani ta'minlashi kerak. 4. Rentabellik. Vazifa boshqaruv apparati uchun minimal xarajatlar evaziga boshqaruvning istalgan samarasiga erishishni ta'minlashdan iborat. 5. Moslashuvchanlik. Tashqi muhitdagi o'zgarishlarga mos ravishda o'zgarish qobiliyati. 6. Barqarorlik. Turli xil tashqi ta'sirlar ostida boshqaruv strukturasining asosiy xususiyatlarining o'zgarmasligi, boshqaruv tizimi va uning elementlarining ishlashining yaxlitligi. Tashkiliy tuzilmalarni loyihalash jarayonida uch bosqich mavjud: Analitik (mavjud amaliyotni va tashkiliy tuzilmani qurish talablarini o'rganish); Loyihalash (boshqaruv tuzilmasini loyihalash); Tashkiliy (loyihalangan tashkiliy tuzilmani amalga oshirishni tashkil etish). Dizayn tamoyillari. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasining takomillashtirilishi ko'p jihatdan uni qurish jarayonida dizayn tamoyillariga qanchalik rioya qilinganligiga bog'liq. Bularga quyidagilar kiradi: Boshqaruv bo'g'inlarining maqsadga muvofiq soni va ma'lumotlarning yuqori menejerdan bevosita ijrochiga o'tish vaqtini maksimal darajada qisqartirish; Aniq izolyatsiya tarkibiy qismlar tashkiliy tuzilma (uning bo'linmalari tarkibi, axborot oqimlari va boshqalar); Boshqariladigan tizimdagi o'zgarishlarga tezkor javob berish qobiliyatini ta'minlash; Muammo bo'yicha eng ko'p ma'lumotga ega bo'lgan bo'linmaga muammolarni hal qilish vakolatini berish. Boshqaruv tuzilmasini loyihalash jarayoni uchta asosiy bosqichdan iborat. Birinchi bosqich - tashkiliy tuzilmani tahlil qilish. Joriy boshqaruv tuzilmasini tahlil qilish uning tashkilotga qo'yiladigan talablarga qanchalik mos kelishini aniqlash uchun mo'ljallangan. Boshqacha qilib aytganda, boshqaruv tuzilmasi uning sifatini tavsiflovchi belgilangan mezonlar nuqtai nazaridan qanchalik oqilona. Baholash mezonlariga quyidagilar kiradi: Boshqaruv tamoyillari – markazlashtirish va markazsizlashtirish o‘rtasidagi bog‘liqlik (quyi bo‘g‘inda qancha va qanday qarorlar qabul qilinadi? Ularning oqibatlari qanday? Boshqaruvning har bir darajasida qancha nazorat funksiyalari mavjud?); Boshqaruv apparati - bu bo'limlarni qayta guruhlash, ular o'rtasidagi munosabatlarni o'zgartirish, vakolat va majburiyatlarni taqsimlash, menejerlar va mutaxassislarning kasbiy va malakaviy tarkibini ko'rib chiqish, keraksiz aloqalarni aniqlash va ayrim bo'limlarni mustaqil bo'limlarga ajratish, firmalar (korxonalar) bilan aloqalar yaratish. ) va boshqalar d.; Boshqaruv funktsiyalari - strategik rejalashtirishni kuchaytirish ("biznes-reja" ni tuzatish), mahsulot sifati ustidan nazoratni kuchaytirish, mehnatni rag'batlantirishga yondashuvlarni o'zgartirish, rivojlanish funktsiyalarini funktsiyalarni bajarishdan ajratish, ishning haqiqiy hajmini va boshqaruv funktsiyalarini amalga oshirish operatsiyalarini aniqlash va boshqalar. .; Xo'jalik ishi – texnologik jarayonni o'zgartirish, korxonani texnik qayta jihozlash, korxonalararo hamkorlikni chuqurlashtirish va boshqalar. Tahlil natijasida tashkilot faoliyatidagi “darbog‘lar”ni aniqlash mumkin. Bu boshqaruvning katta bog'lanishi, ishdagi parallellik, boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi rivojlanishining tashqi muhitdagi doimiy o'zgarishlardan kechikishi, menejerlar va mutaxassislarning malakasizligi va boshqalar bo'lishi mumkin. Ikkinchi bosqich - tashkiliy tuzilmalarni loyihalash. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasini loyihalashning uslubiy yondashuvlarini to'rt guruhga bo'lish mumkin: 1) analogiya usuli - shu kabi tashkilotlarda boshqaruv tuzilmalarini loyihalash tajribasidan foydalanishni nazarda tutadi; 2) ekspert usuli - ekspert-mutaxassislarning takliflarini o'rganish asosida. Ular (qo'yilgan vazifalarga qarab) boshqaruv tuzilmasining o'zlari uchun variantlarni loyihalashlari yoki dizaynerlar tomonidan ishlab chiqilgan tuzilmalarni baholashlari (tekshirishlari) mumkin; 3) maqsadni tuzish tashkilot maqsadlari tizimini ishlab chiqish va uni keyinchalik ishlab chiqilayotgan tuzilma bilan birlashtirishni ta'minlaydi. Bunda boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi tizimli yondashuv asosida quriladi, bu tuzilmaning sifat va miqdoriy tahlili hamda uni qurish va faoliyat ko‘rsatish imkoniyatlarini asoslash bilan grafik tavsiflari ko‘rinishida namoyon bo‘ladi; 4) tashkiliy modellashtirish usuli- tashkiliy qarorlarning ratsionallik darajasini baholash mezonlarini aniq shakllantirish imkonini beradi. Uning mohiyati tashkilotdagi vakolatlar va majburiyatlarni taqsimlashning rasmiy matematik, grafik yoki mashina tavsiflarini ishlab chiqishdan iborat. Tashkiliy boshqaruv tuzilmasini ishlab chiqishda quyidagi bosqichlar ketma-ketligini taklif qilishimiz mumkin: Tashkiliy va ishlab chiqarish tuzilmasining eng samarali variantini tanlash. ta'rifi optimal o'lchamlar va asosiy ishlab chiqarish bo'linmalarining soni, ularning ixtisoslashuvi. Yordamchi va xizmat ko'rsatish ishlab chiqarishining optimal o'lchamlari va birliklarini aniqlash. Turni tanlash va boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi sxemasi loyihasini ishlab chiqish. Kerakli qadamlar sonini aniqlash. Muayyan boshqaruv funktsiyalari ro'yxati va mazmunini belgilash. Boshqaruv apparatining chiziqli xodimlarini loyihalash. Har bir boshqaruv funktsiyasi uchun ish hajmini va zarur xodimlar sonini aniqlash. Funktsional xodimlar sonini boshqaruv darajalari bo'yicha taqsimlash. Shakllanish tarkibiy bo'linmalar va ularning ixtisosligi va korxona faoliyati (ijrochilar, guruhlar, bo'limlar, xizmatlar) va boshqa shartlarga muvofiq boshqaruv apparati bo'g'inlari. Bo'limlar, bo'linmalar to'g'risidagi nizomni ishlab chiqish, ish tavsiflari, ularni muhokama qilish va tasdiqlash. Ko'rsatkichlarni hisoblash iqtisodiy samaradorlik prognozlangan boshqaruv tuzilmasi. Bo'ysunish, aloqalarni o'rnatish va boshqaruv tuzilmasi loyihasining sxemasini ishlab chiqish. Uchinchi bosqich - tashkiliy boshqaruv tuzilmalari samaradorligini baholash. Tashkiliy tuzilmalarning mukammallik darajasi ishlab chiqarishni boshqarish tizimining tezligida va korxona faoliyatining yuqori yakuniy natijalarida namoyon bo'ladi. Boshqaruv samaradorligini baholash vazifalarni bajarish darajasiga, boshqaruv tizimining ishonchliligi va tashkil etilishiga, boshqaruv qarorlarini qabul qilish tezligi va optimalligiga qarab amalga oshirilishi mumkin.Boshqaruv tuzilmasi samaradorligini baholash uchun quyidagi koeffitsientlar (ko'rsatkichlar) qo'llanilishi mumkin: 1) samaradorlik koeffitsienti, formula bilan aniqlanadi TO uh =E r /Z y , (7.5.1) qayerda E r – boshqaruv tuzilmasi faoliyatidan olingan yillik samara, ming rubl; V da – boshqaruv xarajatlari, ming rubl 2) shakl bilan belgilanadigan boshqaruv samaradorligi koeffitsienti , (7.5.2.) qayerda Q y – boshqaruv xarajatlari, ming rubl, L favqulodda holat – xodimlarning umumiy sonidagi boshqaruv xodimlari sonining ulushi; F m – kapital rentabelligi (bir xodimga to'g'ri keladigan asosiy va aylanma mablag'larning qiymati); E ning – kapital rentabelligi (asosiy fondlar birligiga to'g'ri keladigan ishlab chiqarish xarajatlari). Oxir oqibat, boshqaruv tuzilmasini loyihalash bo'yicha barcha ishlar uni takomillashtirish yo'nalishlarini ishlab chiqishga to'g'ri keladi, bu boshqaruv faoliyati samaradorligini oshirishning eng muhim vositalaridan biridir. 7.6. Korxonaning tashkiliy tuzilmasi Biz kibernetika nuqtai nazaridan boshqaruv tizimi sifatida korxona tarkibiga kiruvchi boshqariladigan (ishlab chiqarish) tizimi va boshqaruv tizimining tuzilmalarini ketma-ket ko'rib chiqdik. Endi biz ikkala tuzilmani (tashkiliy-ishlab chiqarish va tashkiliy boshqaruv tuzilmasi) bir butunga birlashtirishimiz kerak (7.6.1.-rasm): Guruch. 7.6.1. Korxonaning tashkiliy tuzilmasi - bu ishlab chiqarish strukturasi va boshqaruv tuzilmasining sintezidir. Ishlab chiqarish tizimi ishlab chiqarish darajalarida (bosqichlarida) shakllanadigan va o'ziga xos xususiyatlarga ega bo'lgan bir nechta tuzilmalarga ega. Masalan, tsexning tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilmasi ishlab chiqarish maydonlaridan, uchastkalarning tashkiliy-ishlab chiqarish tuzilmasi esa mehnat jarayonini bajaruvchilarning ish joylaridan iborat. Ishlab chiqarish strukturasini aks ettiruvchi boshqaruv tizimi, shuningdek, ierarxik tizimning turli darajalaridagi ob'ektlarni boshqarishni ta'minlovchi ko'p tuzilmalar bilan tavsiflanadi. Shunday qilib, do'kon (va har bir do'kon alohida) o'zining tashkiliy boshqaruv tuzilmasiga ega bo'lib, u boshqaruv tuzilmasiga umuman o'xshamaydi. ishlab chiqarish maydoni. Tashkiliy tuzilma diagrammasi. Tashkilotning tuzilishi va uning qismlari (elementlari) "sxema tili" bilan tavsiflanadi, u qog'ozda barcha tarkibiy hujayralar (bo'g'inlar, bo'linmalar), ishlab chiqarish (va boshqaruv) ierarxiyasi va bo'ysunish darajalarini aks ettirishning vizual vositasi bo'lib xizmat qiladi. havolalar. Bunday ulanishlarning ikki turi mavjud: Chiziqli ulanish; funktsional ulanish. Chiziqli aloqa kanali liniya rahbarlariga (direktor, uning o'rinbosarlari, tsex boshliqlari, ishlab chiqarish ustalari, ustalar) xizmat qiladi. Bu kanal (liniya) toʻgʻridan-toʻgʻri va teskari aloqani taʼminlaydi.Funktsional aloqa kanali funksional menejerlar (xizmatlar, boʻlimlar, sektorlar va boshqalar) va mutaxassislarga (texnologlar, konstruktorlar, iqtisodchilar, huquqshunoslar va boshqalar) xizmat koʻrsatadi. Tashkiliy tuzilma diagrammasining qurilishi hali ham qat'iy tartibga solinmagan va shuning uchun vertikal (yanada ixcham) va gorizontal (cho'zilgan) tasvirda turli diagramma raqamlari mavjud. Shu bilan birga, struktura diagrammasi ishlab chiqarish va boshqaruv bosqichlarini (darajalarini) ularda joylashgan bo'g'inlar (yacheykalar) bilan aniq aks ettirishi kerak.Ko'p hollarda korxonaning tashkiliy tuzilmasi uch darajali tuzilishga ega (7.6.2-rasm). ): Guruch. 7.6.2. Korxonaning tashkiliy tuzilmasining sxematik ko'rinishini taqdim etish uchun siz bo'g'inlar, bo'linmalar, hujayralar mavjud bo'lgan chiziqlardan iborat bo'lgan tartibni taklif qilishingiz mumkin: Korxonaning tashkiliy tuzilmasining diagrammasini ishlab chiqish - bu ko'rsatilgan qoidalarga muvofiq diagrammada joylashtirilishi kerak bo'lgan yuzlab bo'linmalarga ega bo'lgan yirik korxona haqida gap ketganda ma'lum texnik qiyinchiliklarga duch keladigan ijodiy jarayon. Ko'pincha, bu holda diagramma eng yuqori darajadagi boshqaruv tuzilmasini (direktor, uning o'rinbosarlari, bosh mutaxassislarning xizmatlari, bo'limlar, byurolar) ko'rsatadi va ularning tuzilishini joylashtirmasdan ustaxonalar qatorini belgilaydi, ularning sxemasi tuziladi. har bir ustaxonada. Kichik korxona uchun tashkiliy sxemani ishlab chiqish texnik qiyinchilik emas. Bunday diagrammada, odatda, korxonada sodir bo'ladigan barcha bo'linmalar, bo'g'inlar, hujayralar, ularni tashkiliy tuzilma diagrammasida (uzilish chiziqlari, bosqichlar, chiziqli va funktsional ulanishlar) ko'rsatish qoidalariga rioya qilgan holda ko'rsatiladi. Korxonaning tashkiliy tuzilmasining sxemasi nafaqat uning tuzilishining aniq tasvirini ifodalaydi, balki joriy tuzilmani o'rganish, tahlil qilish va ratsionalizatsiya qilishning eng muhim ob'ekti bo'lib xizmat qiladi. VA tashkiliy boshqaruv shakllari Zamonaviy tendentsiyalar va asboblarni qurish tashkiliy tuzilmalar 1 tushuncha tashkiliy tuzilmalar ... Tashkiliy xatti-harakatlar (4) Annotatsiya >> Boshqaruv Shaxsiy qobiliyatlar: tushuncha, tuzilishi, shakllanish usullari. Tashkiliy aloqa: tushuncha, mohiyati, tasnifi. Tashkiliy jarayonlar va tashkiliy tizimdagi munosabatlar ... Tashkiliy dizayn, ishlashni baholash tashkiliy tizimlari Annotatsiya >> Boshqaruv Qurilish tamoyillari tashkiliy tuzilmalar. IN 2. Tashkilotning maqsadlaridan uning oldiga o'tish tuzilishi. IN 3. tushuncha prognozlangan sharoitlarda ekspert ... nazorat apparati tashkiliy tuzilmalar. IN 3. Annotatsiya >> Davlat va huquq ... tashkiliy tuzilishi: a) doimiy ravishda birlashgan xodimlar tomonidan amalga oshiriladi tashkiliy tuzilmalar; b) vaqtinchalik tomonidan o'tkaziladi tuzilmalar... bayonnomada qayd etiladi. TUSHUNCHA VA TUZILISHI KRIMINALISTIK METODOLOGIYA Metodologiya ... Boshqaruv nazariyasi va amaliyotidagi so'nggi yutuqlarga ko'ra, tashkilotning tuzilishi o'z strategiyasini amalga oshirishni ta'minlashi kerak. Strategiyalar vaqt o'tishi bilan o'zgarganligi sababli, tashkiliy tuzilmalarda tegishli o'zgarishlarga ehtiyoj bor. “Tuzilish” toifasi tizimning tuzilishi va ichki shaklini aks ettiradi. Tuzilishdagi elementlarning aloqasi qism va butun o'rtasidagi munosabat dialektikasiga bo'ysunadi. Strukturaning mavjudligi barcha reallikning muhim atributidir mavjud tizimlar, chunki ularni yaxlitlik bilan ta'minlaydigan strukturadir. "Tuzilish" toifasi tashkilot elementlari o'rtasida mavjud bo'lgan nisbatan barqaror aloqalarni anglatadi. Struktura tizimning barqaror holatini saqlashga yordam beradi. Tizimga kelsak, tuzilma uni tashkil etishning ko'rsatkichidir. Ishlab chiqarishni boshqarishning tashkiliy tuzilmasining ta'riflari juda ko'p bo'lib, ular o'rganilayotgan mavzuning batafsillik darajasi bilan farqlanadi. Keling, ulardan ba'zilarini ko'rib chiqaylik. Belgilangan maqsadga erishish uchun ishlaydigan turli elementlarning o'zaro bog'liqligi sintezini aks ettiruvchi tuzilma tashkiliy deb ataladi. Shuning uchun har qanday tizimning tashkiliy tuzilishi uning global maqsadiga erishish bilan bog'liq. Boshqa ta'rifga ko'ra, tashkiliy tuzilma - bu tashkilotning tuzilishi bo'lib, uning asosida kompaniya boshqariladi. Ushbu qurilish rasmiy yoki norasmiy ifodaga ega va ikki jihatni qamrab oladi: u turli ma'muriy xizmatlar va xodimlar o'rtasidagi kuch va aloqa kanallarini qamrab oladi; ushbu kanallar orqali uzatiladigan ma'lumotlar. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi, shuningdek, boshqaruv munosabatlarining tashkiliy tomonini aks ettiruvchi va ularning o'zaro bog'liqligida boshqaruv darajalari va bo'g'inlarining birligini tashkil etuvchi boshqaruv kategoriyasi sifatida ham aniqlanadi. Boshqaruv bo'g'ini - bu boshqaruv funktsiyalari, ularni amalga oshirish huquqi, funktsiyalarni bajarish va huquqlardan foydalanish uchun ma'lum javobgarlik bilan ta'minlangan alohida organ (xodim). Boshqaruv darajasi -- boshqaruv ierarxiyasining ma'lum darajasidagi boshqaruv bo'g'inlari to'plami. Har xil boshqaruv elementlari, turli bo'g'inlarni birlashtirib, boshqaruv jarayonining kontsentratsiya darajasini va ayrim bo'g'inlarning yuqoridan pastgacha boshqalarga bo'ysunish ketma-ketligini tavsiflaydi. Boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi, shuningdek, tashkilotni (korxonani) boshqarishning turli funktsiyalarini bajaradigan boshqaruv apparatining tashkiliy bo'linmalarining (bo'limlarining) tarkibi, o'zaro aloqalari va bo'ysunishi sifatida ham aniqlanadi. Ushbu ta'rifga ko'ra, boshqaruvning tashkiliy tuzilmasining asosiy elementlari quyidagilardan iborat: 1) boshqaruv funktsiyalarining tarkibi va tuzilishi; 2) har bir boshqaruv funktsiyasini amalga oshirish uchun xodimlar soni; 3) professional malaka tuzilishi boshqaruv apparati xodimlari; 4) mustaqil tarkibiy bo'linmalarning tarkibi; 5) boshqaruv darajalari soni va ular o'rtasida xodimlarni taqsimlash; 6) axborot havolalari. Binobarin, ta'riflarning har biri korxona (tashkilot) boshqaruvining tashkiliy tuzilmalarining mohiyatini tushunishga katta hissa qo'shadi. Ko'rinib turibdiki, boshqaruvning tashkiliy tuzilmasi qanchalik mukammal bo'lsa, shuncha ko'p samarali ta'sir qiladi ishlab chiqarish jarayonini boshqarish (xizmat ko'rsatish). Buning uchun tashkiliy tuzilma ma'lum talablarga javob berishi kerak: moslashuvchanlik (tashqi muhitda yuzaga keladigan o'zgarishlarga tashkilot tuzilmasining moslashish qobiliyati); moslashuvchanlik, dinamizm (mastning o'zgarishiga, ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirishga, innovatsiyalarning paydo bo'lishiga aniq javob berish qobiliyati); adekvatlik (tashkiliy tuzilmaning boshqariladigan tizim parametrlariga doimiy muvofiqligi); ixtisoslashuv (tarkibiy bo'linmalarning funktsional izolyatsiyasi, har bir boshqaruv bo'g'inining faoliyat doirasini cheklash va aniqlashtirish); optimal (boshqaruv darajalari va bo'g'inlari o'rtasida oqilona aloqalarni o'rnatish); samaradorlik (qarorlarni qabul qilish jarayonida boshqariladigan tizimdagi qaytarilmas o'zgarishlarning oldini olish); ishonchlilik (axborot uzatishning ishonchliligini kafolatlash); iqtisodiy samaradorlik (boshqaruv organlarini saqlash xarajatlarining tashkilot imkoniyatlariga muvofiqligi); soddalik (xodimlar uchun boshqaruvning ushbu shaklini tushunish va moslashish va tashkilot maqsadini amalga oshirishda ishtirok etish qulayligi). Tashkiliy tuzilmalarni qurishga boshqaruv ob'ektiga ham, sub'ektiga ham tegishli omillar tizimi ta'sir ko'rsatadi. Faktorlar orasida tartibga solinadigan va tartibga solinmaydigan, shuningdek, bevosita yoki bilvosita ta'sir ko'rsatadiganlar guruhi mavjud. Eng muhim omillarga quyidagilar kiradi: kompaniyaning ishlab chiqarish faoliyati hajmi (o'rta, kichik, katta); ishlab chiqarish profili firmalar (bir turdagi mahsulot yoki turli tarmoqlarning keng assortimenti mahsulotlarini ishlab chiqarishga ixtisoslashganlik); ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarning tabiati va ularni ishlab chiqarish texnologiyasi (qazib olish yoki qayta ishlash sanoati mahsulotlari, ommaviy yoki seriyali ishlab chiqarish); kompaniyaning manfaatlar doirasi (mahalliy, milliy yoki tashqi bozorga yo'naltirilganlik); xorijiy faoliyat ko'lami va uni amalga oshirish shakllari (chet elda sho''ba korxonalarining mavjudligi, shu jumladan ishlab chiqarish, marketing va boshqalar); assotsiatsiyaning tabiati (konsern, moliyaviy guruh va boshqalar). Har bir korxona ishlab chiqarish tarmoqlari, sexlar, uchastkalar, fermer xo'jaliklari, boshqaruv organlari va korxona xodimlariga xizmat ko'rsatuvchi tashkilotlardan iborat. Aniq tasniflash va ular o'rtasidagi munosabatlarni o'rnatish ishlab chiqarish jarayonini oqilona tashkil etish va korxona tarkibini oqilona shakllantirish imkonini beradi. Korxonaning umumiy va ishlab chiqarish tuzilmasini farqlang. Guruch. 5.2. Korxonaning umumiy tuzilishi Korxonaning umumiy tuzilmasi ishlab chiqarish bo'g'inlari (ishlab chiqarish tuzilmasi), shuningdek korxonani boshqarish (tashkiliy tuzilma) va xodimlarga xizmat ko'rsatadigan tashkilotlarning tarkibi, ularning soni, hajmi va egallagan maydon hajmi bo'yicha ular o'rtasidagi nisbatdir. , xodimlar soni va o'tkazish qobiliyati (5.2-rasm). Ishlab chiqarish tuzilishi - bu umumiy tuzilmaning bir qismi, xususan, korxonaning ishlab chiqarish birliklari (tarmoqlar, sexlar, fermer xo'jaliklari) tarkibi, ularning o'zaro munosabatlari, kooperatsiya qilish tartibi va shakllari, soni nisbati. ishlaydigan ishchilar, uskunaning narxi, egallangan maydon va hududiy taqsimot. Shaklda. 5.3 mashinasozlik korxonasining taxminiy ishlab chiqarish tarkibini ko'rsatadi. Tashkiliy tuzilma ishlab chiqarish strukturasining hosilasi bo'lib, o'z navbatida unga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Tashkiliy tuzilmani takomillashtirish ishlab chiqarishni takomillashtirishga, uni yangi turdagi mahsulotlar uchun tezkor qayta qurish uchun sharoit yaratishga yordam beradi, ishlab chiqarish birliklarini saqlash xarajatlarini kamaytiradi. Guruch. 5.3. Mashinasozlik korxonasining ishlab chiqarish tarkibi Shu bilan birga, agar korxonaning tashkiliy tuzilmasi haddan tashqari murakkab bo'lsa, bu ishlab chiqarish tuzilmasini murakkablashtiradi, ya'ni. ortiqcha parallel sexlar, uchastkalar, omborlar vujudga kelishiga, zavod ichidagi kommunikatsiyalarning uzilishiga va pirovardida korxonaning tartibsizligiga olib keladi. Korxonaning tuzilishiga va uning bo'linmalarini qurishga ishlab chiqarish, texnik va tashkiliy omillar ta'sir ko'rsatadi. Ulardan eng muhimlari ishlab chiqarish jarayoni va mahsulotning tabiati, ishlab chiqarish ko'lami, ixtisoslashuv xarakteri va darajasi, qamrab olish darajasidir. hayot davrasi mahsulotlar. 1) Ishlab chiqarish jarayonining tabiati. Mahsulotni ishlab chiqarish bosqichiga ko'ra quyidagi sexlar va jarayonlar ajratiladi: xarid qilish (quyuv, zarb, presslash, metall konstruktsiyalar va boshqalar); qayta ishlash (mexanik, yog'ochga ishlov berish, termal, galvanik va boshqalar); yig'ish (tugun va umumiy yig'ish, sinovdan o'tkazish, tayyor mashinalarni bo'yash va boshqalar). Iste'mol qilinadigan xom ashyoning tarkibi va tabiatiga qarab, tayyor mahsulotlar quyidagi jarayonlar ajratiladi: analitik (bir xomashyodan bir necha turdagi mahsulotlar olinadi - neft kimyosi, yog'och kimyosi, koks kimyosi); sintetik (dan har xil turlari xom ashyo, bir turdagi mahsulot ishlab chiqariladi); bevosita (bir turdagi xom ashyodan bir turdagi mahsulot olinadi). 2) Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning tabiati va ularni ishlab chiqarish usullari. Mahsulotlarning konstruktiv va texnologik xususiyatlari va ularni ishlab chiqarish usullari tarmoqlar, sexlar tarkibini, ularning hajmini, yuk aylanmasini va korxona hududining hajmini aniqlash. Shunday qilib, qazib oluvchi sanoat korxonalari ishlab chiqarishning bir bosqichli tuzilmasi bilan, ishlab chiqarish korxonalari esa ko'p bosqichli tuzilma bilan tavsiflanadi. Mahsulot va uni ishlab chiqarish texnologiyasi qanchalik murakkab bo'lsa, ishlab chiqarish ichidagi aloqalar shunchalik xilma-xil bo'lib, korxona tuzilmasi shunchalik murakkab bo'ladi. 3) ishlab chiqarish ko'lami. Bu omil ustaxonalar hajmiga, ularning soniga va ixtisoslashuviga ta'sir qiladi. Ishlab chiqarish hajmining o'sishi bilan texnologik ixtisoslashuvni chuqurlashtirish, sub'ekt va detallarga ixtisoslashtirilgan sexlar va ishlab chiqarishlarni yaratish uchun shart-sharoitlar yaratilmoqda. 4) Mutaxassislik va hamkorlikning tabiati va darajasi. Korxonada ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarga qarab ishlab chiqarishga ixtisoslashgan korxonalar mavjud tayyor mahsulotlar, qismlar, yig'ilishlar yoki blankalar. Korxonaning ixtisoslashuv darajasi qanchalik yuqori bo'lsa, shuncha ko'p teng shartlar uning tarkibida turli nomdagi ishlab chiqarish birliklari kamroq, ya'ni. oddiy ishlab chiqarish tuzilishi. 5) Mahsulotlarning hayot aylanish bosqichlarini qamrab olish darajasi. Ilmiy tadqiqot - ishlab chiqarish - iste'mol siklining amalga oshirilishiga qarab ishlab chiqarish tarkibi ham murakkablashadi. Shuni ta'kidlash kerakki, korxonaning ishlab chiqarish tuzilmasi dinamik va o'zgarmas bo'lishi mumkin emas. Tashkiliy tuzilmaga ta'sir etuvchi omillar ko'p sonli mezonlarni o'z ichiga oladi. Bularga kompaniyalarning kattaligi va ular tomonidan amalga oshirilgan faoliyatlar soni, tashqi va ichki muhit, boshqaruv darajasi, texnologiya, tashkiliy va milliy madaniyat, kadrlar bo'limi, iqtisodiy omillar. Tashkilot hajmi Boshqaruvning tashkiliy tuzilishiga ta'sir etuvchi omillarga korxona hajmi va u amalga oshiradigan faoliyat turlari kiradi. Korxonaning hajmi qanchalik katta bo'lsa, unda shunchalik ko'p bo'limlar mavjud bo'lib, ular o'rtasidagi turli xil aloqalar va ularni boshqarish. Boshqaruvning tashkiliy tuzilishiga ta'sir etuvchi bu omillar boshqaruvning tashkiliy tuzilishiga katta ta'sir ko'rsatadi. Korxona hajmi quyidagi elementlarning kombinatsiyasini o'z ichiga oladi: korxona salohiyati, korxona xodimlari, ishlab chiqarish va ishlab chiqarish xarajatlari, Moddiy qadriyatlar (sof aktivlar) ko'rinishidagi ixtiyoriy resurslarga egalik qilish. Tashkiliy madaniyat omili sifatida boshqariladiganlik normasi Boshqaruvning tashkiliy tuzilishiga ta'sir etuvchi omillarga ham kiradi masshtab va nazorat. Umuman olganda, korxonalar ham tor, ham keng doiradagi boshqaruvga ega bo'lishlari mumkin. Shu bilan birga, menejment mehnat taqsimoti va alohida operatsiyalarning ixtisoslashuvi bilan bog'liq bo'lgan boshqaruv darajasi va ko'lamining optimal nisbati to'g'risida qaror qabul qilishi kerak. Boshqarish chegaralarining mumkin emasligi yoki samarasizligi boshqaruv sohasidagi faoliyat sifatining pasayishiga, shu jumladan uni rasmiylashtirish va byurokratlashtirishga, nizolarning paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin. Tashkiliy madaniyat va texnologiya Tashkiliy madaniyat korxona boshqaruvining tashkiliy tuzilishiga ta’sir etuvchi omillarni ham belgilaydi. Tashkiliy madaniyat sifatida ichki muhit korxonalar boshqaruv tuzilmasini o'zgartirish va shakllantirishga sezilarli ta'sir ko'rsatadi. Boshqaruv tuzilishiga korxona tomonidan qo'llaniladigan texnologiya darajasi katta ta'sir ko'rsatadi. Boshqaruv ierarxiyasidagi darajalar soni, birinchi darajali boshqaruv guruhining, shuningdek, boshqa menejerlarning vakolat doirasi ishlatiladigan texnologiyalarga bog'liq bo'lishi mumkin. Texnologiya boshqaruvning tashkiliy tuzilishiga ta'sir etuvchi omil sifatida nafaqat unga, balki butun korxona samaradorligiga ham ta'sir qilishi mumkin. Tashqi muhit va milliy madaniyat Xususiyatlari muhit boshqaruvning tashkiliy tuzilishiga ta'sir etuvchi omillar korxonaga qanday bosim o'tkazishi va uning ish ko'lamiga va texnologik ishlab chiqarish usullariga ta'sir qilishi mumkin. Bunday xususiyatlar bozorning barqarorlik darajasi, murakkabligi, xilma-xilligi, uning dushmanligidir. O'zgarish darajasi qanchalik yuqori bo'lsa va tashqi muhit qanchalik dinamik bo'lsa, tashkiliy tuzilma shunchalik organik bo'ladi. Ammo shu bilan birga, tashqi muhitning yuqori dinamikasi tashkiliy tuzilmani markazlashmagan davlatlarga olib kelishi mumkin. Boshqaruvning tashkiliy tuzilishiga ta’sir etuvchi omillarga milliy madaniyat ham kiradi. Milliy madaniyat jamiyat mentalitetiga, insoniy qadriyatlar tizimiga, shuningdek, rahbarlik uslubiga ta’sir o‘tkazishga qodir. Inson omili Boshqaruvning tashkiliy tuzilishiga ta’sir etuvchi omillarga, albatta, inson omili ham kiradi. Boshqaruvning tashkiliy tuzilishi inson omilining ta'siridan qochib qutula olmaydi, ya'ni ijtimoiy tuzilma va odamlar o'rtasidagi munosabatlar. Misol uchun, agar korxonada zarur ma'lumot (malakali) darajadagi ishchilar etarli bo'lmasa, unda ma'lum bir bo'linmani (lavozimni) yaratishga urinish, hatto ularga shubhasiz ehtiyoj bo'lsa ham, muvaffaqiyatli bo'lishi dargumon. Va aksincha, ular kerak bo'lmasligi mumkin, lekin ayni paytda yaratilishi mumkin, chunki kimdir yaxshi joylarga biriktirilishi kerak.

Nazorat va muhokama uchun savollar

Korxona nima?

Korxonaning kanday turlarini bilasiz?

Korxona mulki nima?

Korxonaning asosiy vazifasi nimadan iborat?

Korxona vazifalarni amalga oshirishga nimalar ta‘sir etadi?

Korxonalarni ta‘sis etish va ro’yxatga olish kanday amalga oshiriladi?

Korxona xo’jalik mexanizmi nima?

Korxona xo’jalik mexanizmi kanday shakllanadi?

Korxonalar to’grisidagi Konunning moxiyati nimalardan iborat?

Korxona xo’jalik mexanizmini rivojlantirish yo’llari kanday?