Reja Krish I. Asosiy qism

1.2 Makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy o’sishga ta’sir etuvchi omillar.
Iqtisodiy o'sishga ta'sir qilish usuliga ko'ra to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita omillar farqlanadi. To'g'ridan-to'g'ri omillar iqtisodiy o'sishning jismoniy qobiliyatini bevosita belgilaydi, bilvosita omillar bu qobiliyatni haqiqatga aylantirish imkoniyatiga ta'sir qiladi. To'g'ridan-to'g'ri omillarga bevosita bog'liq bo'lgan va yalpi mahsulot va taklif dinamikasini belgilovchi beshta asosiy omillar:
1.mehnat resurslari sonini ko'paytirish va ularning sifatini oshirish;
2.asosiy kapitalning hajmini oshirish va sifat tarkibini yaxshilash;
3.ishlab chiqarishni tashkil etish va texnologiyasini takomillashtirish;
4.iqtisodiy aylanmaga jalb qilingan resurslar miqdori va sifatini oshirish;
5.jamiyatda tadbirkorlik faoliyati va tadbirkorlik qobiliyatining o'sishi.
Bilvosita omillarga talab, taklif va taqsimlash omillari kiradi. Bilvosita ta'minot omillari:
1.bozorni monopollashtirish darajasini pasaytirish;
2.ishlab chiqarish resurslariga narxlarning pasayishi;
3.soliqlarni qisqartirish;
4.kredit olish imkoniyatlarini kengaytirish.
Har qanday mamlakatning iqtisodiy o'sishi quyidagilar bilan belgilanadi:
1.miqdoriy va sifat jihatidan tabiiy resurslarning mavjudligi;
2.mehnat resurslari soni va ularning sifat holati (ta'lim va malaka jihatlari);
asosiy vositalar (kapital) hajmi va ularning texnik holati (eskirish, samaradorlik, ishonchlilik);
texnologiyalar (uning yangiligi, amalga oshirilishi, samaradorligi, o'zini oqlashi). Bu omillar deyiladi ta'minot omillari, chunki bu iqtisodiy o'sishni jismonan mumkin bo'lgan ta'minot;
tabiiy, sanoat va mehnat resurslaridan foydalanishning to'liqligi va samaradorligi darajasi;
o'sib borayotgan resurslar hajmi va real mahsulotlar hajmini samarali va adolatli taqsimlash.
Agar bilvosita omillardan foydalanish teskari tartibda ro'y bersa (monopollashish kuchayadi, soliqlar oshadi va hokazo), unda iqtisodiy o'sishga to'sqinlik qilinadi. Omillar talab Iste'mol, investitsiya va davlat xarajatlarining o'sishi, yangi sotish bozorlarini rivojlantirish hisobiga eksportni kengaytirish yoki jahon bozorida mamlakatimiz mahsulotlarining raqobatbardoshligini oshirish kabi o'sib borayotgan mahsulot hajmini amalga oshirishga imkon berish.
Faktorlarga tarqatish quyidagilarni o'z ichiga oladi: ishlab chiqarish resurslarini mamlakatning tarmoqlari, korxonalari va hududlari bo'yicha taqsimlashning haqiqiy tarkibi, shuningdek jamiyatda amalda bo'lgan xo'jalik yurituvchi subyektlar o'rtasida daromadlarni taqsimlash tartibi. Ushbu omillar iqtisodiy tizimning o'sishi va samaradorligiga ta'sir qiladi. Iqtisodiy o'sish har doim iqtisodiy va iqtisodiy bo'lmagan omillar ta'siri natijasida paydo bo'ladi. Ikkinchisiga harbiy-siyosiy, jug'rofiy, iqlimiy, milliy, demografik, madaniy va boshqalar kiradi. Umuman olganda, milliy iqtisodiyotning o'sish sur'atlari sezilarli darajada farq qilishi mumkin bo'lgan mintaqaviy stavkalarning o'rtacha og'irligidir. Milliy iqtisodiyotga fazoviy yondashuv milliy o'sish sur'atlarini va mintaqaviy sur'atlarning taqsimlanishini birgalikda tahlil qilishni talab qiladi. Iqtisodiy o'sishga ma'lum bir omillarning ta'siri kamroq yoki sezilarli bo'lishi mumkin, ammo ular ayniqsa o'zaro ta'sirda samarali ta'sir qiladi. Iqtisodiy o'sish omillarining umumiy ta'sirini ko'rsatish uchun siz ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig'idan foydalanishingiz mumkin. Shakl: 13.1. Iqtisodiy o'sish va ishlab chiqarish imkoniyati egri. Ushbu egri chiziq ikki yoki undan ortiq mahsulotning maksimal ishlab chiqarilishini ko'rsatadi. Jamiyat mahsulotlarning afzal qilingan kombinatsiyasini belgilaydi. Tabiiy va mehnat resurslarining etishmasligi egri chiziqdan tashqarida biron bir kombinatsiyani imkonsiz qiladi. Ishlab chiqarishning eng maqbul kombinatsiyasining nuqtalari egri chiziqning o'zida. Egri chiziq ichidagi har qanday nuqta resurslarning samarasiz ishlatilishini anglatadi. Ushbu egri tabiiy va mehnat resurslarining ma'lum sifati va miqdori, asosiy kapitalning holati va ma'lum texnologik rivojlanish darajasida ishlab chiqarilishi mumkin bo'lgan mahsulotlarning ko'p sonli variantlarini aniq namoyish etadi. Rasmda ko'rinib turibdiki, o'sish omillarining har qandayiga ijobiy ta'sirning ortishi ishlab chiqarish imkoniyati egri chizig'ini o'ngga siljitadi. Jamiyat hech qachon o'z imkoniyatlaridan to'liq foydalanmaydi, chunki u har doim nafaqat o'sish omillaridan maksimal foydalanish masalasini, balki ular keltirib chiqaradigan ijtimoiy va iqtisodiy qarama-qarshiliklarni ham hal qilishi kerak. Umuman iqtisodiy o'sish omillarining dinamikasiga ta'sirini ko'rsatish uchun biz ishlab chiqarish funktsiyasi tushunchasidan foydalanamiz. Makroiqtisodiy funktsiya haqida gap ketmoqda, bu ishlab chiqarishning muvozanat holati va uni belgilaydigan ishlab chiqarish omillari (kapital, er, ish kuchi, texnik taraqqiyot). Milliy darajada iqtisodiy dinamikaning asosiy ko'rsatkichi yalpi ichki mahsulotning o'sish sur'ati, mintaqaviy darajada esa yalpi hududiy mahsulot (YaHM) o'sish sur'ati hisoblanadi. Bu makroiqtisodiy o'lchovlarning umume'tirof etilgan metodologiyasidan kelib chiqadi - milliy hisoblar tizimi (SNK) va mintaqaviy hisoblar tizimi (SRC).
Makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash sohasida yillik inflyasiya darajasini 2022 yildagi 9 foizdan 2023 yilgacha 5 foizga bosqichma-bosqich pasaytirish, shuningdek, 2023 yildan boshlab yalpi ichki mahsulotga nisbatan 3 foizdan oshmasligi kerak bo‘lgan davlat byudjeti taqchilligini kamaytirish ko‘zda tutilmoqda. Dasturiy byudjetlashtirish tizimiga o‘tish ham rejalashtirilgan. Fuqarolik byudjeti qabul qilinib, aholi takliflaridan kelib chiqib, har bir tuman byudjetining 5 foizi dolzarb masalalarni hal etishga yo‘naltiriladi. Ichki yo‘llarni ta’mirlash uchun ajratilgan mablag‘ning 50 foizi jamoatchilik fikridan kelib chiqib taqsimlanadi. Ijtimoiy ish unumdorligi - iqtisodiy o'sishning muhim ko'rsatkichi. Bu ishlab chiqarishning (milliy shkala bo'yicha - milliy daromad) tirik mehnat qiymatiga nisbati bilan o'lchanadi: Y / L... Mehnat unumdorligi iqtisodiy o'sishni to'liq tavsiflaydi. Teskari ko'rsatkich L / Y (ishlab chiqarishning mehnat intensivligi) mahsulot ishlab chiqarish birligini ishlab chiqarish uchun jamiyatga qancha mehnat zarurligini ko'rsatadi. Indeks Y / K kapital unumdorligini yoki biz uchun ko'proq tanish bo'lgan kapital unumdorligini tavsiflaydi, asosiy birlik uchun qancha mahsulot olinganligini ko'rsatadi Y mablag'lar. Teskari ko'rsatkich -Y / K (ishlab chiqarish sig'imi) asosiy vositalar mahsulot birligini ishlab chiqarishga qancha jalb qilinganligini aniqlaydi. Indeks Y / N - ishlab chiqarilgan mahsulotning tabiiy resurslarni iste'moliga nisbati - insonning tabiiy resurslarga bo'lgan munosabatini, ya'ni unumli, oqilona cheklangan resurslardan qanday foydalanilayotganligini tavsiflaydi. "Ishlab chiqarish omili - daromad" liniyasi bo'yicha iqtisodiy o'sish ko'rsatkichlari xususiy ko'rsatkichlar hisoblanadi, ya'ni faqat bipolyar ulanishlarni tavsiflaydi. Masalan, yuqoridagi barcha ko'rsatkichlar va bir qator boshqa narsalar jamlangan ko'proq sintetik ko'rsatkichlar mavjud K / L - kapitalning mehnat xarajatlariga nisbati. Bu texnik taraqqiyotni, kapitalning kontsentratsiyasini va uni markazlashtirishni, ishlab chiqarishni jadallashtirishni va boshqalarni aks ettiradi. Ushbu ko'rsatkich yanada an'anaviy nomga ega - kapitalning organik tarkibi. U eng keng tarqalgan ifoda va samaradorlikdir. Marjinal tahlil (marjinal ko'rsatkichlar) nuqtai nazaridan ishlab chiqarish omillarining yuqori samaradorlik ko'rsatkichlari muhim omil bo'lib, ular tegishli omilning o'sishi hisobiga milliy daromadning o'sishi hajmini tavsiflaydi: Bu holda milliy daromad ishlab chiqarish omillarining umumiy ulushi quyidagicha bo'ladi: Ilmiy-texnik taraqqiyot sharoitida jadal iqtisodiy o'sish milliy mahsulotning nol yoki ahamiyatsiz o'sishi bilan tavsiflanishi mumkin, ammo mahsulot sifati sezilarli darajada oshishi bilan birga keladi. Ikkala keng qamrovli va intensiv iqtisodiy o'sish bir vaqtning o'zida mavjud bo'lib, har xil bosqichlarda bir-birini boshqaradi. Bu yoki boshqa turlarning ustunligi ishlab chiqarish omillarining turli xil birikmalarining mavjudligi bilan izohlanadi. 1. Iqtisodiy o'sish deganda yalpi milliy mahsulotning ijobiy dinamikasiga asoslangan milliy ishlab chiqarishning real hajmidagi uzoq muddatli o'zgarishlar tushuniladi. Uning mohiyati iqtisodiyotning cheklangan ishlab chiqarish resurslari va cheksiz ijtimoiy ehtiyojlar o'rtasidagi asosiy qarama-qarshilikni hal qilish va yangi bosqichga ko'tarishdan iborat. Ushbu qarama-qarshilikni ikkita asosiy usul bilan hal qilish mumkin: ishlab chiqarish imkoniyatlarini oshirish, mavjud ishlab chiqarish imkoniyatlaridan samarali. Neoklassik yo'nalishning markazida barcha ishlab chiqarish omillaridan nafaqat alohida iqtisodiy sub'ektlar, balki umuman iqtisodiyot uchun ham eng yaxshi foydalanishga imkon beradigan mukammal o'zini o'zi tartibga soluvchi mexanizm sifatida ko'rib chiqilgan bozor tizimining optimalligi g'oyasi yotadi.
Milliy mahsulotning bir xil o'sishini kapital qo'yilmalarning ko'payishi yoki ishchi kuchining o'sishi natijasida olish mumkin. Shuning uchun ishlab chiqarish funktsiyalaridan kelib chiqib, ma'lum bir sharoitda talab qilinadigan ishlab chiqarishning ushbu omillarini texnologik kombinatsiyasini tanlash amalga oshiriladi. O'sish nazariyalarining ikkita asosiy guruhi mavjud. Neoklassik o'sish nazariyasi bozor iqtisodiyoti barqaror bo'lib, to'liq bandlikka intiladi. U mukammal raqobat sharoitida statik makroiqtisodiy muvozanatni ko'rib chiqadi va taklif etiladigan omillar nuqtai nazaridan iqtisodiy o'sishni mehnat, er, kapital va tadbirkorlik qobiliyatining o'zgaruvchan omillarining yig'indisi sifatida ko'rib chiqadi. Iqtisodiy o'sishning dastlabki modellari 1928 yilda nashr etilgan F. Ramsey va G. Feldmanning modellari edi. Neoklassik modellardagi asosiy tushuncha ishlab chiqarish funktsiyasi tushunchasidir. Ishlab chiqarish funktsiyasi ma'lum bir texnologiya uchun ishlab chiqarish omillari kiritilishining ma'lum bir qiymatlarini ishlatganda ishlab chiqarishning maksimal qiymatini aniqlaydi. Birinchi marta AQShda ishlab chiqarish funktsiyalari qurilishi bo'yicha ishlar olib borildi. Birinchi empirik ishlab chiqarish funktsiyasi, ya'ni statistik ma'lumotlar asosida yaratilgan ishlab chiqarish funktsiyasi H. Cobb-P. Duglas... Uning o'ziga xos shakli:
Y - ishlab chiqarish darajasi,
L - bandlikning hisoblangan ko'rsatkichi,
K - asosiy kapitalning hisoblangan ko'rsatkichi.
Iqtisodiy o'sishni neoklassik modellashtirish tarixidagi muhim bosqich J.Xiksning ishlab chiqarish funktsiyasi bo'lib, ilmiy va texnologik taraqqiyotning iqtisodiy o'sishga ta'sirini aks ettirdi. Iqtisodiy o'sishning Keyns va neon-Keyns nazariyalari iqtisodiy o'sishni, birinchi navbatda, talab va omillar nuqtai nazaridan iste'mol va jamg'arishning hosilasi sifatida ko'rib chiqing. Ushbu modellar multiplikator-akselerator printsipiga asoslanadi. Eng oddiy ne-Keyns modeli - Harrod-Domar modelidir. Ta'minot iqtisodiyoti nazariyasi tarafdorlari taklif omillarining iqtisodiy o'sishga ta'siridan kelib chiqib, soliqni pasaytirish va jamg'arma va investitsiyalarni rag'batlantirish orqali iqtisodiyotning ishlab chiqarish potentsialini oshirish chora-tadbirlari bo'lishi kerak deb hisoblashadi. Keynschilar yalpi talabning yo'qligini milliy iqtisodiyotdagi muammolarning asosiy sababi sifatida ko'rib, iqtisodiy o'sishni davlat tomonidan tartibga solish vositasi sifatida yalpi talabni boshqarish siyosatini taklif qilmoqdalar. Sanoat siyosati tarafdorlari davlatga iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish uchun tarmoq tarkibini shakllantirishda faol rol o'ynaydi.
Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda iqtisodchilar ushbu vazifani yechish borasida makroiqtisodiy siyosatning turli yo‘nalishlarini uyg‘unlashtiradigan moliyaviy dasturlash uslubidan unumli foydalanib kelmoqdalar. Afsuski, respublikamizda shu yo‘nalishda o‘quv qo‘llanmasi yaratilgan bo‘lsada, u iqtisod sohasidagi oliy o‘quv yurtlarining o‘quv dasturlariga kiritilmagan (magistraturaning statistika ixtisosligidan tashqari). O‘zbekiston Respublikasida ham xorijiy mamlakatlarda o‘z malakasini oshirib qaytgan Iqtisodiyot vazirligi, Moliya vazirligi va Markaziy bank mutaxassislari tomonidan amaliyotda ushbu ishlar olib borilmoqda. Ular tomonidan amaliy ish jarayonida to‘plangan tajribalarga asoslanib, ikki marta o‘quv qo‘llanmasi nashr qilingan (dastlab Bank-moliya akademiyasida, so‘ngra Toshkent davlat iqtisodiyot universitetida). Moliyaviy dasturlash kursi barcha rivojlangan mamlakatlardagi oliy o‘quv yurtlarining iqtisodiyot, statistika, bank, moliya va soliq yo‘nalishlari bo‘yicha magistrlik o‘quv dasturlariga kiritilganligini inobatga olib, respublikamizda ham ushbu kursning o‘qitilishini maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Moliyaviy dasturlash kursini o‘rganishdan maqsad magistrantlarni xalqaro amaliyotda qo‘llaniladigan makroiqtisodiy barqarorlashtirish uslubiyati, makroiqtisodiy siyosatning turli yo‘nalishlarini o‘zaro uyg‘unligini ta'minlash yo‘llari bilan tanishtirish va natijada iqtisodiy o‘sishni ta'minlaydigan va o‘zaro uzviy bog‘langan belgilangan maqsadlarga erishish yo‘llarini tanlashga o‘rgatishdir.
Hozirgi davrda O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni qisqa muddatga prognoz qilishda (odatda bir yilga), dastavval makroiqtisodiy agregatlarga (yalpi ichki mahsulotning real o‘sishi, inflyatsiya darajasi, yig‘ma byudjet va to‘lov balansi kamomadi hamda pul-kredit statistikasining ko‘rsatkichlari) ko‘zlangan maqsadni ifodalovchi parametrlari belgilab olinadi. Ba'zi hollarda maqsad qilib olingan bir ko‘rsatkich darajasi belgilangan ikkinchi ko‘rsatkich darajasiga mos kelmasligi mumkin. Masalan, davlatning kapital qo‘yilmalari asosida iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish maqsadi inflyatsiya va davlat byudjeti kamomadini past darajada saqlash maqsadiga zid bo‘lishi mumkin. Shuning uchun oqilona prognoz ishlarini tashkil qilishda iqtisodiy faoliyatning turli yo‘nalishlari orasidagi (korxona, bank, hukumat va tashqi dunyo sektorlari) uyg‘unlikni ta'minlash eng asosiy shart va maqsad hisoblanadi. Xalqaro amaliyotda bunday uyg‘unlik umumlashtiruvchi makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni o‘zaro bog‘langan holda belgilangan maqsadlarga erishish masalalari moliyaviy dasturlash usuli asosida amalga oshiriladi.
Barcha mamlakatlar singari O‘zbekiston Respublikasida ham makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning qisqa muddatli prognozlarini tuzishda turli manfaatdor vazirliklar va tashkilotlar o‘zaro hamkorlikda faoliyat olib borib, moliyaviy dasturlash uslubiyatlaridan har tomonlama foydalanadilar. Asosiy maqsad - pul-kredit statistikasi (PKS), milliy hisoblar tizimi (MHT), to‘lov balansi (TB) va davlat moliyasi statistikasi (DMS) ko‘rsatkichlari orasidagi o‘zaro bog‘liqliklarning naqadar uyg‘unlashganligini ko‘rib chiqishdir. Ushbu maqsadni amalga oshirish uchun moliyaviy oqimlar matritsasi tuzilishi lozim. Uning asosida milliy va halqaro miqyosda taqqoslamalikni ta'minlaydigan axborotlar olinadi; makrodarajada iqtisodiy axborotlar tahlil qilinib, zarur iqtisodiy siyosat olib borilishi uchun chora-tadbirlar belgilanadi. Moliyaviy faoliyat to‘g‘risidagi ma'lumotlar moliyaviy va iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish, amalga oshirish va uni nazorat qilish, hamda makroiqtisodiy tahlil va izlanishlar uchun zarurdir, chunki iqtisodiy siyosatning belgilangan maqsadlariga erishish uchun u yoki bu iqtisodiy choralarni qo‘llashda ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘liqliklar hisobga olinishi lozim. O‘zaro bog‘liqliklar oddiy yoki murakkab bo‘lishi mumkin. Biroq ular qanday bo‘lmasin moliya tizimiga va xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy aktivlariga, ishlab chiqaradigan tovar va xizmatlarining hajmiga ta'sir o‘tkazishi mumkin. O‘zaro ta'sir moliyaviy ko‘rsatkichlarga iqtisodiy choralarning bevosita ta'siri yoki nomoliyaviy xarakterdagi, masalan, normativ-xujjatlar yoki soliq-byudjet siyosatidagi choralar orqali bilvosita sodir bo‘lishi mumkin. O‘zaro aloqalar vaqt o‘tishi bilan boshqa omillar hisobiga ham o‘zgarishi mumkin, xususan normativ hujjatlar va olib borilayotgan iqtisodiy yo‘nalishlar, texnologik rivojlanish, amaldagi valyuta kursi rejimi, bozor tuzilmasi va ichki moliyaviy bozorlar orasidagi raqobat bilan bog‘liq bo‘lgan cheklovlar; axborot va operatsion harajatlar, qimmatbaho qog‘ozlar portfelini boshqarish nuqtai nazaridan moliyaviy aktivlarga talabning o‘zgarishi; moliviy vositalar va moliyaviy muassasalardagi yangiliklar. Moliyaviy barqarorlik davrlarida o‘zaro aloqalar nisbatan barqaror xarakterga ega bo‘ladi. Shuning uchun ekonometrik usullar yordamida iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish imkoniyati kengayadi. Biroq, moliyaviy holat tez va keskin o‘zgarib turadigan holatlarda, masalan moliyaviy-iqtisodiy inqiroz yoki tezkorlik bilan moliyaviy yangiliklarning joriy qilinishi davrlarida o‘zaro aloqalarni normativ, hisob va texnik holatlar hamda valyuta tizimini hisobga oluvchi sifat usubiyatlari yordamida baholash mumkin.
Uslubiyot operatsiyalarni tasniflash va iqtisodiyotni sektorlarga ajratishdagi bog‘liqliklar, tushunchalar va tamoyillarni qamrab oladi. Bu esa, o‘z navbatida, moliyaviy hisob va hisobotlarni zarur ketma-ketlikda tashkil qilishga imkon beradi. Metodik qarashlar iqtisodiy siyosatning pirovard maqsadlari bilan davlat boshqaruv idoralarining ixtiyorida bo‘lgan xalqaro statistika andozalariga mos keluvchi vositalar orasidagi bog‘liqliklarni ifodalashi zarur. Moliyaviy siyosatning samaradorligi uning ma'lum iqtisodiy siyosatni olib borilishi natijasida pirovard belgilangan natijalarga erishishdagi ta'siri bilan baholanadi. Ushbu siyosatning pirovard belgilangan natijalari sifatida quyidagi ko‘rsatkichlarni keltirish mumkin: inflyatsiya; iqtisodiy o‘sish va aholining ish bilan bandligi; to‘lov balansi; sektorlarning iqtisodiy xulqi (masalan, davlat qarzi, xususiy sektorga kreditlar); makroiqtisodiy me'yorlarning bajarilishi va tizimning barqarorligi. Moliya to‘g‘risidagi statistik axborot iqtisodiy rivojlanishga ta'sir o‘tkazadigan quyidagi moliyaviy vositalarni qamrab oladi: pul-kredit siyosatining vositalari (masalan, majburiy zahiralar, aktivlarning likvidlik koeffitsiyentlari, Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi va h.k.); hukumat tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy chora-tadbirlar; normativ qoidalar; valyuta kursi; foiz stavkalari. Amaldagi moliya tizimining samaradorligi umuman iqtisodiyotga ijobiy ta'sir ko‘rsatib, iqtisodiy o‘sish uchun zarur sharoitlarni yaratishi yoki iqtisodiy rivojlanishni sekinlashtirishi va ortiqcha harajatlarga yo‘l qo‘yishi mumkin. Iqtisodiyot nomoliyaviy sektorlar faoliyatining samaradorligi ularga moliya tizimi tomonidan ko‘rsatilayotgan moliyaviy xizmatlarning miqdori va sifatiga uzviy bog‘liqdir. Bunday xizmatlar sirasiga: savdoni rivojlantirish uchun hisob-kitob operatsiyalarini bajarish; saldolash (netting) va o‘zaro hisobga olishlar (kliring); depozitlarni qabul qilish va boshqa majburiyatlarni olish; kreditlar bilan ta'minlash; likvidlikni ta'minlash; nomoliyaviy sektorga ularning o‘z shartnoma majburiyatlarini bajarishlari uchun kafolatlar berish. Iqtisodiyotning har bir sektorida mablag‘lar jamg‘arilishi mumkin. Jamg‘arish hamda kapital scheti bo‘yicha operatsiyalar sof kreditlash hajmini hosil qiladi. Bunda ba'zi iqtisodiyot sektorlari yoki sektorchalari netto-kreditor bo‘lsalar, boshqalari netto-qarz oluvchilar bo‘ladilar. Moliyaviy operatsiyalarning olib borilishi natijasida u yoki bu sektorda ortiqcha moliyaviy resurslar shakllanganda, resurs egalari moliviy resurslarni boshqa sektorlar ixtiyoriga berishlari mumkin.
MHTdagi moliyaviy schet netto-qarz oluvchi sektorlarning o‘zlariga kerak bo‘lgan moliyaviy resurslarni moliyaviy majburiyatlar qabul qilish yoki o‘z moliyaviy resurslarini qisqartirish hisobiga shakllantirishlarini ifodalasa, netto-kreditor sektorlarning ortiqcha resurslarini moliyaviy aktivlarni sotib olish yoki majburiyatlarini qisqartirish hisobiga joylashtirishini ifodalaydi.
MHTdagi moliyaviy schetga qo‘shimcha tarzda tuziladigan moliyaviy oqimlar matritsasida moliyaviy vositalar turlari bo‘yicha qarzdor va kreditor sektorlarning moliyaviy munosabatlari ifodalanadi. Moliyaviy operatsiyalar har qanday institutsional birlik faoliyatining ajralmas qismi bo‘lib hisoblansada, har qanday mamlakat iqtisodiyotida moliyaviy faoliyatning asosiy salmog‘i moliyaviy vositachilar, xususan depozit banklari hissasiga to‘g‘ri keladi. Umuman olganda “pul” ko‘rsatkichiga ma'lum institutsional birliklar guruhlarining moliyaviy aktivlari to‘plami sifatida qaralib, ular muomala yoki jamg‘arish vositasi sifatida foydalanilishi mumkin. Bunday institutsional birliklar guruhiga pullarga egalik qiluvchi ”egalik sektori” deb qaraladi. Nomoliyaviy xususiy sektorning pul aktivlari bilan nominal yalpi ichki mahsulot (YAIM) va inflyatsiya darajasi orasida ma'lum bog‘liqlik mavjud. Demak, pulga egalik qiluvchi sektor sifatida nomoliyaviy xususiy sektor qaralishi mumkin. Uning aktivlariga boshqa sektorlarning majburiyatlari yoki tashqi dunyo mamlakatlarining majburiyatlari kirishi mumkin.
Iqtisodiy o’sish — bu, ob’ektiv qonuniyat bo’lib, aholining o’sishi, FTT, ishlab chiqarish hajmining ma’lum bir vaqt davomida o’sishi kabi jarayonlar bilan bog’langan. Iqtisodiy o’sish jami taklifning o’sishini yoki boshqacha aytganimizda, potentsial YaMM hajmining oshishini bildiradi. Shunday qilib, iqtisodiy o’sish nafaqat ishlab chiqarishning o’sishini, balki iqtisodiyot potentsialining o’sishini ham bildiradi. Iqtisodiy o’sishda nafaqat mamlakat real daromadlarining o’sishi, shuningdek, jon boshiga to’g’ri keladigan real daromadlarning o’sishi ham tushuniladi.
Iqtisodiy o’sish ikki xil usul bilan aniqlanadi va o’lchanadi.
Birinchi usul, YaIM (SIM)ni o’tgan davrga nisbatan o’zgarishi sifatida aniqlanadi va mamlakatning umumiqtisodiy imkoniyatlari harakatini aniqlash uchun ishlatiladi.
Ikkinchi usul, real YaIM (SIM)ning o’tgan davrga nisbatan aholi jon boshiga o’zgarishi sifatida aniqlanadi. Iqtisodiy o’sishni aniqlash va asoslab berish jarayonlarida quyidagilarga e’tibor berish kerak:
-Iqtisodiy o’sishni o’lchash; -O’sish omillari;
-Iqtisodiy o’sish modellari.
Milliy iqtisodiyot o’sishini o’lchashda jami daromadlarning (mahsulotlarning) har xil indikatorlaridan foydalanish mumkin. Umumiy o’sish darajasi aslida YaIM miqdori bilan belgilanadi. Shuningdek, bu ko’rsatkichlar miqdori va bajarayotgan vazifasiga qarab YaIM yoki MD ham bo’lishi mumkin. Bu ko’rsatkichlarning barchasi bir-biriga juda ham yaqin. YaMD YaIM kabi ushbu mamlakat aholisi olayotgan daromadlar miqdorini ko’rsatadi. Shuning uchun ham undan aholi jon boshiga to’g’ri keladigan daromadlar dinamikasi va darajasini aniqlayotganda foydalanish mumkin. Iqtisodiy o’sish nazariyasi va modellarida umumiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning farqi unchalik katta ahamiyatga ega emas. Chunki, ularning farqi iqtisodiy o’sish chegarasi va omillari o’sish darajasini tahlil qilishda hal qiluvchi jarayon hisoblanmaydi. Iqtisodiy o’sish nazariyasida daromadlar iste’mol va investitsiyalarga bo’linadi. Y = S + I
Davlat xarajatlari va sof eksport ko’rsatkichlari ham iste’mol va investitsiyalar tarkibiga kiritib yuboriladi. Mutlaq miqdordagi ko’rsatkichlar dinamikasi Y ( t -vaqt indeksi) va jon boshiga to’g’ri keladigan ko’rsatkichlar birgalikda o’sish jarayonini bildiradi.
Iste’mol hajmi (S) iqtisodiyotning provard maqsadini va yashash darajasi oshishini bildirsa, investitsiyalar esa resurs imkoniyatlarining o’sishi va texnik yangiliklarning moddiylashishini anglatadi. Iste’mol va investitsiya o’rtasida etarlicha muqobillik mavjud, chunki, joriy iste’mol miqdorining oshishi investitsiyalarning daromaddagi ulushini pasaytirish iqtisodiy o’sish imkoniyatlarini qisqartiradi.
O’sishning barcha imkoniyatlariga real miqdorlarga tayanilib, ya’ni, doimiy narxlarda qaraladi. Aksincha, nominal ko’rsatkichda ularning dinamikasi nafaqat real o’sish darajasini, balki inflyatsiyani ham o’z ichiga olgan bo’lar edi.
Har bir ko’rsatkich bo’yicha uch xil miqdordagi dinamikani tahlil qilish mumkin:
1 Absolyut ko’rsatkich: masalan, real ishlab chiqarish Yt; Absolyut qo’shimcha o’sish: masalan, ishlab chiqarishning oshishi. ΔY = Yt-Yt-1
Qo’shimcha o’sish sur’ati =Yt-Yt-1/ Yt-1
Iqtisodiy o’sish sur’atlari quyidagi formulalar yordamida aniqlanadi:
bazis o’sish sur’ati =(Yt-Y0/ Y0) x 100
zanjirli o’sish sur’ati = (Yt-Yt-1/ Yt-1) x 100 Qo’shimcha o’sish sur’atlari esa:
bazisli qo’shimcha o’sish sur’ati==(Yt-Y0/ Y0) x 100- 100 zanjirli qo’shimcha
o’sish sur’ati=(Yt-Yt-1/ Yt-1) x 100- 100
Har bir mamlakat iqtisodiy o’sishga intiladi, chunki iqtisodiy o’sish, birinchidan, milliy mahsulot hajmi va daromadning ko’payishiga, ikkinchidan, rssurslardan samarali foydalanishga, uchinchidan, yangi-yangi ehtiyojlar va imkoniyatlarning paydo bo’lishiga, to’rtinchidan, xalqaro bozorlarda mamlakat obro’sining oshishiga olib keladi. Iqtisodiy o’sish usullaridan to’g’ri va o’z o’rnida foydalanish katta ahamiyatga ega. Masalan, mamlakat harbiy salohiyatini aniqlash va rivojlantirish muammosi qaralayotganda YaIM hajmining o’sishi, mamlakat aholisining turmush faoliyati taqqoslanayotganda aholi jon boshiga to’g’ri keladigan ko’rsatkichlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Amaliyotda iqtisodiy o’sishning ikki xil ko’rinishi farqlanadi: haqiqiy va potentsial.
Haqiqiy iqtisodiy o’sish - bu statistika organlari tomonidan muntazam nashr etiladigan YaIM yoki boshqa makroiqtisodiy ko’rsatkichlarning haqiqiy yillik ko’payishidir.
Iqtisodiy o’sish, avvalo, foydalanilayotgan resurslarning soni va sifatiga, shuningdek, foydalanilayotgan texnologiyalarga bog’liq. Agarda, qaralayotgan omillar va iqtisodiy o’sish tarkibiy qismlari yaxlitlashtirilgan bo’lsa, iqtisodiy o’sishni ekstensiv va intensiv o’sishga bo’lish mumkin. Ya’ni, foydalanayotgan resurslar miqdori o’zgarmay qolgan holda ishlab chiqarish o’ssa, to’liq intensiv omillar hisobiga amalga oshgan hisoblanadi. Umuman olganimizda iqtisodiy o’sish bir nechta omillarga bog’liq. Bular: tabiiy resurslar soni va sifati;
mehnat resurslari soni va sifati; asosiy kapital hajmi; texnologiyalar.

Ushbu omillarning barchasi ishlab chiqarishga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Bu esa iqtisodiy o’sish istiqbollarini belgilashda ishlab chiqarish funktsiyalaridan keng foydalanish imkonini beradi. Ya’ni, iqtisodiyotdagi ishlab chiqarish omillari miqdorining qo’shimcha o’sish sur’atlari (ΔK/K va ΔL/L) va texnika taraqqiyoti natijasida ularning umumiy unumdorligini qo’shimcha o’sish sur’atlariga (ΔA/A) bog’liq holda mahsulot ishlab chiqarishning qo’shimcha o’sish sur’atini (ΔY/ Y) hisoblash imkonini beradi: ΔY/Y= ΔA/A+ α x ΔK/K+ (1- α) x ΔL/L
Bunda α koeffitsienti ishlab chiqarilgan mahsulotda kapital hissasini, (1- α) - mehnat hissasini ko’rsatadi. Faraz qilaylik, milliy mahsulotda kapital hissasi 0,3 ni, mehnat hissasi esa 10,3 = 0,7 ni tashkil etsa, unda kapital (ΔK/K) va mehnatning (ΔL/L) 10% ga qo’shimcha o’sishi ishlab chiqarish hajmining ham 10 % ga qo’shimcha o’sishiga olib keladi. (0 ,3 x 10 % + 0,7 x 1 0% = 3% + 7% = 10%). Ya’ni, iqtisodiy o’sish ekstensiv omillar hisobiga ro’y bergan. Ammo, iqtisodiy o’sishni ta’minlovchi intensiv omillar hamma vaqt ham qadrlangan va iloji boricha ulardan foydalanishga harakat qilinadi. Shuning uchun ham davlat iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlash maqsadida, fan-texnikaning istiqbolli yo’nalishlarini belgilash, xodimlarni tayyorlash va qayta tayyorlash, soliq mexanizmi va tizimini iloji boricha ixchamlashtirish kabi ishlarni olib boradi.