Reja: Media manipulyatsiya instrumenti sifatida

3-MAVZU: ZAMONAVIY MEDIA MUHITDA AXBOROT MANIPULYATSIYASIDAN HIMOYALANISH
Reja:

1. Media manipulyatsiya instrumenti sifatida.

2. Manipulyatsiyasi usullari.
3. Manipulyatsiyasidan himoyalanish yo‘llari.
Tayanch so‘zlar: media, manipulyatsiya, instrument, “Forbes”, “New York Times”, virtual olam.
Mashhur “Forbes” nashrining yozishicha, media manipulyatsiyasi idrok va haqiqat o‘rtasidagi farqdan foydalanadi. Ommaviy axborot vositalari uzoq davrlar davomida jamoatchilik uchun ishonchli axborot manbai bo‘lib kelgan. Bugungi kunda uni ishonchli qilgan barcha to‘siqlar buzildi. Shunga qaramay, eski tushunchalar saqlanib qolmoqda. Agar tasodifiy har qanday blogdagi media kontent bir nechta muharrirlar tomonidan tekshirilgan, tahrirlangan va ko‘rib chiqilgan “New York Times” maqolasi kabi ishonchli bo‘lsa, uni yoritish ikki baravar oson ishga aylanadi. Bu esa manipulyatorlar orasida kim o‘zarga o‘ynash yoki kimning ovozi balandroq chiqishiga bahslashish va onlayn olamda kim ko‘proq shov-shuv qila olishni ko‘rsatish imkonini beradi. Bilamizki, agar biz yetarlicha onlayn shovqin-suronni yarata olsak, odamlar "tutun bor joyda - olov bor" deb o‘ylashadi va haqiqiy bo‘lmagan narsa haqiqatga aylanadi.
O‘tgan asrda yoki yangi asrimizning boshida ham, ommaviy axborot vositalarini manipulyatsiya qilish haqida gap ketganda, bizda faqat bir nechta tahdidlar bor edi: hukumat targ‘ibotchisi va shov-shuvli publitsist. Ular jiddiy tahdidlar edi, ammo bu kabi tahdidlardan himoyalanishda hushyorlik qobiliyati aniq va oddiy himoya sifatida ishlardi. Ammo bugungi globallashuv va raqamlashuv davrida, bloglarga tobeligimiz va internetga asoslangan media siklimiz bilan hech narsa bo‘rttirish, buzish, uydirma va soddalashtirishlardan qochib qutula olmaydigan bo‘lib qoldik. Media manipulyator sifatida mazkur holatni anglash, uni o‘z foydasiga hal etish murakkab emas.CHunki uning ishi ommaviy axborot vositalaridan manipulyatsiya istrumenti sifatida foydalanish ya’ni odamlarni o‘zlari qilmaydigan narsalarni qilishlari yoki o‘ylashlari uchun media orqali undash hamda ta’sir o‘tkazishdan iboratdir. Ular xuddi parda ortida qo‘g‘irchoqning iplarini tortib o‘ynatadigan aktyorlarga o‘xshaydilar. Bu holatda aktyor –manipulyator, iplar – ommaviy axborot vositalari, qo‘g‘irchoq esa- auditoriyadir. Amerikalik tadqiqotchi Deniel Boorstin o‘zining “Tasvir: Amerikadagi psevdo-hodisalar bo‘yicha qo‘llanma” kitobida shunday fikrlarni keltiradi: “Biz va hayot haqiqatlari o‘rtasida qandaydir qalinlik paydo bo‘lmoqda va u borgan sari murakkablashmoqda.” CHindan ham olimning davosida jon bor, chunki bugun auditoriya yangilikni nima muhimligiga qarab emas, balki nimani xohlayotganiga qarab yaratilmoqda, informatsiya qabul qilish sikli shunchalik tezlashmoqdaki, axborotlar doimiy va muntazam ravishda to‘liq bo‘lmagan, tekshirilmagan boshqa narsa bo‘lish ehtimoli juda yuqorilab bormoqda. An’anaviy ommaviy axborot vositalari (matbuot, televideniya, radio) yildan-yilga o‘z ta’sirini yo‘qotib, yangi OAV, aksincha, zamonaviy media makonda o‘z o‘rni va ko‘lamini yanada kengaytirib bormoqda. Masalan, “Mediascope” ma’lumotlariga ko‘ra, 2019 yilda Rossiyada Internet birinchi marta kundalik yoritish bo‘yicha televizordan o‘zib ketdi: yirik shaharlar aholisining taxminan 75 foizi har kuni onlayn va 70,4% televizor tomosha qilgan .
Bugungi kunda nafaqat oddiy kompyuterlar va smartfonlar, balki ulangan zamonaviy televizorlar ham mavjud. Internet foydalanuvchilarga (ularning shaxsiy xohishlariga ko‘ra) ommaviy axborot vositalari matnlarini individual tanlash imkoniyatini beradi. SHuni ta’kidlash kerakki, media-manipulyatorlar ushbu interaktiv xususiyatlardan ongli ravishda foydalanadilar. Ammo “eski ommaviy axborot vositalari” davrida bu manipulyatsiyalar davlat va biznesdan kelib chiqqan tuzilmalar tomonidan amalga oshirilgan bo‘lsa, bugungi kunda ilgari manipulyatsiya qilingan auditoriyaning o‘z ya’ni oddiy o‘quvchilar, tomoshabinlar va tinglovchilar asta-sekin media kontentlarning to‘liq huquqli yaratuvchisi va tarqatuvchilariga, shu jumladan manipulyatorga aylanib bormoqda. 1980-yillarda gazetalar (ayrimlari yuzlab xodimlardan iborat) tirajlari 2-3 millionga yetganidan faxrlanardi, ammo bugungi kunda mashhur blogerning o‘n million auditoriyasi borligi endi ajablanarli emas. Ma’lumki, ijtimoiy tarmoqlar dastlab siyosiy yoki manipulyatsiya vositasi sifatida o‘ylab topilmagan: ular do‘stlar va o‘rtasidagi muloqot uchun erkin va demokratik makonga aylanishi kerak edi. Qarindoshlari, boshqa obunachilar bilan kitoblar, filmlar, musiqa, sayohatlar, taomlar haqidagi taassurotlari bilan o‘rtoqlashadigan, retseptlar, fotosuratlar, video va postlar e’lon qiladigan platformaga aylanishi ko‘zlangan edi. Biroq, ijtimoiy tarmoqlar bilan (ularning keng foydalanuvchilarni qiziqishlari bo‘yicha segmentatsiya qilish imkoniyatlari) darhol ko‘p millionli auditoriyaga ega bo‘ldi va biznes manfaatlari sohasiga kirdi. Bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlar tobora ko‘payib bormoqda, axborotni, shu jumladan yolg‘onni targ‘ib qilishning tez va nisbatan arzon usuli sifatida ishlatiladigan bo‘ldi. Natijada, ijtimoiy tarmoqlar turli xil siyosiy va reklama xususiyatiga ega bo‘lgan soxta ma’lumotlar manbalariga aylanib bormoqda. Medialar ma’lum bir hissiy tajribani shakllantirish va rivojlantirish uchun qulay maydoncha vazifasini o‘taydi. Ularni ongli ravishda, masalan, ma’lum bir hissiy (ya’ni uning asl mohiyatiga mos) holatga kirish uchun ham qo‘llash mumkin. Buning uchun yosh jurnalist media yuzaga keltiradigan hissiy samaralarni anglashni va tasniflashni o‘rganishi zarur. Agar boshlovchi jurnalist mediakontentni adekvat tarzda qabul qilishga tayyor bo‘lsa, medianing unga hissiy ta’siri ijobiy bo‘lishi shubhasiz. Agar u media yuzaga keltiradigan hissiyotlar tabiatini tushunishga ruhiy, aqliy va jismoniy jihatdan tayyor bo‘lmasa, u shaxsiy mediakontenti vositasida o‘z retsipientlarini ma’lum bir xavfga qo‘yishi yoki ularning ongini manipulyatsiya qilishi (boshqarishi) mumkin. Jurnalist surishtiruvlari, dolzarb mavzulardagi reportajlar, kun qahramonlari (xoh ijobiy, xoh salbiy bo‘lsin) bilan intervyular muallifga auditoriyada dahldorlik, qiziquvchanlik va hamdardlik hislarini yuzaga keltirish imkonini beradi. Muallif auditoriyaning umumlashgan nuqtai nazarini bayon etganda ana shu hamdardlik va dahldorlik hislari yanada kuchayadi. Quyidagi vizualizatsiyada manipulyatsiya tushunchasi ostida yashiringan maqsadlarni anglab olish mumkin.
1-rasm
CHindan ham manipulyasiya orqali auditoriyani o‘z manfaatlari doirasida axborotlarga ishontirish orqali ularning ong ostiga ta’sir qilish, soxta reallik yaratish bilan media iste’molchilarning diqqatini chalg‘itish, kishilarning hissiyotlariga ta’sir qilish mumkin. Manipulyatsiya usullari bugungi media olamida shunchalar ko‘payib bormoqdaki, ularning ta’sir darajasi ham bir-biridan qolishmaydi. Quyida hozirgi kunda eng ko‘p qo‘llaniladigan manipulyatsi usullari va ularga qisqacha ta’riflar keltirilgan.
1. Kiber hujum (cyberbulling) - raqamli texnologiyalardan foydalangan holda zo‘ravonlikni amalga oshirish usuli. Bu ijtimoiy tarmoqlarda, xabar almashish platformalarida, o‘yin platformalarida va mobil telefonlarda bo‘lishi mumkin. Bu nishonga olinganlarni qo‘rqitish, g‘azablantirish yoki sharmanda qilishga qaratilgan takroriy xatti-harakatlardir.
Masalan:
– ijtimoiy tarmoqlarda kimningdir sharmandali fotosuratlari yoki videolari haqida yolg‘on tarqatish yoki joylashtirish;
– xabar almashish platformalari orqali xafa, haqoratli yoki tahdidli xabarlar, tasvirlar yoki videolarni yuborish”
– kimgadir taqlid qilish va ularning nomidan yoki soxta akkauntlar orqali boshqalarga yomon xabarlar yuborish.
2. Trolling (cyber trolls) – Internet-trol yoki onlayn bezorilik, Facebook postlarida, bloglarida, YouTube videolari ostida, forumlarda va Twitter va Instagram kabi boshqa ijtimoiy tarmoqlarda haqoratomuz izohlar qo‘yish orqali odamlarni ataylab xafa qilishga, muammo tug‘dirishga yoki bevosita hujum qilishga urinish.
3. Xeyting (hate) – “Nafrat nutqi” ijtimoiy tinchlikka tahdid solishi mumkin bo‘lgan irqi, dini yoki jinsi kabi o‘ziga xos xususiyatlarga asoslangan guruh yoki shaxsga qaratilgan haqoratli nutqni anglatadi. Manipulyatsiyaning bu kabi juda o‘tkir va ta’sirli usullaridan himoyalanishda media va axborot savodxonligi juda zarur hisoblanadi. Shuningdek, quyidagi vizual axborotda keltirilgan tavsiyalar orqali ham media iste’molchilar o‘zlarini manipulyatsiyadan himoya qilishlari va uning ta’siriga tushib qolishdan saqlanishlari mumkin.
2-rasm
Media iste’molchi sifatida sizga taqdim etilayotgan kontentni saralash, baholash va qabul qilish ko‘nikmalariga ega bo‘lish orqali siz o‘zingiz uchun himoya qobig‘i yaratishingiz mumkin. Agar bundan kompentensiyalar sizda hali mukammal darajada shakllanmagan bo‘lsa, media mahsulotlar iste’molida ehtiyotkor bo‘lganingiz ma’qul, chunki axborot
changalzorida manipulyatorlar nishoniga aylanib qolishingiz mumkin.

Savol va topshiriqlar:

1.Har kuni necha soat vaqtingizni axborot olishga sarflaysiz?
2.Yangiliklarni qayerdan yoki qaysi manbalardan olasiz?
3.Ijtimoiy tarmoqlarda o‘z sahifangizga egamisiz?
4.Ijtimoiy tarmoqlardagi sahifalaringizda qanday kontentni e’lon qilib borasiz?
5.Manipulyatsiya usullarini sanab bering!
6.Media manipulyatsiyadan himoyalanish uchun qanday choralarni ko‘rish
kerak, deb o‘ylaysiz?
MUSTAQIL TA’LIM

2-mashq: Quyidagi rasmlarda qanday manipulyativ axborot

borligini aniqlashga harakat qiling va fikringizni izolang!

4-MAVZU: AXBOROT XAVFSIZLIGINI TA’MINLASHDA MEDIA VA AXBOROT SAVODXONLIGINING AHAMIYATI

Reja:
1. Media va axborot savodxonligi ta’limi.
2. Media va axborot savodxonligini baholash
3. Media va axborot savodxonligi ko‘nikmalari

Tayanch tushunchalar: axborot xavfsizligi, etiket, etika, axborot resurslari,

Bugungi media foydalanuvchisining oldida ikki turdagi axborotni qat’iy muhofazalash kabi zarur vazifa yotadi: shaxsiy axborotlar va ijtimoiy ahamiyatga ega axborotlar. Ma’lumki, har qanday davlatning axborot resurslari uning iqtisodiy va harbiy salohiyatini belgilovchi omillaridan biri hisoblanadi. Ushbu resursdan samarali foydalanish mamlakat xavfsizligini va demokratik axborotlashgan jamiyatni muvaffaqiyatli shakllantirilishini ta’minlaydi. Bunday jamiyatda, axborot almashinuv tezligi yuksaladi, axborotlarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanish bo‘yicha ilg‘or axborot kommunikatsiyalar texnologiyalarini qo‘llash keng ko‘lamda amalga oshiriladi. Axborotlashgan jamiyat tezlik bilan shakllanib bormoqda. Axborot dunyosida davlat chegaralari degan tushuncha yo‘qolib bormoqda. Jahon kompyuter tarmog‘i davlat boshqaruvini tubdan o‘zgartirmoqda. Hududiy joylashishidan qat’i nazar, kundalik hayotimizga turli xildagi axborotlar Internet xalqaro kompyuter tarmog‘i orqali kirib keldi. Shuning uchun ham mavjud axborotlarga noqonuniy kirish, ulardan foydalanish va o‘zgartirish, yo‘qotish kabi muammolardan himoya qilish dolzarb masala bo‘lib qoldi. Shaxsiy axborotlar ham xuddi shunday. Axborot qimmatli bo‘lganligi sababli, u sotish va sotib olish obyekti bo‘lishi mumkin, hatto o‘g‘irlik (ruxsatsiz kirish), shuning uchun uni va uni qo‘llab-quvvatlovchi infratuzilmani himoya qilish kerak. Bundan tashqari, axborot shaxsga, jamiyatga va umuman olamga ta’sir o‘tkazishning kuchli vositasidir. Shuning uchun insoniyatga zamonaviy dunyoda axborotni filtrlash mexanizmi va ularni himoyalay olish layoqati salbiy ma’lumotlardan himoya qilish vositasi talab qilinadi. Bir gap bilan aytganda mediasavodxon bo‘lish bugungi zamonaviy dunyoda endilikda ustunlik emas, uning bo‘lmasligi katta yutqazishdir. Dunyo tez o‘zgarib bormoqda va axborot jamiyati bosqichiga o‘tib, u bola yoki kattalar bo‘lishidan qat’i nazar, zamonaviy inson hayotining barcha qirralarini o‘zgartiradi. Deyarli har bir soniyada odam turli xil ma’lumotlarga duch keladi, ularning mohiyati foydali va zaruriydan ochiq tajovuzkor, manipulyativgacha o‘zgarib turadi. Har bir ma’lumot birligi, har bir so‘z, belgi, matn insonning qadriyatlari, odatlari, motivatsiyasiga ta’sir ko‘rsatadigan semantik yukni o‘z ichiga oladi. Og‘zaki yoki bosma so‘z psixikaga ta’sir qiladi, ko‘pincha shaxsni bostiradi, manipulyatsiya qiladi. Jamiyat rivojlanishining yangi axborot darajasiga o‘tishi axborot xavfsizligi muammosining dolzarbligini keltirib chiqaradi.
Yuqorida aytilganlarning barchasiga asoslanib, axborot xavfsizligi muammosi paydo bo‘ladi va eng avvalo u individual qobiliyat, xarakter, qiziqish tashuvchisi sifatida namoyon bo‘ladi.
Umuman olganda, axborot xavfsizligi muammosi nihoyatda ko‘p qirrali. Unda bir nechta muhim jihatlarni ajratish mumkin. Birinchidan, to‘g‘ridan-to‘g‘ri axborot va axborot resurslarini himoya qilish bilan bog‘liq bo‘lgan axborotning o‘zi. Afsuski, mavjud me’yoriy hujjatlarning aksariyati axborot xavfsizligini aynan shu sharoitda ko‘rib chiqadi, shaxsiy muammolar bilan chegaralanib qoladi.
Axborot xavfsizligi bu: a) xavfsizlik holati, unda shaxsga tegishli

bo‘lgan ma’lumotlarga zarar yetkazish xavfi yo‘q; b) inson hayotining ahvoli va holati, unda axborot bilan insonga zarar yetkazish xavfi yo‘q . Va bu yerdan axborot xavfsizligini axborot-mafkuraviy va axborot-texnik deb ajratish kerak. SHu bilan birga, shaxsning axborot va texnik xavfsizligi deganda, tabiiy yoki sun’iy tabiatning tasodifiy yoki qasddan ta’siridan, shaxsga zarar yetkazish bilan to‘la bo‘lgan ma’lumotlarning xavfsizligi, shuningdek, axborot va mafkuraviy xavfsizlik - shaxsning himoyasi tushunilishi kerak. Axloqiy me’yorlarga zid bo‘lgan, axborotni yaratish, iste’mol qilish va tarqatish, axborot infratuzilmasi va resurslaridan foydalanish sohasidagi huquqlar va erkinliklarning buzilishiga olib keladigan, qasddan yoki bilmagan holda yetkazilgan axborot ta’siridan aytilmagan (ekstrasensor, ongsiz) tabiatga ega bo‘lib, ijtimoiy ongga asotsial munosabatlarni joriy etish. Shaxsning axborot xavfsizligi - bu uning huquqlari va erkinliklari amalga oshiriladigan shaxs hayotining holati va sharti6. Hayotiy manfaatlar - ehtiyojlar majmui, uning qondirilishi shaxs, jamiyat va davlatning izchil rivojlanishi uchun mavjudlik va imkoniyatlarni ta’minlaydi. Shaxsning hayotiy manfaatlariga quyidagilar kiradi: axborot izlash, olish, ishlab chiqarish va tarqatish bo‘yicha konstitutsiyaviy huquqlarga rioya qilish va amalga oshirish; fuqarolarning shaxsiy hayotga bo‘lgan huquqini amalga oshirish bilan bog‘liq; ma’lumotlardan ma’naviy, jismoniy, intellektual rivojlanish maqsadlarida foydalanish; intellektual mulkhuquqlarini himoya qilish; fuqaroning o‘z sog‘lig‘ini shaxs tomonidan tan olinmagan zararli ma’lumotlardan himoya qilish huquqlarini ta’minlash.

Xavfsizlik tahdidi - shaxs, jamiyat va davlatning hayotiy manfaatlariga tahdid soladigan shart-sharoitlar va omillar to‘plami. Shaxsiy axborot xavfsizligiga tahdidlar:
• Fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlariga zid bo‘lgan normativ hujjatlarni qabul qilish;
• Fuqarolarning shaxsiy hayotga daxldorlik huquqlarini amalga oshirilishiga qarshi chiqish;
• Ochiq ma’lumotlarga kirishni noqonuniy ravishda cheklash;
• Ommaviy axborot vositalari sohasida fuqarolarning huquqlari buzilishi.
• Inson ongiga ta’sir qiluvchi maxsus vositalardan noqonuniy foydalanish;
• Axborotni manipulyatsiya qilish. Shaxsning axborot xavfsizligiga tahdid manbalari sifatida boshqa shaxs, dasturiy ta’minot va apparat vositalari, odamlar guruhi, jamoat guruhi yoki hatto davlat, Internet, ommaviy axborot vositalari bo‘lishi mumkin. Kiberxavfsizlik hozirda yangi kirib kelgan tushunchalardan biri bo‘lib, unga berilgan turlicha ta’riflar mavjud. Xususan, CSEC2017 Joint Task Force manbasida kiberxavfsizlikka quyidagicha ta’rif berilgan [1]: Kiberxavfsizlik – hisoblashlarga asoslangan bilim sohasi bo‘lib,

buzg‘unchilar mavjud bo‘lgan sharoitda amallarni to‘g‘ri bajarilishini kafolatlash uchun o‘zida texnologiya, inson, axborot va jarayonlarni mujassamlashtiradi. U xavfsiz kompyuter tizimlarini yaratish, amalga oshirish, tahlillash va testlashni o‘z ichiga oladi. Kiberxavfsizlik ta’limning mujassamlashgan bilim sohasi bo‘lib, qonuniy jihatlarni, siyosatni, inson omilini, etika va risklarni boshqarishni o‘z ichiga oladi. Tarmoqlar sohasida faoliyat yuritayotgan Cisco tashkiloti esa kiberxavfsizlikka quyidagicha ta’rif bergan: Kiberxavfsizlik – tizim, tarmoq va dasturlarni raqamli hujumlardan himoyalash amaliyoti. Ushbu kiberhujumlar odatda maxfiy axborotni boshqarish, almashtirish yoki yo‘q qilishni; foydalanuvchilardan pul undirishni; normal ish faoliyatini buzishni maqsad qiladi. Hozirgi kunda samarali kiberxavfsizlik choralarini amalga oshirish insonlarga qaraganda qurilmalar soni va turlarining kattaligi va buzg‘unchilar salohiyatini ortishi natijasida amaliy tomondan murakkablashib bormoqda. Axborot xavfsizligi - axborotning holati bo‘lib, unga binoan axborotga tasodifan yoki atayin ruxsatsiz ta’sir etishga yoki ruxsatsiz undan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi. Yoki, axborotni texnik vositalar yordamida ishlanishida uning maxfiylik (konfidensiallik), yaxlitlik va foydalanuvchanlik kabi xarakteristikalarini (xususiyatlarini) saqlanishini ta’minlovchi axborotning himoyalanish sathi holati. Axborot xavfsizligi bilan bog‘liq markaziy tushunchalar, muammolarni olimlar S.K.G‘aniyev, A.A. G‘aniyev, Z.T.Xudoyqulovlar quyidagicha ta’riflaydi: Axborotni himoyalash – axborot xavfsizligini ta’minlashga yo‘naltirilgan choralar kompleksi. Amalda axborotni himoyalash deganda ma’lumotlarni kiritish, saqlash, ishlash va uzatishda uning yaxlitligini, foydalanuvchanligini va agar, kerak bo‘lsa, axborot va resurslarning konfidensialligini madadlash tushuniladi. Axborot xavfsizligi sohasi axborotning ifodalanishidan qat’iy nazar – qog‘oz ko‘rinishdagi, elektron va insonlar fikrlashida, og‘zaki va vizual aloqada intelektual huquqlarini himoyalash bilan shug‘ullanadi. Kiberxavfsizlik esa elektron shakldagi axborotni (barcha holatlardagi, tarmoqdan to qurilmagacha bo‘lgan, o‘zaro birga ishlovchi tizimlarda saqlanayotgan, uzatilayotgan va ishlanayotgan axborotni) himoyalash bilan shug‘ullanadi. Bundan tashqari, hukumatlar tomonidan moliyalashtirilgan hujumlar va rivojlangan doimiy tahdidlar (Advanced Persistent Threat, APT) ham aynan kiberxavfsizlikka tegishlidir. Qisqacha aytganda, kiberxavfsizlikni axborot xavfsizligining bir yo‘nalishi deb tushunish uni to‘g‘ri anglashga yordam beradi.

Kiberetika – kompyuterlar bilan bog‘liq falsafiy soha bo‘lib, foydalanuvchilarning xatti-harakatlari, kompyuterlar nimaga dasturlashtirilganligi, umuman insonlarga va jamiyatga qanday ta’sir ko‘rsatishini o‘rganadi. Kiberetika masalalariga quyidagi misollarni keltirish mumkin:
- Internetda boshqa odamlar to‘g‘risidagi shaxsiy ma’lumotlarni (masalan, onlayn holatlar yoki GPS orqali joriy joylashuvni) uzatish joizmi?
- foydalanuvchilarni soxta ma’lumotlardan himoya qilish kerakmi?
- raqamli ma’lumotlarga kim egalik qiladi (musiqa, filmlar, kitoblar, veb-sahifalar va boshqalar) va ularga nisbatan foydalanuvchilar qanday huquqlarga ega;
- onlayn qimor va pornografiya tarmoqda qanday darajada bo‘lishi kerak?
- Internetdan foydalanish har bir kishi uchun mumkin bo‘lishi kerakmi? Axborotdan foydalanishdagi etikaga oid munozaralar uzoq vaqtdan beri mulkchilik tushunchasini tashvishga solmoqda va kibernetika sohasidagi ko‘plab to‘qnashuvlarga sabab bo‘lmoqda. Egalikka oid nizolar egalik huquqi buzilgan yoki noaniq bo‘lgan hollarda yuzaga keladi.

Intellektual mulk huquqlari. Internet tarmog‘ining doimiy ravishda o‘sib borishi va turli ma’lumotlarni siqish texnologiyalarining (masalan, mp3 fayl formati) paydo bo‘lishi “peer-ro-peer” fayl almashinuviga katta yo‘l ochdi. Bu imkoniyat dastlab Napster kabi dasturlar yordamida amalga oshirilgan bo‘lsa, endilikda BitTorrent kabi ma’lumotlarni uzatish protokollarida foydalanilmoqda. Uzatilgan musiqalarning aksariyati mualliflik huquqi bilan himoyalangan bo‘lsada, mazkur fayl almashinuvi noqonuniy hisoblanadi. Hozirgi kunda aksariyat elektron ko‘rinishdagi media fayllar (musiqa, audio va kinolar) intellektual mulk huquqlariga rioya qilinmasdan ommaga tarqalmoqda. Masalan, aksariyat katta mablag‘ sarflangan kinolarning “peratiskiy” versiyasi chiqishi natijasida, o‘z sarf xarajatini qoplay olmaslik holatlari kuzatilmoqda. Bu holatni dasturiy ta’minotlar uchun ham ko‘rish mumkin. Masalan, aksariyat dasturlar litsenziyaga ega hisoblansada, turli usullar yordamida ularning “krek” qilingan versiyalari amalda keng qo‘llaniladi. Masalan, litsenziyaga ega bo‘lmagan Windows 10 OT, antivirus dasturiy vositalari, ofis dasturiy vositalari va h.

Mualliflik huquqini himoyalashning texnik vositalari. Mualliflik huquqini ta’minlashda turli himoya usullaridan foydalaniladi. Ular CD/DVD disklardagi ma’lumotlarni ruxsatsiz ko‘chirishdan himoyalashdan tortib oddiy PDF fayllarni tahrirlash imkoniyatini cheklash kabi jarayonlarni o‘z ichiga olishi mumkin. Shu bilan birga, ko‘plab insonlar litsenziyali CD diskni sotib olsam, undan ko‘chirish imkoniyatiga ham ega bo‘lishim kerak deb fikrlaydilar.
Xavfsizlik. Internet tarmog‘idagi axborotdan foydalanganda xavfsizlik anchadan beri axloqiy munozaralar mavzusi bo‘lib kelmoqda. Bu birinchi navbatda jamoat farovonligini himoya qilish yoki shaxs huquqini himoya qilish degan savolni o‘rtaga qo‘yadi. Internet tarmog‘ida foydalanuvchilar sonini ortishi, shaxsiy ma’lumotlarni ko‘payishi natijasida ularning o‘g‘irlanishi va kiberjinoyatlar soni ortmoqda.
Aniqlik. Internetning mavjudligi va ba’zi bir shaxs yoki jamoalar tabiati tufayli ma’lumotlarning aniqligi bilan shug‘ullanish muammoga aylanmoqda. Boshqacha aytganda, Internetdagi ma’lumotlarning aniqligiga kim javob beradi? Bundan tashqari, Internetdagi ma’lumotlarni kim to‘ldirib boradi, undagi xatolar va kamchiliklar uchun kim javobgar bo‘lishi kerakligi to‘g‘risida ko‘plab tortishuvlar mavjud.
Foydalanuvchanlik, senzura va filterlash. Foydalanuvchanlik, senzura va axborotni filtrlash mavzulari kibernetika bilan bog‘liq ko‘plab axloqiy masalalarni qamrab oladi. Ushbu masalalarning mavjudligi bizning maxfiylik va shaxsiylikni tushunishimizga va jamiyatdagi ishtirokimizga shubha tug‘diradi. Biror qonun qoidaga ko‘ra ma’lumotlardan foydalanishni cheklash yoki filtrlash asosida ushbu ma’lumotni tarqalishini oldini olish, foydalanuvchanligiga ta’sir qilish mumkin. Senzura ham past darajada (masalan, kompaniya o‘z xodimlari uchun) yoki yuqori darajada (hukumat tomonidan xavfsizlikni ta’minlash uchun amalga oshirilgan) bo‘lishi mumkin.
Axborot erkinligi. Axborot erkinligi, ya’ni, so‘z erkinligi, shu bilan birga ma’lumotni qidirish, olish va uzatish erkinligi kiberhujumda kimga va nimaga yordam beradi degan savol tug‘iladi? Axborot erkinligi huquqi, odatda, ta’sirlangan mamlakat, jamiyat yoki madaniyatga ta’sir ko‘rsatadigan cheklovlarga bog‘liq. Cheklovlar turli ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin. Masalan, ayrim mamlakatlarda Internet ommaviy axborot vositalariga kirishning bir shakli hisoblanib, undan barcha davlat rezidentlari foydalanadi. Bundan tashqari, ayrim davlatlarda Internetdan foydalanish bo‘yicha cheklovlar bir davlatning turli shtatlarida farq qilishi mumkin.
Raqamli to‘siqlar. Axborot erkinligi bilan bog‘liq axloqiy masalalardan tashqari, raqamli to‘siq deb ataluvchi muammo turi mavjud bo‘lib, u kiberfazodan foydalanish imkoniyati cheklanganlar o‘rtasidagi ijtimoiy tafovutni anglatadi. Dunyo mamlakatlari yoki mintaqalari o‘rtasidagi bu tafovut global raqamli to‘siq deb ataladi.

Taqiqlangan kontentlar (pornografiya). Internet tarmog‘ida mavjud bo‘lgan taqiqlangan kontentlarni voyaga yetmaganlar tomonidan foydalanish doim axloqiy munozaralarga sabab bo‘lgan. Ayrim davlatlarda bunday kontentlardan foydalanish qattiq taqiqlansa, ayrim davlatlarda bunga ruxsat berilgan.

Qimor o‘yinlari. Bu muammo ham etika masaladagi munozaralardan biri bo‘lib, uni kimlardir zarar deb hisoblasa, yana kimlardir ularga qonun aralashuvini yoqtirmaydigan. O‘z navbatida tomonlar orasida “Qaysi turdagi o‘yinlarga ruxsat berish kerak? Ular qayerda o‘tkazilishi kerak?” degan savollar keng munozaralarga sabab bo‘lmoqda. Hozirda aksariyat davlatlarda bu turdagi o‘yinlarga qonuniy ruxsat berilgan bo‘lsa, qolganlariga qat’iy cheklovlar mavjud.
Kompyuterdan foydalanish etikalari. Kompyuter etikasi instituti notijoriy tashkilot bo‘lib, vazifasi texnologiyani axloqiy nuqtai nazardan targ‘ib qilish hisoblanadi. Ushbu tashkilot tomonidan quyidagi 10 ta etika qoidalari keltirib o‘tilgan:
- shaxsiy kompyuteringizdan boshqalarning zarariga foydalanmang;
- boshqa foydalanuvchilarning kompyuter ishlariga halaqit bermang;
- boshqa odamlarning kompyuter fayllariga qaramang;
- o‘g‘irlik uchun kompyuterdan foydalanmang;
- yomonlik uchun kompyuterdan foydalanmang;
- o‘z pulingizga sotib olmagan dasturdan foydalanmang va nusxa ko‘chirmang;
- birovning kompyuteridan ruxsatsiz foydalanmang;
- birovlarni intellektual mehnati samarasiga zarar yetkazmang;
- siz yaratgan dasturni ijtimoiy oqibati haqida o‘ylang;
- o‘z kompyuteringizdan boshqalarga nisbatan ongli va hurmat bilan foydalaning.
Axborotdan oqilona foydalinish kodeksi. Axborotdan oqilona foydalanish kodeksi buxgalteriya tizimiga qo‘yiladigan talablarni ta’kidlaydigan besh tamoyilga asoslanadi. Ushbu talablar AQSH sog‘liqni saqlash va insonlarga xizmat ko‘rsatish vazirligin tomonidan 1973-yilda kiritilgan:
- shaxsiy ma’lumotlarni to‘playdigan tizimlar bo‘lmasligi kerak;
- har bir kishi tizimda u to‘g‘risida qanday ma’lumotlar saqlanishini va undan qanday foydalanilishini boshqarishi kerak;
- har bir kishi o‘zi to‘g‘risida to‘plangan ma’lumotlardan bitta maqsadda foydalanilishini nazoratlash imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak;
- har kim o‘zi haqidagi ma’lumotlarni to‘g‘rilashi kerak;
- shaxsiy ma’lumotlar sirasiga kiruvchi ma’lumotlar to‘plamini yaratish, saqlash, ishlatish yoki tarqatish bilan shug‘ullanadigan har bir tashkilot ushbu ma’lumotlardan faqat ular belgilangan maqsadlar uchun foydalanilishini ta’minlash va ulardan boshqa maqsadlarda foydalanilishiga qarshi choralar ko‘rishi kerak.
Kiberqonunlar milliy qonunlar. 2002-yil 12-dekabrda O‘zbekiston Respublikasining 439-II – sonli “Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risida”gi qonuni qabul qilindi. Ushbu qonun 16 moddadan iborat bo‘lib, unda xususan, quyidagilar belgilangan:
1-modda. Ushbu Qonunning asosiy vazifalari. Ushbu Qonunning asosiy vazifalari axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlariga rioya etilishini, har kimning axborotni erkin va moneliksiz izlash, olish, tekshirish, tarqatish, foydalanish va saqlash huquqlari ro‘yobga chiqarilishini, shuningdek axborotning muhofaza qilinishini hamda shaxs, jamiyat va davlatning axborot borasidagi xavfsizligini ta’minlashdan iborat.
4-modda. Axborot erkinligi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitusiyasiga muvofiq har kim axborotni moneliksiz izlash, olish, tekshirish, tarqatish, undan foydalanish va uni saqlash huquqiga ega. Axborot olish faqat qonunga muvofiq hamda inson huquq va erkinliklari, konstitusiyaviy tuzum asoslari, jamiyatning axloqiy qadriyatlari, mamlakatning ma’naviy, madaniy va ilmiy salohiyatini muhofaza qilish, xavfsizligini ta’minlash maqsadida cheklanishi mumkin.

6-modda. Axborotning ochiqligi va oshkoraligi. Axborot ochiq va oshkora bo‘lishi kerak, maxfiy axborot bundan mustasno. Maxfiy axborotga quyidagilar kirmaydi: fuqarolarning huquq va erkinliklari, ularni ro‘yobga chiqarish tartibi to‘g‘risidagi, shuningdek davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari va boshqa nodavlat notijorat tashkilotlarining huquqiy maqomini belgilovchi qonun hujjatlari;

ekologik, meteorologik, demografik, sanitariya-epidemiologik, favqulodda vaziyatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar hamda aholining, aholi punktlarining, ishlab chiqarish obyektlari va kommunikatsiyalarning xavfsizligini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan boshqa axborotlar;
axborot-kutubxona muassasalarining, arxivlarning, idoraviy arxivlarning va O‘zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko‘rsatayotgan yuridik shaxslarga tegishli axborot tizimlarining ochiq fondlaridagi mavjud ma’lumotlar. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, jamoat birlashmalari va boshqa nodavlat notijorattashkilotlari jamiyat manfaatlariga taalluqli voqyealar, faktlar, hodisalar va jarayonlar to‘g‘risida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda ommaviy axborot vositalariga xabar berishi shart.
10-modda. Axborot berishni rad etish. Agar so‘ralayotgan axborot maxfiy bo‘lsa yoki uni oshkor etish natijasida shaxsning huquqlari va qonuniy manfaatlariga, jamiyat va davlat manfaatlariga zarar yetishi mumkin bo‘lsa, axborotni berish rad etilishi mumkin. So‘ralayotgan axborotni berish rad etilganligi to‘g‘risidagi xabar so‘rov bilan murojaat etgan shaxsga so‘rov olingan sanadan e’tiboran besh kunlik muddat ichida yuboriladi. Rad etish to‘g‘risidagi xabarda so‘ralayotgan axborotni berish mumkin emasligi sababi ko‘rsatilishi kerak. Maxfiy axborot mulkdori, egasi axborotni so‘rayotgan shaxslarni bu axborotni olishning amaldagi cheklovlari to‘g‘risida xabardor etishi shart. Axborot berilishi qonunga xilof ravishda rad etilgan shaxslar, shuningdek o‘z so‘roviga haqqoniy bo‘lmagan axborot olgan shaxslar o‘zlariga yetkazilgan moddiy zararning o‘rni qonunda belgilangan tartibda qoplanishi yoki ma’naviy ziyon kompensatsiya qilinishi huquqiga ega.
11-modda. Axborotni muhofaza etish. Har qanday axborot, agar u bilan qonunga xilof ravishda muomalada bo‘lish axborot mulkdori, egasi, axborotdan foydalanuvchi va boshqa shaxsga zarar yetkazishi mumkin bo‘lsa, muhofaza etilmog‘i kerak. Axborotni muhofaza etish: shaxs, jamiyat va davlatning axborot sohasidagi xavfsizligiga tahdidlarning oldini olish; axborotning maxfiyligini ta’minlash, tarqalishi, o‘g‘irlanishi, yo‘qotilishining oldini olish;axborotning buzib talqin etilishi va soxtalashtirilishining oldini olish maqsadida amalga oshiriladi.
13-modda. Shaxsning axborot borasidagi xavfsizligi. Shaxsning axborot borasidagi xavfsizligi uning axborotdan erkin foydalanishi zarur sharoitlari va kafolatlarini yaratish, shaxsiy hayotiga taalluqli sirlarini saqlash, axborot vositasida qonunga xilof ravishda ruhiy ta’sir ko‘rsatilishidan himoya qilish yo‘li bilan ta’minlanadi. Jismoniy shaxslarga taalluqli shaxsiy ma’lumotlar maxfiy axborot toifasiga kiradi. Jismoniy shaxsning roziligisiz uning shaxsiy hayotiga taalluqli axborotni, xuddi shuningdek shaxsiy hayotiga taalluqli sirini, yozishmalar, telefondagi so‘zlashuvlar, pochta, telegraf va boshqa muloqot sirlarini buzuvchi axborotni to‘plashga, saqlashga, qayta ishlashga, tarqatishga va undan foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi, qonun hujjatlarida belgilangan hollar bundan mustasno.

Jismoniy shaxslar to‘g‘risidagi axborotdan ularga moddiy zarar va ma’naviy ziyon yetkazish, shuningdek ularning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari ro‘yobga chiqarilishiga to‘sqinlik qilish maqsadida foydalanish taqiqlanadi. Fuqarolar to‘g‘risida axborot oluvchi, bunday axborotga egalik qiluvchi hamda undan foydalanuvchi yuridik va jismoniy shaxslar bu axborotdan foydalanish tartibini buzganlik uchun qonunda nazarda tutilgan tarzda javobgar bo‘ladilar. Ommaviy axborot vositalari axborot manbaini yoki taxallusini qo‘ygan muallifni ularning roziligisiz oshkor etishga haqli emas. Axborot manbai yoki muallif nomi faqat sud qarori bilan oshkor etilishi mumkin.

14-modda. Jamiyatning axborot borasidagi xavfsizligi. Jamiyatning axborot borasidagi xavfsizligiga quyidagi yo‘llar bilan erishiladi:
demokratik fuqarolik jamiyati asoslari rivojlantirilishini, ommaviy axborot erkinligini ta’minlash; qonunga xilof ravishda ijtimoiy ongga axborot vositasida ruhiy ta’sir ko‘rsatishga, uni chalg‘itishga yo‘l qo‘ymaslik; jamiyatning ma’naviy, madaniy va tarixiy boyliklarini, mamlakatning ilmiy va ilmiy-texnikaviy salohiyatini asrash hamda rivojlantirish; milliy o‘zlikni anglashni izdan chiqarishga, jamiyatni tarixiy va milliy an’analar hamda urf-odatlardan uzoqlashtirishga, ijtimoiy-siyosiy vaziyatni beqarorlashtirishga, millatlararo va konfessiyalararo totuvlikni buzishga qaratilgan axborot ekspansiyasiga qarshi harakat tizimini barpo etish.
15-modda. Davlatning axborot borasidagi xavfsizligi. Davlatning axborot borasidagi xavfsizligi quyidagi yo‘llar bilan ta’minlanadi: axborot sohasidagi xavfsizlikka tahdidlarga qarshi harakatlar yuzasidan iqtisodiy, siyosiy, tashkiliy va boshqa tusdagi chora-tadbirlarni amalga oshirish; davlat sirlarini saqlash va davlat axborot resurslarini ulardan ruxsatsiz tarzda foydalanilishidan muhofaza qilish; O‘zbekiston Respublikasining jahon axborot makoniga va zamonaviy telekommunikatsiyalar tizimlariga integrasiyalashuvi; O‘zbekiston Respublikasining konstitusiyaviy tuzumini zo‘rlik bilan o‘zgartirishga, hududiy yaxlitligini, suverenitetini buzishga, hokimiyatni bosib olishga yoki qonuniy ravishda saylab qo‘yilgan yohud tayinlangan hokimiyat vakillarini hokimiyatdan chetlatishga va davlat tuzumiga qarshi boshqacha tajovuz qilishga ochiqdan-ochiq da’vat etishni o‘z ichiga olgan axborot tarqatilishidan himoya qilish; urushni va zo‘ravonlikni, shafqatsizlikni targ‘ib qilishni, ijtimoiy, milliy, irqiy va diniy adovat uyg‘otishga qaratilgan terrorizm va diniy ekstremizm g‘oyalarini yoyishni o‘z ichiga olgan axborot tarqatilishiga qarshi harakatlar qilish.

16-modda. Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun javobgarlik. Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risidagi qonun hujjatlarini buzganlikda aybdor shaxslar belgilangan tartibda javobgar bo‘ladilar. O‘zbekiston Respublikasida kiber jinoyatlarga qarshi javobgarliklar quyida keltirilgan. O‘zbekiston Respublikasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeks 155-modda. Axborotdan foydalanish qoidalarini buzish. Axborot tizimidan foydalanish maqsadida unga ruxsatsiz kirib olishda ifodalangan axborot va axborot tizimlaridan foydalanish qoidalarini buzish - fuqarolarga eng kam ish haqining uchdan bir qismidan bir baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Axborot tizimlarining ishini buzishga olib kelgan xuddi shunday huquqbuzarlik, xuddi shuningdek kirish cheklangan axborot tizimlarini axborot-hisoblash tarmoqlariga ulash chog‘ida tegishli himoya choralarini ko‘rmaganlik — fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Yuridik va jismoniy shaxslarning axborot tizimlarini xalqaro axborot tarmoqlariga qonunga xilof ravishda ulash, bu tarmoqlarga tegishli himoya choralarini ko‘rmasdan ulanish, xuddi shuningdek ulardan ma’lumotlarni qonunga xilof ravishda olish fuqarolarga eng kam ish haqining ikki baravaridan besh baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — besh baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. O‘zganing elektron hisoblash mashinalari uchun yaratilgan dasturi yoki ma’lumotlar bazasini o‘z nomidan chiqarish yoxud qonunga xilof ravishda undan nusxa olish yoki bunday asarlarni tarqatish — fuqarolarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa — uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. 218-modda. Ommaviy axborot vositalari mahsulotlarini qonunga xilof ravishda tayyorlash va tarqatish.

- Ommaviy axborot vositalarining mahsulotlarini belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazmasdan yoki ularni chiqarishni yoxud nashr etishni to‘xtatish to‘g‘risida qaror qabul qilingandan keyin qonunga xilof ravishda tayyorlash va tarqatish - bosma yoki boshqa mahsulotlarni musodara qilib, eng kam ish haqining uch baravaridan besh baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi.
O‘zbekiston Respublikasi jinoyat kodeks 143-modda. Xat-yozishmalar, telefonda so‘zlashuv, telegraf xabarlari yoki boshqa xabarlarning sir saqlanishi tartibini buzish.Xat-yozishmalar, telefonda so‘zlashuv, telegraf xabarlari yoki boshqa xabarlarning sir saqlanishi tartibini qasddan buzish, shunday harakatlar uchun ma’muriy jazo qo‘llanilgandan keyin sodir etilgan bo‘lsa, eng kam oylik ish haqining yigirma besh baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoki uch yuz oltmish soatgacha majburiy jamoat ishlari yoxud uch yilgacha axloq tuzatish ishlari bilan jazolanadi.
Savol va topshiriqlar:
1. Media va axborot savodxonligi tushunchasi va uning ahamiyati?
2. Vizual matn yoki qisqa syujet rejasini tuzish (fotografiya, video, komiks, ertak, kompyuter grafikasi va h.k) tartibi qanday?
3. O‘z medialoyihasini ishlab chiqish va taqdim etish.
4. Dunyo mamlakatlaridagi media va axborot savodxonligi taraqqiyoti.
5. Qisqa metrajli vizual media mahsulotlar yaratish.
6. Medianing auditoriyaga ta’siri qanday?

MUSTAQIL TA’LIM

Topshiriq shakli: LOYIHANI ISHLAB CHIQISH
Mustaqil ishning maqsadi: bashorat qilish, loyihalash, modellashtirish qobiliyatini rivojlantirish.
Loyiha - bu "natijalarning sifatiga, mablag‘lar va resurslarni sarflashning mumkin bo‘lgan chegaralariga va muayyan tashkilotga qo‘yiladigan talablar bilan alohida tizimni vaqt bilan cheklangan maqsadli o‘zgartirish".
Mustaqil ishning kutilayotgan natijalari: - talabalarning fan va ta’limning zamonaviy muammolariga oid bilimlaridan ta’lim va kasbiy muammolarni hal qilishda foydalanishga tayyorligi; - tadqiqot muammolarini original hal qilish uchun individual ijodiy qobiliyatlardan foydalanishga tayyorlik; - bashorat qilish, loyihalash, modellashtirish qobiliyati.