Reja: Metallarda elektr toki Yarim o’tkazgichlarda elektr toki Elektrolitlarda elektr toki Gazlarda elektr toki Vakuumda elektr toki Tayanch so’z va iboralar

---

165 
Reja: 
1. Metallarda elektr toki 
2. Yarim o’tkazgichlarda elektr toki 
3. Elektrolitlarda elektr toki 
4. Gazlarda elektr toki 
5. Vakuumda elektr toki 
Tayanch so’z va iboralar: 
Donor, aksteptor, yarim o’tkazgich, elektrolit ion, razryad, n-tur, p-tur, kavak, 
elektroliz, elektroqimyoviy ekvivalent, Faradey soni. 
 
Metallarda elektr tokini yerkin elektronlarning tartibli harakati hosil qiladi. 
Tempyeratura pasayishi bilan ularning elektr qarshiligi kamayib boradi. Tempuratura 
16-Mavzu. Turli muhitlarda elektr toki. 

---

166 
pasayib, ma’lum bir qiymatga etganda, metallarning (qotishmalarning) elektr qarshiligi 
birdaniga yo’qoladi. Bunday holatdagi o’tkazgich o’ta o’tkazgich deb ataladi. 
Yarim o’tkazgichlarda elektr tokini elektronlar va kavaklarning tartibli harakati 
hosil qiladi.
Sof yarim o’tkazgichlarda (masalan, kremniy va gyermaniy) elektr tokini teng 
miqdordagi elektronlar va kavaklarning tartibli harakati hosil qiladi. Tempyeratura 
ortishi bilan atomlar orasidagi elektron bog’lar uzila boshlaydi. Shu sababli tempyeratura 
ortishi bilan yarim o’tkazgichlarning elektr qarshiligi kamaya boradi. 
n-tur yarim o’tkazgichlarda(donor aralashmali yarim o’tkazgichlarda) elektr tokini 
asosan elektronlarning tartibli harakati hosil qiladi. r-tur yarim o’tkazgichlarda 
(aksteptor aralashmali yarim o’tkazgichlarda) elektr tokini asosan kavaklarning tartibli 
harakati hosil qiladi.
Elektr toki ionlarning tartibli harakati tufayli yuzaga keladigan suyuqliklar 
elektrolitlar deb ataladi. Bunday suyuqliklarga misol qilib, tuzlar, kislotalar va 
ishqorlarning suvdagi yeritmalarini ko’rsatish mumkin. 
Elektrolitlardan elektr toki o’tganda tokning kimyoviy ta’siri ham kuzatiladi. Bunda 
elektroliz deb ataluvchi hodisa kuzatiladi. Elektrolitlardan elektr toki o’tganda 
elektrodlarda modda(yerigan modda tarkibiy qismlarning) ajralib chiqish hodisasiga 
elektroliz deb ataladi. 
Faradeyning birinchi qonuniga ko’ra elektroliz paytida elektrodlardan ajralib 
chiqadigan modda massasi elektrolitdan o’tgan zaryad miqdoriga proporstional.
Faradeyning ikkinchi qonuniga ko’ra elementning elektroqimyoviy ekvivalenti 
uning kimyoviy ekvivalentiga proporstional. 
Gazlardan elektr toki o’tishiga razryad deyiladi. Razryadning ikki turi mavjud: 
nomustaqil va mustaqil. Gazlar odatdagi sharoitlarda o’zidan elektr tokini o’tkazmaydi. 
Bunga sabab gazlarda zaryad tashuvchilar (zaryadlangan zarralar) yo’q. Agar gazda 
tashqi ta’sir yo’li bilan zaryadlangan zarrachalar(ionlar, elektronlar) hosil qilib turilsa, 
gazdan tok o’ta boshlaydi. Bunday yo’l bilan hosil qilinadigan razryad nomustaqil 
razryad deyiladi. Elektrodlar orasidagi maydon kuchlanganligining ma’lum bir 
qiymatida gazda mustaqil (tashqi ta’sirsiz) razryad yuzaga keladi. Gazning holatiga va 

---

167 
razryadning yuzaga kelish shart sharoitlariga qarab, gazlarda yuzaga keladigan mustaqil 
razryad to’rt turga bo’linadi: miltillagan razryad, uchqun razryad, toj razryad va yoy 
razryad.
Mustaqil razryad vaqtida quyidagi shart bajarilishi kyerak: 
Birinchidan elektronlarning yerkin yugurish yo’lida elektr maydonda olgan 
enyergiyasi neytral molekulalarni(atomlarni) ionlash uchun etarli bo’lishi; 
Ikkinchidan musbat ionlar katodga kelib urilganda katoddan elektronlarni urib 
chiqarishi uchun etarli bo’lgan enyergiyaga ega bo’lishi kyerak. 
Vakuumda elektr tokini tyermoelektronlarning tartibli harakati hosil qiladi. 
Vakuumda elektr tokining faqat magnit ta’siri kuzatiladi.