Reja: Mexnat va kasb tayorgarligining asosiy yunalishlari

Maktab o'quv rejasida texnologiya fanining qo'yilishi


Reja:

1. Mexnat va kasb tayorgarligining asosiy yunalishlari.
2. Mexnat ta`limining rivojlanish tarixi.
3. Urta osiyoda eshlarga mexnat ta`limini berishning tarixi.
Kayta kurish munosobati bilan umum ta`lim, mexnat politexnika maktabi oldiga kuyiladigan talablar ortib bormokda. Bu talablar tabiet va jamiet koydolarini bilish maksadida ma`lum mazmunini fan va texnikaning eng engi yutuklari bilan boyitishga: ta`lim- tarbie joroenida mexnat ta`limini rol`ini oshirish va bololarni tarbielash uchun oto anolarning ukutuvchilarning ma`suliyatini kupaytirishga ajiratilgan. Bu uz navbatida politexnik va mexnat ta`limi oldiga murakkab va masuliyatli vazifalar kuyyadi. Vijudga kelgan imkonietlardan mexnat ukituvchisi shaxsinixar tomonlama rivojlantirish uchun tulik foydolanish imkonietini beradi.Mexnat ta`limi mutaxosis taerlashni uz maxsadi kilib kuymaydi, balki ukuvchining shaxsini rivojlantirish vasitasi xisoblanadi. Maktabdagi mexnat ta`limi, tarbiesi va ma`lumati, maktabda mexnat aosini namoet bulishi va uning uzagi bulib, u bololarning bilim ishlab chikarish faoliyati uz uziga xizmat kilish, uz aro erdam kursatish, estetika va jismoniy rivojlanish jorienidagi mexnat kuch goyrotlarini kamrab olodi . Mexnat ta`limi mexnat mo`lumati berishning tarkibiy kismi xisoblonodi. Talim joroenida yigit va kizlar mexnatning politexnik ( ayni vaktta xam nazariy, xam amaliy) samarali, eng oddiy osossiy negizlari va tarbieviy kisimlarini umumlashgan mexnat malakalarini bilish va amaliy faoliyat usullarini egallashga karatilgan.
1920 yil xali maoif xodimlari tamonidan ukitishning kompleks, biroz keyinirok esa proekt (loyixa) sistemasi poydo buldi: Proekt sistemasiga binoan matematika, ximiya, biologiya va boshko ukuv predmetlariga oid bilim elementlari ukuvchilarga beriladigan mexnat topshiriklari otirafiga gruppalash boshlandi.
Masalan, bogda ura kozish topshirigini olgan ukuvchilar uni bajarish uchun koncha tupurok chikarib tashlashni xisoblashlari ( matematika), ura konturini belgilashlari (chizmachilik) tupurok xarakteri bilan tan olishlari (geografiya) kerak edi. Ukuv protsessining bundoy tashkil etishda ukuvchilarni fan asoslaridan sistemali bilimlar bilan kirollantirishni iloji yukligi mutloko ravshan. Mexnat ta`limining uzi xam xech narsa yutmagan, chunkiy u yakin sistemasiz olib borilgan, vaktincha iktisodiy topshiriklar bilan boglik bulgan.
1932 yilda Boshlangich va urta maktablarning ukuv programmalari va rejimi tugrisidagi karorida maktablarda fan asoslarini predmetli utish ishlandi, ukuv rejasiga boshka ukuv predmetlari bilan bir katorda mexnat ta`limi xam mustakil predmet bulib kirdi.
1937 yilda maktablarda mustakil ukuv predmeti sifatida mexnat ta`limi tugatildi.
1952 yil mexnat ta`limiga jamoatchilik e`tibori koratildi. Maktabda politexnik ta`lim va mexnat tarbiyasini rivojlantirishning zarurligi kursatildi.
1954 yili mexnat ta`limini urta maktab ukuv rejasiga usib kelaetgan esh avlodni kamol toptirish vositalaridan biri sifatida kiritildi.
1998 yili Uzbekiston Respublikasida umumiy urta ta`limini tashkil etish tugrisida Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining Karorida umumiy urta ta`limning ta`lim dasturlari: ukuvchilarning muntazam bilim olishini, ulorga bilim olish ixtiejini rivojlantirishni, asosiy ukuv ilimiy va umum madaniy bilimlarini takomillashtirishni ukuvchilarda mexnat kunukmalarini, mustakkil ijodiy fikirlash kasb tanlashga atrof olamga ongli munosobatni xosil kilishni, yuksak ma`naviy –aklokiy fazilatlarni tarbiyalashni, uz Vataniga va xalkiga sodik fukoroni shakllantirish masalalari konunda uz aksini topgan.
Mexnat ta`limining mazmunini yunalishliridan biri bolada va usmurda inson mexnoti xakida va uning mexnati bilan yaratilgan buyumlar tugrisida, ishlab chikarish muxidi , materiallarni ishlash texnologiyasi, moddiy ishlab chikarish iktisodi xakida tasvurlar xosil kilishga kompleks endoshishni talab kiladi.
Umum ta`lim maktablarida mexnat ta`limi fanini ukitishning moxiyati, mazmuni, maksadi, vazifalari, tamoyillari va boshka mezonlarini belgilaydi. Maktablar uchun dastur Uzbekiston Respublikasi Oliy Majlisinig 1999 yil 14-15 aprelda utkazilgan birinchi shakrik 14 sessiyasida Prezident I.A.Karimov nutkida belgilab berilgan ta`lim soxasini rivojlantirishning xozirgi dolzarb masalalari, barkamol avlodni vatanparvar, mexnatsevar, ilmli bulishini ta`minlash yuzasidan vazifalarga, Uzbekiston Respublikasining «Ta`lim tugrisidagi» Konuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asoslariga binoan ishlab chikilgan. Maktablar uchun dastur 1998-99 ukuv yilida respublikaning belgilangan maktablarida mexnat ta`limi ukuv fanidan utkazilgan tajriba-sinov ishlari natijalariga binoan tuzilgan.
Umumiy urta ta`lim maktabida mexnat ta`limi fanini ukitishning maksadi-ukuvchilarni akliy va jismoniy mexnat turlari, jarayonlari xamda kasblar bilan tanishtirish, ularda dastlabki mexnat kunikmalari va malakalarini, mexnatga kizikish va mexnatsevarlikni shakllantirish, ularni mexnat va kasblarni kadrlashga, ularnining axamiyatini tushinishga urgatish xamda kasb tanlashga tayorlash orkali ularning kasbgacha tayorgarligini amalga oshirishdan iborat.
Ushbu maxsadni amalga oshirish uchun kuyidagi ta`limiy- tarbiyaviy va rivojlantiruvchi vazifalarni bajarish lozim buladi.
Ta`limiy vazifa- ukuvchilarning barkamol shaxslar bulib shakllanishlari uchun ularga mexnat jarayonlari, kasblar, umumiy texnologiya, texnika va ishlab yaikarishning ilmiy asoslarini urgatish, ularni kasb tanlashga yunaltirish, kamida uchta kasb bilan dastlabki tanishtirish orkali ularning kasbgacha tayyorgarliklarini amalga oshirish va kasb-xunar kolledjlarida ta`lim olishga tayyorlashdan iborat.
Tarbiyaviy vazifa-ukuvchilarning mexnat kunikmalarini shakllantirish jarayonida mexnat va kasbga munosabatlarida yukori axlokiy sifatlarni, mexnatsevarlik, vatanfarvarlik va tadbirkorlikni rivojlantirib borishdan iborat.
Rivojlantiruvchi vazifa- mexnat ta`limi mashgulotlari jarayonida ukuvchilarga akliy, jismoniy, axlokiy, badiy estetik tarbiya va ta`lim berish, kasbgacha tayyorgarliklarni amalga oshirish orkali ularning barkamol shaxslar bulib etishishlariga yordam berishdan iborat.
Mexnat ta`limi fanining mazmuni shartli ravishda uchta, ya`ni mexnat ta`limi tayyorgarligi, kasblar buyicha tayorgarlik va kasbgacha maxsus tayyorgarlik kismlariga bulinadi. Bu kismlar xar bir dars va mashgulotlarning tarkibiga singib ketgan buliu, ularning ukituvchilar va uslubchilar tomonidan ilmiy uslubiy nuktai nazardan xisobga olingan xolda taxlil kilib borilishi mexnat ta`limi mashgulotlarining anik maksadga yunaltirilgan bulishini ta`minlaydi.
Mexnat ta`limining yunalishlari maktab atrofidagi karxona , tashkilot va kasb-xunar kolledjlarida keng tarkalgan soxalar, kasblarga muvofik tanlab olinadi. Shunga kura xar bir maktabda mexnat ta`limining kuyidagi yunalishlari asos kilib olinishi mumkin:
-yogoch va unga ishlov berish texnologiyasi:
-metall va unga ishlov berish texnologiyasi;
-gazlamaga ishlov berish texnologiyasi;
-pazandachilik asoslari;
-kishlok xujalik asoslari va boshkalar.
5-7 sinflarda ushbu yunalishlardan ayrimlari tanlanadi va 8-9 sinflarda shu tanlangan yunalishlarga muvafik xolda ishlab chikarish asoslari va kasbga yunaltirish kursi ukitiladi.
Shark mutafakkirlarining pedagogik goyalari uzok utmishga borib takaladi.
Urta Osiedan utgan kadimiy Buyuk ipak yuli, Xitoy, Vizantiya Xindiston Shaxarlari bilan boglanib madaniyat va san`atni rivojlantirishga, ilimga bulgan kizikishga aloxida e`tibor berilishini takozo etadi.
Bu esa uz navbatida Mexnat kilishga munosabatni uzgartirib rakobatga arzigulik kishlok xujaligi maxsulotlarini ishlab chikarishni kup tarmokli xunardmanchilik ishlarinit akomillashtirib ma`naviy madaniyatni yuksalishiga olib keladi.
Farobiyning insoniy fazilatlar tugrisidagi ta`limotidan kuydagi muxim xulosolarga kelish mumkin.

1. 
   Inson uz moxiyati bilan ijtimoyidir, ya`ni jamiyatda uzora munosobat , uzaro erdam jaraenida inson bulib etishadi. .Bu jamiyat insonlarning uzaro birikichi erdamida insonning uz moddiy extiejlarini kondirishga bulgan intilishi natijasida vujudga keladi va jamiyatdan tashkarida, insonlar kollektividan ajralgan xolda, uzaro erdamsiz uz extiejlarini kondira olmayda.
   
2. 
   Inson uzining barcha kabiliyatlarini yuksak kamolatga erushuv etuk bilish mukammalikka erushuv uchun sarf kiladi va bu yulda uzini kurshagan tabiat xadisalaridan foydalanadi, ularni uziga singdiradi, buning uchun ilim fanni, turli xunarlarni urganadi.
   

Farabiy shuning uchun xam ta`lim tarbiya masalalariga juda katta e`tibor berib, insoniy fazilatlarga erushuv, oliy maksad va kamoladga erishuv ta`limda, mexnat va akliy tarbiyaga ega ma`suliyatli va mukim urin ajiratadi.
Al Xorazmiy, Al Roziylarning pedagogik karashlarida xam jamiyatning rivojlanishida ta`lim tarbiyaning urni esh avlodlarni tarbiyalashda kasbkorlikning, xunarmandchilikning ijobiy ta`siri insonlarning kundalik xayoti ixtiyojlarni kandirishga xizmat kilishlari zarurligini targibot kilganlar.
IX-XII asr urtalarida turli fan soxalarida keng kulamda rivojlanish insoniyat tarixida buyuk entiklopedik xisoblanadigan olimlar bilan boglikdir.
Ibn Sinoning ta`lim tarbiega oid fikr muloxazalari uning bizgacha etib kelgan juda kup asarlari orasida tarkok xolda saklanib kolgan.
Ibn Sinoning tavsiya kilgan tarbiya va ta`limi kuydagilarni uz ichiga oladi.

1. 
   Akiliy tarbiya.
   
2. 
   Jismoniyy tarbiya.
   
3. 
   Estetik tarbiya.
   
4. 
   Axlokiy tarbiya.
   
5. 
   Mexnat taribyasi (xunar urgatish)
   

Ibn Sino shuni xam oloxida uktiradi ki, oila a`zolarining xammasi shugullanishi zarur, biror kishi sababsiz bekor yurmasin. Ibn Sinoning barcha jamiyat a`zolarining ishlab chikarish mexnati bilan shugullanishi kerakligini talab etadi. Xunarmand dexkonlarining mexnati uluglaydi va jamiyatga xam modiy xam ma`noviy zarar etkazadigan kishilarni kattik karalaydi.
Ibn sino fikiricha bolaga, ma`lum bir kasib xunar urgatishzarur. Bola kasib-xunarni ma`lum darajada uzlashtirib bulgandan keyin uni usha paytlardan boshlab uz – kasib xunaridan foydalanishi va mustakil xaet kechirish urgatish lozim.
Beruniy mamlakatning obodonligi ilm fanining ravnakiga boglik bulsa, eshlarning baxt saodati va kamolotini uning bilishi va ma`rifatida deb biladi. Shuning uchun xam olim, eshlarni ilim ma`rifatiga chorlaydi. Beruniy eshlardan raxmdil, mexribonkishilarga iltifotli, xarixox bulishni najotsiz odamga kul chuzishni, mokkolik ayerlik, adalotsizlik, juratsizlik, boylikka xirs kuyish kabi sifatlarga yul kuymaslikni talab etadi.
XVII-XV asrlar davomida Rumiy, Ulugbek, Ali-Kushchi, Lutfiy, Jomiy, Navoiy kabi uluglar tabiy matematik fanlarni rivojlantirishga nixoyatda katta xizmat kilganlar.
XVI-XVIII asrlarga kelib Urto Osie xalklarini boshka mamlakatlar bilan savdo sotik ishlari fan va madaniyat soxalarida bar muncha yutuklarga erishishga sababchi buldi. Bu uzgarishlar jamiyatning ta`lim- tarbiya soxasida xam ma`lum uzgarishlarga olib keldi.
Xamza Xakimzoda Nieziy, Minnavar kori Abduroshidxonov, Okiljon Shorofiddinovlar yangi maktablar ochib , u erda ta`lim tarbiyani mexnat ta`limi bilan kushib olib borganlar.
Bizning ata-bobalarimiz bolani tugilishidan tarbiyaga urgatib borgan, masalan tugilgan shakolakni shiniktirish maksadida kul, oyoklarini xarakatlantirgan, buyinlarini shuzib togangning uy kayda dep togasining yakin inson ekanligini bildirgan. Tish chikkandan sung tishi chikkan bolaga shaynab berma, uzi mexnat etib esin dep chaynab bermagan. Oyogi chikkandan sung uni narsalarni olib kelish vazifalarini bergan.