Reja: Milliy iqtisodiyotning mavjudlik shakl va tamoyillari

Mavzu:
Reja:

1. 
   Milliy iqtisodiyotning mavjudlik shakl va tamoyillari
   
2. 
   Zamonaviy sotsialistik milliy iqtisodiyot
   
3. 
   Internet bozorning rivojlanish tendensiyalari
   
4. 
   Elektron-savdo tizimi
   

Milliy iqtisodiyot – ijtimoiy iqtisodiyotning mavjudlik shakli; mamlakat, davlat qududida yashovchi millat (xalqlar)ning tarixan shakllangan yoki tubdan yangilanayotgan, oʻzgarayotgan va rivojlanayotgan mulkiy va boshqa ijtimoiyiqtisodiy munosabatlari, ular bilan shartlangan, mahalliy xususiyatlarga ham ega boʻlgan iqtisodiy faoliyat sohalari, tarmoqlari, tashkilotlari, korxonalari, hududlari va mintaqalari sistemasi. Imkon darajasida tashqi bozor taʼsiridan xoli boʻlgan milliy xoʻjalik sistemasi. Milliy iqtisodiyot kapitalizmning vujudga kelishi va qaror topishi bilan bogʻliq boʻlib, eng avvalo, Angliyada shakllandi. Hozirgi paytda Milliy iqtisodiyotning kapitalistik, sotsi-alistik, postsotsialistik va kam rivojlangan mamlakatlardagi kapitalistik yoʻnalishli kabi turlari maʼlum. Shu bilan birga har bir muayyan turdagi iqtisodiyotining oʻz milliy modellari va shakllari bor. Mas, kapitalistik Milliy iqtisodiyotning amerikacha, yevropacha va yaponcha turlari, milliy modellari va ularning “aralash iqtisodiyot” deb atalayotgan zamonaviy shakli bor (qarang Iqpgisodiy taraqqiyot modeli). Rivojlangan mamlakatlardagi “aralash iqtisodiyot” xususiy va davlat kapitallariga asoslangan hamda bozor va davlat tomonidan tartiblanadigan, boshqariladigan, umumdemokratik tamoyillar ham karor topa borayotgan kapitalistik Milliy iqtisodiyotdir (qarang Davlat kapitalizmi).
Zamonaviy sotsialistik Milliy iqtisodiyot Xitoy, Vyetnam va Kubada mavjud boʻlib, unga eng muhim tarmoqlarda sotsialistik davlat mulkini va korxonalarini saqlab qolgan holda, xususiy mulkchilikka, tovarli-pulli xoʻjaliklarga va bozor munosabatlariga keng yoʻl ochilmoqda (qarang Davlat sotsializmi).
Sharqiy Yevropa mamlakatlarida va SSSRda oʻta markazlashgan maʼmuriydavlat sotsializmi inqirozga uchrab, parchalanishi natijasida vujudga kelgan yangi mustaqil davlatlarda (Polsha, Rossiya va boshqalarda) postsotsialistik Milliy iqtisodiyotga aylanmoqda. Boshqa baʼzi postsotsialistik mamlakatlarda, jumladan, Oʻzbekistonda oʻziga xos demokratik, bozorga asoslangan umumdemokratik Milliy iqtisodiyot shakllantirilmoqda. Oʻzbekiston mustaqilligining dastlabki oʻn yilida mamlakatda umummilliy va xususiy mulkchilikka asoslangan koʻp ukladli Milliy iqtisodiyot — xilma-xil xususiy va davlat xoʻjaliklari sistemasi shakllandi. Unda xususiy sektor ustuvor oʻringa, asosiy mavqega ega boʻldi. Xoʻjalik yurituvchi subʼyektlarning mutlaq koʻpchiligini yakka shaxsiy, guruhiy, shirkat, jamoa, aksiyali korxonalar, fermer va dehqon xoʻjaliklari tashkil etadi; ularning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi uchdan ikki qismdan oshib ketdi va tobora oʻsmoqda.

• 
  Milliy ehtiyojlarni yaxshiroq qondirish zarurati iqtisodiy resurslardan samarali foydalanishni, tovarlar va xizmatlarning ijtimoiy zarur maksimal hajmlariga erishishni taqozo etadi. Ayniqsa, ijtimoiy zarur mahsulot (tovar) ishlab chiqarish, uni zarur mik,dorlarda va sifatlarda, tabiatni asrab-avaylab, ekologiyani yaxshilab ishlab chiqarish har qanday Milliy iqtisodiyotning asosiy krnunidir. Milliy iqtisodiyotning ishlab chiqarish va no-ishlab chiqarish sohalari oʻrtasida maqsadga muvofiq nisbati taʼminlanishining , ishlab chiqariladigan mahsulotlarning va koʻrsatiladigan xizmatlarning mumkin qadar ijtimoiy zarur yuqori hajmlarda boʻlishining muhim sharti fantexnika taraqqiyotini tezlashtirish, zamonaviy va samarali texnologiyalarni qoʻllash, kadrlar tayyorlash sifatini oshirish, ishlashni xoxlovchi barcha mehnatga qobil kishilarning ish bilan taʼminlanishiga erishishdir. Birinchi navbatda, moddiy ishlab chiqarish sohasini intensiv rivojlantirish, mahsulot hajmini, ayniqsa, sof mahsulot hajmini sarf-harajatlarning va aholining oʻsishiga nisbatan tezroq oʻstirish Milliy iqtisodiyot va iqtisodiy taraqqiyot muammolarini hal etishning
  

, uni uzluksiz yuksaltirishning bosh yoʻlidir. Bundan tashqari Milliy iqtisodiyotning sanoat, qishloq xoʻjaligi, qurilish, transport, aloqa va boshqa tarmoqlari ichida hamda shu tarmoqlar oʻrtasida barqaror, oʻsuvchan tarkibiy oʻzgarishlar va maqsadga muvofiq nisbatlar, mutanosibliklar boʻlishi muhimdir.

• 
  Fuqaroviy va harbiy ishlab chiqarishlar nisbati ham toʻgʻri, meʼyorida boʻlishi kerak. Ishlab chikarilayotgan tovarlarning va koʻrsatilayotgan xizmatlarning asosiy qismi, birinchi navbatda, ichki bozor talab-ehtiyojlarini qondirishga yoʻnaltirilishi, eng avvalo ichki bozorni sifatli va arzon milliy tovarlar bilan toʻyin-tirish (toʻldirish) maqsadga muvofiqsir. Shu bilan birga tashqi iqtisodiy aloqalarni har tomonlama kengaytirish, jahon iqtisodiyotiga tobora qoʻshilib borish, uning imkoniyatlaridan samarali foydalanish obʼyektiv zaruratdir, xoʻjalik yurituvchi subʼyektlarga, aholiga soliq yukini yengillatish, davlat byudjetini va undan qilinadigan sarf-harajatlarni optimallashtirish, inflyasiyani jilovlash kabilar Milliy iqtisodiyotning rivojlanishiga jidsiy va ijobiy taʼsir etadi.
  

• 
  Zamonaviy iqtisodiy sharoitda iqtisodiy o‘sish sur’atlari va sifatini ta’minlash, mahsulotlarning ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardoshligini ta’minlash, milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlarini rivojlantirish yuqori texnologiyali, innovatsion xarakterga ega bo‘lishi zarur.
  

O’tgan asrning ikkinchi yarmida taniqli amerikalik iqtisodchi, iqtisodiyot bo’yicha Nobel mukofoti sovrindori Robert Solou texnologik innovatsiyalar iqtisodiy o’sishning hal qiluvchi omili ekanligini isbotladi, garchi kapital va mehnat ham muhim ahamiyatga ega.

1. 
   Yuqori texnologiyalar – iqtisodiyotning istalgan sohasida eng yuqori jahon darajasidagi xususiyatlarga ega bo’lgan yangi mahsulot va jarayonlarni ishlab chiqish, yaratish va ishlab chiqarish bo’yicha axborot, bilim, tajriba, moddiy resurslar majmui;
   
2. 
   Yuqori texnologiya deganda bajarilishi murakkab, lekin shu bilan birga foydalanish uchun qulay bo‘lgan, undan foydalanish ilgari orzu ham qilmagan natijalarga erishish imkonini beradigan har qanday qurilma tushuniladi;
   

3. 
   Yuqori texnologiyalarga yuqori mavhum ilmiy nazariyalarga asoslangan va materiya, energiya va axborotning chuqur xususiyatlari to’g’risidagi ilmiy bilimlardan foydalanadigan texnologiyalar kiradi va texnologiya chiqarilgan sanaga ko’ra emas, balki bilim intensivligi va tegishliligi darajasiga ko’ra zamonaviy deb ataladi. Yuqori texnologiyalar dunyosi;
   
4. 
   Yuqori texnologiya – yangi mahsulot va texnologiyalarni yaratish bo’yicha muhandislik faoliyati, agar u kuchli nou-xauga, kuchli fikrlash qoidalariga asoslangan bo’lsa;
   
5. 
   “yuqori texnologiya” atamasi nihoyatda nisbiy boʻlib, hozirda koʻpincha prinsipial yangi texnologiyalar, ayniqsa elektronika, raketa-kosmik tadqiqotlar, yadro sanoati, samolyotsozlik va boshqalar uchun qoʻllaniladi;
   
6. 
   Yuqori texnologiyalar – ham yangi (ilgari noma’lum) mahsulot va jarayonlarni ishlab chiqish, yaratish va ishlab chiqarishda hamda ma’lum mahsulot ishlab chiqarish sifatini oshirish va tannarxini pasaytirishda foydalaniladigan axborot, bilim, tajriba, moddiy vositalar majmui;
   
7. 
   Yuqori texnologiyalar – innovatsion, inqilobiy xususiyatga ega bo’lgan ilg’or texnologiyalarni bildiruvchi atama.
   

Bunday ta’riflar yuqori texnologiyalarni boshqa texnologiyalardan aniq va aniq ajratib bo’lmaydigan mezonlarni taklif qiladi va bu texnologiyalar nima uchun maxsus belgilashni talab qilganligi yanada aniqroq.
Yuqori texnologiya kontseptsiyasi yanada sig’imli. U mafkuraviy va texnologik tarkibiy qismlarni o’z ichiga oladi.

Jahon amaliyotida, qoida tariqasida, yuqori texnologiyalarga fundamental va amaliy fanlarning, masalan, fizika, kimyo, genetika va informatikaning so’nggi yutuqlaridan bevosita foydalanadigan ishlab chiqarish texnologiyalari kiradi. Bular nanotexnologiyalar, mikroelektronika, axborot va telekommunikatsiya texnologiyalari, biotexnologiyalar, yangi materiallar yaratish va boshqalar kabi texnologiyalardir.
Yuqori texnologiyalarning asosiy xususiyatlaridan biri bu yuqori bilim intensivligi, ya’ni texnologiyada qo’llaniladigan bilimlarning butun majmuasida ilmiy bilimlar ulushini sezilarli darajada oshirishdir. Yuqori texnologiyalar tez eskirishi bilan ajralib turadi, bu ba’zan ular ishlab chiqarishga joriy qilingan paytda sodir bo’ladi.
Hi-Tech bilan bog’liq navbatdagi muhim jihat shundaki, ular yaratish uchun murakkab, fanlararo va fanlararo bilimlarni talab qiladi. Yuqori texnologiyalar birbiri bilan chambarchas bog’liq va bir-birini shart qiladi. Hi-Techning paydo bo’lishi hisoblash texnikasidagi inqilob bilan bog’liq bo’lib, bu yangi avlod kompyuterlari va yuqori axborot texnologiyalarini yaratishga olib keldi. Zamonaviy kompyuterlarsiz nano- va biotexnologiyalarning paydo bo’lishi shunchaki imkonsiz bo’lar edi, chunki ularni yaratish murakkab va ko’p sonli hisob-kitoblarni va multifaktorial modellarni yaratishni talab qiladi. Nanotexnologiya va kompyuter texnologiyalari yutuqlari tufayli genetik tadqiqotlar haqiqatga aylandi, bu tirik mavjudotlar genomini dekodlash va ular asosida biotexnologiyalarni yaratishga olib keldi.
Nanotexnologiyalar asosida yaratilgan yangi materiallar esa, o‘z navbatida, kompyuter texnologiyalari imkoniyatlarini sezilarli darajada oshirdi. Va bu faqat bir nechta misollar.
Hi-Techni yaratishga kelsak, gap nafaqat tabiiy va texnik fanlar sohasidagi fanlararo tadqiqotlar, balki ushbu tadqiqotlarga ijtimoiy-gumanitar bilimlarni jalb qilish haqida ham bormoqda.
Demak, yuqori texnologiyalarni aniqlashda ikkita yondashuv mavjud. Birinchi yondashuv bilim intensivligi ko’rsatkichidan foydalanishni o’z ichiga oladi. Yuqori texnologiyalar yuqori texnologiyalarga tenglashtiriladi va agar ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlariga (RI&D) xarajatlar ulushi ma’lum qiymatdan yuqori bo’lsa, shunday deb hisoblanadi. Bunday holda, tadqiqot va ishlanmalar xarajatlarining ishlab chiqarish xarajatlarining umumiy darajasiga nisbati yoki belgilangan standart yordamida aniqlanadigan bilim intensivligining o’rtacha darajasi bilan taqqoslash mumkin (masalan, AQSh Savdo vazirligi sanoatni Agar ilmiy-tadqiqot va rivojlanish xarajatlarining sotishga nisbati 4,5% dan yuqori bo’lsa,
bilim talab qiladigan bo’ling.

1. 
   Yangi texnologiyalarning iqtisodiyotdagi o‘rni Mamlakat taraqqiyotining hozirgi bosqichida yangi texnika va texnologiyalarni joriy qilmasdan iqtisodiy
   

o‘sishni amalga oshirish mumkin emas, bu esa fanning bevosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylanishiga, texnologiyadagi tub o‘zgarishlarga olib keladi. Insonning aqliy, jismoniy, aqliy harakatlarining uyg’un kombinatsiyasi, uning ma’naviy boyitishi.

2. 
   Jamiyatning strategik maqsadlariga erishish uchun mamlakatning ilmiytexnikaviy salohiyatini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilgan tamoyillar va usullar majmui ilmiy-texnikaviy siyosat deb ataladi.
   

XULOSA
Masofaviy bozor iqtisodiyoti hozrgi XXI asr texnologiya asrida internet ham vaqtni ham ishimizni yengillashtiruvchi vositaga aylandi
Raqamli iqtisodiyot – bu xo’jalik faoliyatini yuritish bo’lib, bunda ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishdagi asosiy omil raqamlar ko’rinshidagi ma’lumotlar bo’lib, katta hajmdagi axborotlarni qayta ishlash va shu qayta ishlash natijasini analiz qilish yordamida har xil turdagi ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish, texnologiyalar, qurilmalar, saqlash, mahsulotlarni yetkazib berishda oldingi tizimdan samaraliroq yechimlar tadbiq qilishdir. Boshqacha qilib aytgancha, raqamli iqtisodiyot bu onlayn xizmatlar ko’rsatish, elektron tulovlar amalga oshirish, internet savdo, kraudfanding va boshqa turdagi sohalarni raqamli kompyuter texnologiyalarini rivojlanishi bilan bog’langan faoliyatdir.
Raqamli iqtisodiyot tushuncha nisbatan uzoq bo’lmagan vaqtda, 1995-yili Massachusets universiteti amerikalik olimi Nikolas Negroponte tomonidan aniqlab berilgan. Olim axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini intensiv rivojlanishi ortidan eski iqtisodiyotdan yangi iqtisodiyotga o’tishda, qanday o’zgarishlar ro’y berishi mumkinligini aytib o’tgan.
Asosan raqamli iqtisodiyotni rivojlanishining asosiy elementi sifatida elektron tijorat, internet banking, elektron tulovlar, internet reklama va shu bilan birga, internet o’yinlari ko’riladi.
Axborot texnologiyalarini rivojlanishi va tadbiq qilinishi evaziga kundalik hayotimizda juda ko’plab qulayliklar paydo bo’lmoqda. Deylik ovqatlanmoqchimiz, lekin uni tayyorlashni xohlamaymiz, muommo emas, internetdan uyga ovqat yetkazib berish xizmati orqali xohlagan taomni onlayn buyurtma qilishimiz mumkin.
Yoki do’stimizga pul o’tkazishimiz kerak, bunda atelabga bank yoki moliya muassasalariga borishga hojat yo’q, biz pulni mobil bank orqali o’tkazishimiz mumkin. Shu kabi ko’plab xizmat turlarini onlayn, smartfon yoki kompyuter orqali amalga oshirishimiz mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

1. 
   https://fayllar.org
   
2. 
   https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8
   
3. 
   https://infourok.ru/taqdimot-yaratishning-zamonaviy-vositalarivatalimjarayonidaqo-llanilishi-5383443.html