Reja: Moddalar almashinuvi haqida

Mavzu: Asosiy zahira moddalar va ularning moddalar almashinuvidagi oʻrni.
Reja:
1.Moddalar almashinuvi haqida.
2. Asosiy zahira moddalar guruhlari.
3. Zahira moddalarning vazifalari.
4.Xulosa.
5.Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati.

Moddalar almashinuvi organizmga tashqi muhitdan tushib turadigan hayot uchun zarur bo‘lgan organik va anorganik moddalardan va ulardan foydalanish natijasida hosil bo‘lgan oraliq va oxirgi mahsulotlarni chiqarilishi kerak bo‘lgan jarayonlardan iboratdir. Organizm tarkibiga kiruvchi barcha moddalar doimo yangilanib turadi. Ular parchalanish mahsulotlaridan va organizmga ovqatlar bilan tushadigan moddalardan sintezlanadi. Moddalar almashinuvi ikki jarayonning: assimilyasiya va dissimlyasiyaning birligida namoyon bo‘ladi.

Tashqi muhitdan ichki muhitga tushgan barcha moddalar organizmning o‘zini tarkibiga kiradi. Ular atrofiyaga uchragan hujayralarni tiklanishini, organizmning opsishini, garmonlar, fermentlar sinte/ini organizmning hayotiy faoliyatida ishtirok etuvchi boshqa organik moddalar sintezini va gidrolizini tapmin etadi (oziqlarning plastiklik ahamiyati). Organizmga rushayotgan moddalar parchalanishi natijasida o‘zlarida mavjud bo‘lgan potensial energiyani ajratadi va organizmni hayotiy funksiyalarini tapmin etuvchi boshqa turdagi energiyalarga aylantiradi (ozuqalarning energiyaviy ahamiyati).
Havodan va ildizdan oziqlanish jarayonida o‘simliklar o‘zining
struktura elementlarini shakllantirib, yaxshi oziqlanish sharoitida tezda o‘z massasini ko‘paytiradi. O‘simlik organizmi hayoti asosida ko‘plab turli-tuman reaksiyalar kechib, bo‘lar tashqi muhit bilan hujayra ichida va hujayralararo yoki turli organlar o‘rtasida boradi. Bunda, ayrim kimyoviy elementlarning me’yorida o‘zlashtirilishi o‘simlik organizmida boradigan barcha biologik
reaksiyalar va fiziologik funksiyalarni ma’lum ketma-ketligini va birgalikda borishini ta’minlaydi.
Fotosintez jarayonida o‘simliklarda organik moddalar hosil bo‘ladi, lekin o‘simliklar juda ham kam miqdorda tashqi muhitdan aminokislotalar,
o‘stiruvchi moddalar, vitaminlar, antibiotiklar, shuningdek CO2 ni qorong‘ulikda o‘zlashtirishi mumkin. Mineral oziqlanish intensivligi
nafaqat o‘simlikning biologik xususiyatlariga va tashqi muhit sharoitigabog‘liq (tuproq eritmasida kerakli miqdorda va o‘simliklar o‘zlashtira
oladigan shaklda kimyoviy elementlarning bo‘lishi, yetarli harorat, tuproq aeratsiyasi va boshqa), balki fotosintez jarayonida hosil bo‘lgan energiya
hamda organik moddalar miqdoriga ham bog‘liqdir. Ildiz sistemasida bir qator fiziologik aktiv moddalar, aminokislotalar
va oqsillar sintezi boradi. Ildizdagi hamma oziqa elementlari yer ustki
organlariga o‘zlastirilmaydi, bir qism ildiz sistemasida kechadigan sintetik jarayonlarga sarflanadi. O‘simlikning pastki o‘sishdan to‘xtagan barglaridanildiz sistemasiga saxaroza shaklidagi assimilyatlar keladi. Saxarozadan foydalanib ildiz
turli tuman birikmalarni sintezlaydi, sintez mahsulotlaridan esa yangi hujayralar hosil bo‘ladi va shunday qilib ildiz o‘z faoliyatini davom
ettiradi.0 ‘simlikdagi zaxira moddalar. Ular asosan ikki xil boMadi. Birinchisi-azotsiz birikmalar bo‘lib, ularga uglevodlar va yog‘lar kiradi. Ikkinchisi oqsil birikmalaridir. Uglevodlar С, H, О dan tashkil topadi va ularning eng ko‘p tarqalgan formasi-kraxmal - (C6H10O5)n. U o‘simliklarda fotosintez jarayonida hosil bo‘ladi va kraxmal donachalari
ko‘rinishida to‘planadi. Sholida-80%, bug‘doyda 60-70%, amarantda- 60-65%, kartoshkada-20% kraxmal uchraydi. Kraxmal suvda erimaydi, ammo kolloid eritma hosil qiladi. Kraxmalga yod bilan sifatli reaksiya qilinganida, uning ko‘k rangga
bo‘yalishi kuzatiladi. Kraxmal hujayralardagi amilaza fermentlari ta’sirida dekstran va maltozagacha parchalanadi.Polisaxaridlarga kraxmaldan tashqari selluloza ham kiradi. U
o‘simlik hujayra po‘stining asosini tashkil qiladi. Bargning 15-25%, yog‘ochning-50%, paxta tolasining-90% sellulozadan iborat. Selluloza
suvda erimaydi.
Gemiselluloza ham hujayra po‘stining asosiga kiradi, suvda erimaydi, ishqorlarda yaxshi eriydi. U o‘simliklarning yog‘ochlik qismida ko‘p uchraydi.
Pektin moddasi ham polisaxaridlardir. Ular mevalarda, poyalarda uchraydi. Hujayralarni o‘zaro biriktirishda ishtirok etadi. Zaxira moddalarga anulin ham kiradi. U hujayra shirasida erigan holda uchraydi. Anulinning monomeri fruktoza hisoblanadi va anulaza fermenti ta’sirida hosil bo‘ladi: Anulin ko‘pincha o‘simliklarning ildiz va tuganaklarida uchraydi. Masalan, murakkabguldoshlar oilasiga mansub bo‘lgan o‘simliklardan topinambuming ildizmevasida ko‘p uchraydi. Saxaroza esa disaxaridlarga mansub bo‘lib, qand lavlagi va shakarqamishda zaxira holda to‘planadi.Glukoza tabiatda monosaxaridlarning eng ko‘p uchrovchi vakili
boMib, uzumda 18% qand holida yig‘ilishi mumkin.
Lipidlar. Ularga yog‘ va yog‘simon moddalar kiradi. Ular suvda erimaydi, asosan organik erituvchilarda (efir, atseton, benzol va h.k.)
yaxshi eriydi. Lipidlar yogMar, mumlar, fosfatidlar, glukolipidlarga bo‘linadi.
Yog‘lar o‘simlikda ko‘proq zaharli modda sifatida uchraydi. Chigitda-23%, kungaboqarda-25-40%, kunjutda-55%, bug‘doyda-2%, amarantda-7% bo‘ladi. Yog‘laming faqatgina 1% tuzilma xarakterga ega. Yog‘lar uglevodlar va oqsillarga nisbatan yuqori kaloriyali hisoblanadi. Shuning uchun nafas olish jarayonidagi oksidlanishda
ko‘proq energiya ajratadi. Masalan, 1 g yog‘da 37,5 kJ energiya boMadi.
Yog‘lar lipaza fermenti ta’sirida o‘zlarining tarkibiy qismi boMgan glitserin va yog‘ kislotalariga parchalanadi. Yog‘ kislotalari to‘yingan va
to‘yinmagan kislotadan iborat. To‘yinmagan yog‘ kislotalariga oleat (C18H340 2), linolat (C18H32O2), linoleat (C18H3o02) kirsa, to‘yingan yog‘ kislotalariga palmitat (C18H24O2) kiradi. 0‘simlik tarkibidag; yogMarning 98% uchglitseridlardan iborat. Bir va ikki glitseridlar juda kam uchraydi. YogMarning qolgan 1-2% erkin yog‘ kislotalari, karotinoidlar va vitaminlardan iborat.Mumlar. 0 ‘simliklaming bargi, mevasi va yosh novdalarida juda oz miqdorida boMib, neytral lipidlarga taalluqlidir. Mevalami saqlash
davomida buzilishini kamayishi ay nan mumlarga bogMiq. Mumlar bir atomli spirtlar va yog‘ kislotalarining efiri boMib, rangi har xil hamda
q: ^iq moddadir. Mumlar o‘simliklarni suvsizlanishdan, namlanishdan va mikroblar ta’siridan himoya qiladi. Fosfatidlar. Ular yog‘simon moddalar boMib, qsillar bilan birikib
lipoproteinli membranalar hosil qiladi. Moyli o‘simliklarda ko‘p
uchraydi. Masalan, shigitda-18% boMsa, bug‘doyda-0,4% boMadi. Glikolipidlar-murakkab modda boMib, lipidlaming uglevodlar bilan
hosil qilgan birikmasidan iborat. Uglevodlar tarkibidan galaktoza uchraydi. Glikolipidlar barglarda ko‘p boMib, zaxira moddasi holida ham
to‘planishi mumkin. Oqsillar. Ular azot tutuvchi murakkab birikmalar boMib, zaxiraga
aleyron ko‘rinishida yigMladi. Ma’lumki, aleyron donachalari bu qurib qolgan vakuolalardir, ular ko‘pincha urugMarda uchraydi. Oqsillar
proteolitik fermentlar ta’sirida parchalanib erkin aminokislotalarga parchalanadi. Oqsillar bug'doyda 13-15%, chigitda-35-40%,
amarantda-19-21% boMsa, asosan dukkakli o‘simliklar donida ko‘p miqdorda uchraydi.
Organik kislotalar. Ularga atsetat, olma, uzum, oksalat va limon kislotalarini misol qilish mumkin. Organik kislotalar o‘simliklarda moddalar almashinuvida, xususan, nafas olishda muhim rol o‘ynaydi. Ulaming hujayra shirasida ko‘proq to‘planishi nordon ta’mni beradi.
Oshlovchi moddalar. Murakkab birikmalar boMib, asosan oqsillar bilan bog‘langan bo‘ladi. Oshlovchi moddalar fermentativ parchalanganda qand moddalari hosil bo‘ladi. Oshlovchi moddalar
asosan mikroblardan himoya vazifasini bajaradi. Shuningdek, nafas
olish jarayonidagi oksidlanish reaksiyalarida ishtirok etadi. Pigmentlar. Hujayra shirasida ko‘pincha erigan holda bo‘yovchi
moddalar-pigmentlar uchraydi. Bulardan anchagina keng tarqalgani antosian hisoblanadi. Antosian kislotali muhitda qizil rangda bo‘lsa,
ishqoriy muhitda ko‘k rangda boMadi. 0‘simliklaming gullash davrida gullarning o‘z rangini o‘zgartirishi antotsian moddasining miqdoriga bogMiq.
Alkaloidlar. Ular azot tutuvchi zaharli moddalarga kiradi. Alkaloidlarga moddalar almashinuvining mahsulotlari deb qaraladi.
Bularga morfin, atropin, gossipol va boshqalar kiradi.Fitonsidlar. 0 ‘simliklarda hosil bo‘luvchi organik moddalar bo‘lib
bakteritsidlik xususiyatiga ega. Fitonsidlar-tabiiy antibiotiklardir. 0‘simliklarni mikroorganizmlardan, hasharotlardan, zamburug‘ va
sodda hayvonlardan himoya qiladi. Kimyoviy tabiatiga ko‘ra fitonsidlar efir moylari, organik kislotalar, aminokislota va alkaloidlar boMishi mumkin. Ular suyuq va gazsimon boMadi. Piyozdan allitsin antibiotigi ajratib olingan, suvda yomon eriydi. Fitonsidlar odam va hayvonlarda
kasallik tarqatuvchi patogenlarga ham ta’sir etadi.
Fitoaleksinlar. Ular patogen makroorganizmlar ta’sirida hosil
boMuvchi, mikroblar faoliyatini to‘xtatuvchi kichik molekulali moddalardir. Fitoaleksinlar kimyoviy jihatdan izoflavonoid, seskviterpenlar polipeptidlar hosilalari hisoblanadi. Shu vaqtgacha 20 ga yaqin fitoaleksinlar o‘rganilgan. Krista liar. 0 ‘simlik barglarida hosil boMadi, bularga kaisiy oksalat,
kaisiy karbonat va boshqalar kiradi va ular vakuolalarda uchraydi. Asosiy vazifasi o‘simliklardagi ortiqcha kalsiyni neytrallashdan iborat. Chunki ortiqcha kaisiy ionlari ta’sirida sitoplazma qovushqoqligi ortib
zichlashadi va moddalar almashinuvi pasayadi.
Oziqlanish, moddalar va energiya almashinuvi jarayonlari oziqlanish va moddalar almashinuvi. Oziqlanish - hayot davomida organizmning opsish va rivojlanishi, parchalangan hujayralar va to‘qimalar o‘rniga yangilarining hosil bo‘lishi, fiziologik funksiyalarning bajarilishida sarflangan encrgiya o‘rnini topldirishi va moddalar zahirasini yaratish uchun zarur moddalaming tashqi muhitdan tushib turish jarayonidir.
Moddalar almashinuvi organizmga tashqi muhitdan tushib turadigan hayot uchun zarur bo‘lgan organik va anorganik moddalardan va ulardan foydalanish natijasida hosil bo‘lgan oraliq va oxirgi mahsulotlarni chiqarilishi kerak bo‘lgan jarayonlardan iboratdir. Organizm tarkibiga kiruvchi barcha moddalar doimo yangilanib turadi.

Ular parchalanish mahsulotlaridan va organizmga ovqatlar bilan tushadigan moddalardan sintezlanadi. Moddalar almashinuvi ikki jarayonning: assimilyasiya va dissimlyasiyaning birligida namoyon bo‘ladi.

Tashqi muhitdan ichki muhitga tushgan barcha moddalar organizmning o‘zini tarkibiga kiradi. Ular atrofiyaga uchragan hujayralarni tiklanishini, organizmning opsishini, garmonlar, fermentlar sinte/ini organizmning hayotiy faoliyatida ishtirok etuvchi boshqa organik moddalar sintezini va gidrolizini tapmin etadi (oziqlarning plastiklik ahamiyati). Organizmga rushayotgan moddalar parchalanishi natijasida o‘zlarida mavjud bo‘lgan potensial energiyani ajratadi va organizmni hayotiy funksiyalarini tapmin etuvchi boshqa turdagi energiyalarga aylantiradi (ozuqalarning energiyaviy ahamiyati). Assimlyasiya va dissimilyasiya jarayonlarida hosil bopluvchi zaharli moddalar organizmda zararsizlantiriladi va moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari, undan ter, siydik va najas tarkibida chiqariladi.
Organizm ichidagi ozuqaviy moddalaming o‘zgarishi oraliq yoki intermediar moddalar almashinuvini tashkil etib, oqsillar, yog‘lar va uglevodlar almashinuvini o‘z ichiga oladi. Bolalar qanchalik erta salomatligi haqida tushunchaga ega bo’lsalar ular shunchalik o’chmas iz qoldiradi. Yosh bolalarga ijobiy ta’sir ko’rsatish ularning salomatligiga ham ta’sir ko’rsatishdir. Ularga zaxira ma’lumotlarini to’plashlariga yordam berish ularning butun umrlarida foyda berishi mumkin, shu bilan birga zarar ham keltirishi mumkin. Agar Anna va Damiana iqtisodiy qiyinchlikda, ota-onalari bilan munosabatdagi kuchsizlik ya’ni kam munosabat qilish ularning hayoti, ruhiy va aqliy rivojlanishiga putur yetkazadi. Bu o’z navbatida ularning jismoniy taraqqiyotiga ham ta’sir qilib butun hayotida saqlanib qoladi.
Yog‘ depolaridagi zahira yog‘lar to‘qimalarda lipaza ishtirokida gliserin va yog‘ kislotalarigacha parchalanadi va keyinchalik karbonat angidrid va suvgacha oksidlanadi, bu paytda katta miqdorda energiya ajralib chiqadi. Nihoyat, yog‘ depolaridagi yog‘larning bir qismi qonga tushadi, fermentlar ta’sirida gliserin va yog‘ kislotalarigacha parchalanib qon bilan jigarga yetkaziladi va u yerda glikogenga aylanadi. Demak, yog‘lar bilan uglevodlar almashinuvi orasida uzviy bog‘liqlik mavjud.
O‘simlik va sigir moylari, baliq yog‘i organizm tomonidan 97-98 % ga o‘zlashtiriladi, mol va qo‘y yog‘lari 90 % ga o‘zlashtiriladi. O‘simlik dunyosi yog‘larida topyinmagan yog‘ kislotalari saqlanganligi sababli, ulardan jigarda lipidlar hosil bo‘ladi. Jismoniy ish bajarganda kunlik ratsion tarkibidagi yog‘lardan 70-75 % hayvonlar yog‘i va 25-30 % o‘simlik yog‘lari bo‘lishi zarur. Bir kecha-kunduzlik ratsion tarkibidagi yog‘lar umumiy ovqatning 17 % ni, cnergiya Bo‘yicha 30 % ni tashkil qilishi kcrak, ya’ni voyaga yctgan odamlar uchun yog‘ o‘rtacha 100 g.ni jismoniy ish bajarganda esa 115-165 g.ni tashkil qilishi kerak. Me’yoridan ortiq yog‘ istepmol qilish ovqat hazmi jarayonlarini tormozlaydi hamda ish qobiliyatini 2-3 martagacha pasaytiradi. Iste’mol qilinayotgan ovqatlar tarkibida yog‘ning miqdori katta bo‘lganida, qon tarkibidagi yog‘ning miqdori 1 % gacha ko‘tariladi va undan ham yuqori ko‘tarilishi mumkin (lipemiya) ovqatlar tarkibida yog‘ning me’yoridan ortiq bo‘lishi zararli, ayniqsa yoshi o‘tgan paytda juda xavfli chunki u hayotni qisqartiradi.
Pichan quritish vaqtida o‘simlik tarkibidagi ergosterinning ozroq qismi quyosh nurlari ta’siri bilan D2 vitaminga aylanishi mumkin. D vitaminning manbai esa ayrim baliqlarning jigari hisoblanadi. D-guruh vitaminlari ingichka ichaklar devori orqali opt suyuqligi ishtiroki bilan so‘riladi. D vitaminning asosiy funksiyasi ichak devori orqali kalsiy va fosforning so‘rilishini tezlashtirib, organizmda suyaklanish jarayonlariga ta’sir qilishdan iborat. Ozuqa tarkibidagi kalsiy va fosfor miqdori o‘zaro to‘g‘ri nisbatda bo‘gandagina D,
vitamin ularning so‘rilishi va almashinuviga ta’sir qila oladi. Yosh, o‘sayotgan hayvonlar organizmi vitamin D ga ayniqsa muhtoj, bu vitamin yetishmasligi oqibatida raxit kasalligi kelib chiqadi. Raxit kasalligiga suyak va tog‘aylarda yetarli miqdorda kalsiy yetishmay qolishi

natijasida organizmda suyaklanish jarayonlari buziladi. Oqibatda suyaklar bo‘shashib yumshashadi, og‘irlik ta’sirida egiluvchan (deformatsiyalanuvchan) bo‘lib qoladi. Oyoqlar egilib, majruh shaklga kiradi.

K-vitamin, antigemorrogik. O‘zining aktivligi bilan bir-biridan farq qilib ikki xilda uchraydi. Vitamin K-filloxinon va vitamin Kifarnoxinon. Bu vitamin organizm uchun katta ahamiyatga ega bo‘lib. organizmda qon ivishiga ta’sir qiladi, ular organizmda yetishmasa qon ivish jarayoni uchun zarur bo‘lgan protrombin oqsilining miqdori kamayadi, ya’ni uning jigarda sintezlanishi sekinlashadi, bundan tashqari qon ivish jarayonida ishtirok etadigan boshqa bir qator oqsillar jigarda sintezlanmay qopyadi. Oqibatda qon ivish jarayoni buziladi, teri ustiga qon qopyiladi, gemorragiya deb shunga aytiladi. K vitamin oraliq almashinuvda ham ishtirok etadi va nafas olish, organizmdagi fosforlanish jarayonlariga ta’sir qiladi.
K-vitamin o‘simliklarning ko‘k qismlarida. meva-poliz ekinlaridan pomidorda. yung‘ichkada. ismoloqda uchraydi. Sut emizuvchi hayvonlarning K-vitaminga bo‘lgan ehtiyoji ichak florasining faoliyati natijasida qisman qondiriladi. Chunki ichak tayoqchalari mikroblari ichakda K-vitaminni sintezlaydi. K-vitamin ichak devori orqali o‘t kislotalari ishtirokida so‘riladi. Jigar kasalliklari paytida o‘tning ichakka kam chiqarilishi tufayli K-vitaminning qonga so‘rilishi buziladi. Oqibatda K avitaminozi yuz beradi. Organizmda K vitamin jigarda ko‘p topilanadi. K vitamin bakteriyalar, zamburug‘lar va turli suv o‘tlarining o‘sishi uchun ham katta ahamiyatga ega.

Xulosa
Yashil oʻsimliklar quyosh nuridan energiya manbai sifatida foydalanishi va uni organik birikmalarning kimyoviy energiyasiga aylantirishi, yaʼni fotosintez jarayonini amalga oshirishi bilan boshqa organizmlardan farq qiladi. Oʻsimliklarning oʻziga xos xususiyatlari ularning umumiy anatomik va morfologik tuzilishi bilan chambarchas bogʻliq. Oʻsimliklar organizmi, odatda, yer ustki va yer ostki qismlarining shoxlanishi tufayli juda katta sathni egallaydi. Bu holat ularning tuproq va havoning katta hajmi bilan bogʻlanishiga imkon beradi. Oʻsimliklarda doimiy, oʻzgarmas ichki muhit boʻlmasligi tufayli ular toʻqimalarining harorati, kislorod va karbonat angidrid miqdori hamda boshqa koʻrsatkichlari oʻzgarib turadi. Ularning tashqi muhit oʻzgarishiga moslanishi (adaptatsiya) ham butunlay boshqacha yoʻl bilan amalga oshadi.Fotosintetik pigmentlarning tabiati, fizik va kimyoviy xossalari, hosil boʻlishi, ularning almashinuvi va funksiyalarini tadqiq qilishda ham muhim yutuqlarga erishidsi. Pigmentlarni oʻrganish natijasida fotofosforlanishning bir necha xillari (siklik, notsiklik va psevdotsiklik), yoruglik kvantlari oʻzlashtirilishining dastlabki bosqichlari mexanizmi, xlorofill biosintezi, fotosintezning yorugʻlik talab qilmaydigan reaksiyalari boskichlari va biokimyoviy mexanizmlari aniqlandi. Oʻsimlik organizmining individual rivojlanishi (ontogenez) va uning tabiati oʻrganilishi orqali oʻsimliklarning rivojlanishiga tashqi muhit bilan birga toʻqimalarda mavjud boʻlgan fitogormonlar — auksin, gibberellin, sitokininlarning kuchli taʼsir koʻrsatishi ochib berildi. Bu moddalarning kashf etilishi oʻsish va rivojlanishni oʻsimliklarning vegetativ bosqichidan generativ bosqichiga oʻtish davrini yangicha talqin qilishga imkon berdi. Oʻsishni tezlashtiruvchi moddalar bilan bir qatorda, uni sekinlashtiruvchi (ingibitor) birikmalar ham aniqlandi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Xoʻjayev J., Oʻsimliklar fiziologiyasi, T., 2004; Mustaqimov G.D., Oʻsimliklar fiziologiyasi va mikrobiologiya asoslari, T., 1995; Polevoy V.V., Fiziologiya rasteniy, M., 1989.
2.www.google.uz