Reja: Murakkab poliefirlar texnologiyasi

Murakkab poliefirlar texnologiyasi
Reja:
1.Murakkab poliefirlar texnologiyasi
2. Spirtlar xaqida umumiy tushuncha
3. Karbon kislotalarning olinishi va turlari


Spirtlar umumiy formulasi R-OH bo’lib uglevodorodlarni uglerod atomida gidroksil guruxi tutuvchi xosilalaridir. Gidroksil guruxi saqlovchi uglerod atomida o’rinbosarlar mavjudligiga qarab spirtlar birlamchi (-CH2OH), ikkilamchi (CH-OH) va uchlamchi (C-OH) bo’lishi mumkin. Gidroksil guruxlar soniga qarab bir atomli, ikki atomli (glikollar yoki diollar), ko’p atomli (triollar, tetrollar, poliollar) spirtlarni farqlashadi. Spirtlarni uglevodorod radikalining xarakteriga qarab alifatik, aromatik va alisiklik turlarini farqlashadi. Quyi alifatik spirtlar rangsiz suyuqliklardir. C1-C3 spirtlar xarakterli alkogol xidiga, o’tkir ta’mga egadirlar. Yuqori spirtlar xidga ega emaslar. Tarmoqlanmagan zanjirli C11 gacha bir atomli spirtlar xona xaroratida rangsiz suyuqliklardir; C12 dan boshlab ular qattiq mumsimon moddalardir. Tarmoqlangan zanjirli spirtlar tarmoqlanish darajasiga qarab C17 gacha suyuq bo’lishi mumkin. Karbon kislotalar - umumiy formulasi R-COOH bo’lgan organik birikmalardir. Bu yerda R - uglevodorod radikali yoki vodorod, -COOH - esa karboksil guruxi. Uglevodorod radikalining xarakteriga qarab alifatik, aromatik, alisiklik, geterosiklik, to’yingan va to’yinmagan, uglevodorod radikalida vodorod atomlari almashgan va almashmagan kislotalarni farqlashadi. Karboksil guruxlar soniga qarab bir asosli va ko’p asosli kislotalar bo’lishi mumkin. Quyi to’yingan yog’ kislotalar C1-C9 – o’tkir xidli suyuqliklar, C10 kislotalardan boshlab esa qattiq kristall moddalardir. Tarmoqlangan zanjirli to’yingan bir asosli yog’ kislotalar xona temperaturasida suyuqliklardir. To’yinmagan yog’ kislotalar C18 kislotalarni (olein, linol va boshqalar) qo’shganda suyuqliklardir. Chumoli, sirka, propion kislotalar suvda eriydi; C10 kislotadan boshlab to’yingan yog’ kislotalar amalda suvda erimaydi, oksikislotalar va dikarbon kislotalar suvda yuqori eruvchanlikka ega kislotalarni ishqoriy tuzlari (C16-C18 kislotalarniki xam) suvda eriydi. Bunda qisman gidroliz ketishi xisobiga eritmalar ishqoriy muxit beradi. Tarmoqlanmagan zanjirli to’yingan alifatik dikarbon kislotalar qattiq krisstall moddalardir. Barcha aromatik kislotalar qattiq kristall moddalar bo’lib, bir xil molekulyar massali va funksionalli alifatik kislotalardan suyuqlanish temperaturasini yuqoriligi bilan ajralib turadi. Oksalat va malon kislotalar qizdirilganda parchalanadi. Qaxrabo (yantar) va glutar kislotalar qizdirilganda xalqa angidridlar xosil bo’ladi va ularni polimerlarni sintez qilish jarayonlarida qo’llashni qiyinlashtiradi. Uglerod atomlarining soni juft bo’lgan dikarbon kislotalar qizdirilganda tok sonli uglerod atomlari saqlovchi kislotalardan turg’unroq bo’ladi (dekarboksillashga kam moyil bo’ladi). Tok sonli uglerod atomlari saqlovchi kislota undan keyin turuvchi juft uglerod atomli kislotaga nisbatan polimerlarga ko’prok elastiklik beradi. Aromatik xalqali uglerod atomlari oksidlanish va kimyoviy agentlar ta’siriga sikloalifatik yoki alifatik kislotalarga uglerod atomlariga nisbatan chidamliroq bo’ladi. Bu aromatik kislotalar saqlovchi polimerlarni kimyoviy chidamliligini oshiradi. Bundan tashqari aromatik yadroning bikr strukturasi polimerlarga mustaxkamlik beradi. Kislotalar va ularni hosilalari (murakkab efirlar, angidridlar), hamda uglevodorod radikalidagi vodorodi almashingan kislotalar (aminokislotalar, oksikislotalar, to’yinmagan kislotalar, galogenkarbon kislotalar) va ularni hosilalari (laktamlar, laktonlar va boshqalar) ko’p polimer materiallar ishlab chiqarish uchun xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Masalan, alkid qatronlar, poliefirlar, poliamidlar, polibenzimidazollar, epoksid qatronlar, poliangidridlar, hamda plastifikatorlar va erituvchilar. Lok-bo’yoq sanoatida ko’p turdagi kislotalar qo’llaniladi. O’simlik moylari va baliq yog’laridan olingan to’yinmagan bir asosli bir, ikki, uch va undan ko’p qo’sh bog’li C18-C22 yog’ kislotalar alkid va epoksid qatronlari, oliflar, moy loklar, sikkativlar olishda qo’llaniladi. O’simlik moylaridan ajratib olingan to’yingan bir atomli yog’ C12 kislotalar alkid qatronlari sintezida qo’llaniladi. To’yingan va to’yinmagan yog’ dikarbon kislotalar (adipin, malein, tetrogidroftal va boshqa kislotalar) poliefirlar olishda va alkid qatronlarini modifikatsiyalashda qo’llaniladi. Aromatik bir asosli va ko’p asosli kislotalar (benzoy kislotasi, xalqadagi vodorodi almashingan benzoy, ftal va boshqa kislotalar) alkid qatronlari, poliefirlar, plastifiqatorlar, poliimidlar olishda ishlatiladi; dikarbon kislotalar epoksid qatronlarini qotiruvchisi bo’lib ham xizmat qiladi. Neftni kislorod saqlovchi fraksiyalaridan ajratib olinadigan neften kislotalari sikkativlar tayyorlashda qo’llaniladi. Ayrim karbon kislotalarining fizik-kimyoviy xossalari jadvalda keltirilgan. HOOC-COOH - oksalat HOOC-CH2-CH2-COOH - qaxrabo kislota. Qaxrabo kislotasi rangsiz suyuqlik. Suvda va spirtda yaxshi eriydi. Ko'p o’simliklarda uchriydi. Sanoatda malein angidridni gidrolizlab olinadi. Siklogeksanolni 40-60%li HNO3 kislota bilan oksidlanishi (katalizator sifatida (NH4NO3) natijasida xosil bo’ladi. Malein kislota - HOOC-CH=CH-COOH kukunsimon modda bo’lib, molekulyar massasi -116, suyuqlanish harorati – 135 oС, zichligi - 1,59. Malein kislota birinchi bo’lib 1819 yil Lansenem tomonidan olma kislotasidan olingan. Malein kislota sanoatda esa malein angidridni gidrolizlab olinadi. Malein kislotaning yonish issiqligi 326,1 kkal/mol. Fumar kislotasi - oq kristall kukun. Fumar kislota malein kislotasini izomerlab olinadi. Uni yonish issiqligi 320,1 kkal/mol. Malein angidrid - 1,2-etilendikarbon (tsis-butendikarbon) rangsiz rombiksimon kristall modda bo’lib, suyuqlanish harorati 52,85 °C, qaynash harorati 202 oC. U suvda, atsetonda, benzolda yaxshi eriydi. Odatda to’yinmagan poliefirlar ishlab chiqarishda qo’llaniladi. To’yinmagan poliefirlarga talab oshishi bilan malein angidridni ishlab chiqarish rivojlanishiga olib keldi. Malein angidridni qo’llanishi zarbiy qovushqoqligi yuqori bo’lgan alkid qoplamalarini olishga imkon beradi. 1970 yillarda malein angidridni 90% benzoldan olingan, qolgan qismi butan butilen fraksiyadan olingan. Malein angidridining solishtirma issiqlik sig’imi qattiq xoldagisiniki 0,285, НООС-(СН2)4-СООН – adipin kislota sanoatda siklogeksanni 2 bosqichli oksidlab (142-145 °С, 0,7MPa bosimda) olinadi. suyuq xoldagisiniki 0,396 kal/(g0C), yonish issiqligi 333,9 kkal/mol, suyuqlanish issikligi 2,75 kkal/mol, bug’lanish issiqligi 10,5 kkal/mol, gidratlanish issiqligi 8,33 kkal/mol, neytrallanish issiqligi 30,32 kkal/mol. Malein angidrid suvda, etanolda to’la eriydi, alifatik, aromatik uglevodorodlarda sust eriydi. Malein va fumar birikmalar ko’p monomerlar bilan oson sopolimerlanadi. Masalan, diyenlar, stirol, oddiy va murakkab vinil efirlar, akrilatlar, xamda o’simlik moylari, kanifol va x.k. Malein angidrid asosan to’yinmagan poliefirlar, alkid qatronlar olishda qo’llaniladi. Malein angidridni butadiyen bilan, siklopentadiyen bilan va boshqa olefinlar bilan adduktlari toksid qatronlarini qotirishda qo’llaniladi. Fumar kislotasi to’yinmagan poliefirlar olishda ishlatiladi. Malein angidridi benzol yoki butilenni gaz fazasida oksidlab olinadi; oz miqdorda naftalindan ftal angidridi olishda yonaki maxsulot sifatida xosil bo’ladi. Ilk bor “Xalkon”va “Sayentifik” firmasi texnologiyasi tomonidan 1957 yil Fransiyada gaz fazasida benzolni oksidlash orqali ishlab chiqarilgan. Reaksiya mexanizmi quydagicha ketadi: Malein angidrid sintezida katalizator sifatida V2O5 va Mo2O3 ishlatiladi. Jarayon 350-450 oС harorat va 0,1 va 0,2 MPa bosimda, benzol: xavo nisbati 1:30 nisbatda olib boriladi. Texnologiyani pritsipial sxemasi rasmda keltirilgan. технологик схемаси. 1 - xom-ashyo qizdiruvchi issiqalmashinuvchi; 2 - sovutgich; 3 - tozalovchi qozon; 4 - reaktor; 5 - separatorkondensator; 6 - skruber; 7 - degidratator; 8 - xom malein angidrid sig’imi; 9 - rektifikatsion kolonna; 1012 - fumar va olma kislota olish bo'limi. Benzolli xavo aralashmasi 1chi issiq almashuvchi qurilmada 120-150 oC qizdirilib, quvursimon 4chi reaktorga beriladi. Reaksiya maxsulotlari 3chi tozalovchi qozondan va 1chi issiq almashinuvchidan o'tadi. Buning natijasida benzoxavo aralashmasi va 2chi sovutgich qiziydi. So’ng ular 5chi kondensatorseparator qurilmasiga o`tadi va u yerda malein angidridini asosiy qismi kondensatsiyaga uchraydi. Reaksiya natijasida hosil bo’lgan gazlar ichi skrubberda tozalanadi. Malein kislotasining eritmasi ushbu qurilmada 40% (mas.)gacha keltiriladi, so’ng gidratlash va xom malein angidrid ajratishga yuboriladi. Ushbu texnologiyada izomerlanish bo`limi bo’lib, bu yerda maleindan fumarga o`tadi. Benzolni konversiya darajasi 95%, malein angidridni chiqish unumi esa 65-67% ni tashkil qiladi. Boshqa firmalar ham (“Lurgi”, “Bayer”, “Takeda yakuxin” kabilar) benzolni oksidlash natijasida malein angidridni olish usullarini taqdim etishgan, ularning texnologiyalarida joriy texnologiyadan faqat malein angidridni ajratish va tozalash jarayonlari bilan farqlanadi. n-butenni oksidlash asosida malein angidrid olish 50 yillarni boshlarida AQShdagi “Petroteks” firmasi n-betenni oksidlab malein angidridni ishlab chiqarishini yo’lga qo`ydi. Keyinchalik ushbu usul G’arbiy Yevropa, va Yaponiyada keng tarqaldi. Ushbu usulda xomashyo sifatida naftalini pirolizining C4 fraksiyasi (90% buten-1 va buten 2, 10% butan aralashmasidan iborat) xizmat qildi. Katalizator sifati Molibden, fosfor, vanadiy oksidlari qo’llaniladi. Undan tashqari turli kilorod saqlovchi birikmalar – yog’ va kraton aldegidi, propion, uksus va akril kislotalar hosil bo’ladi. Jarayon sharoiti benzolni oksidlash kabi (360- 440 oC haroratda) olib boriladi va mahsulot chiqishi 50% ni tashkil qiladi. Shu bilan birga “Mitsubisi” firmasi sanoat miqyosida “qaynuvchi qatlam” reaktorida malein angidridini butenni oksidlab olishni taklif etgan. Ushbu usulning afzalligi - reaksiya natijasida hosil bo’lgan issiqlikni olib chiqshni osonligidadur. Undan tashqari malein angidrid ftal angidridi olishda ham 5-6% qo’shimcha mahsulot sifatida hosil bo’ladi. Ftal angidridi Reaksiya mexanizmda qo’shimcha jarayon sifatida butenni yonishi xam boradi. Ftal angidridi ransiz rombiksimon, Kristal modda, suyuqlanish harorati 130,86 oС, suvda piridinda, chumoli kislotasida eriydi. Odatda plastik massalar, lok-bo’yoq materiallari olishda keng qo’llaniladi. Sanoatda bug’ yoki suyuq fazada orta-ksilol yoki naftalinni oksidlab olinadi. Bunda qo’shimcha sifatida ozgina malein angidrid va naftaxinon hosil bo’lishi mumkin. Tangasimon yoki suyuqlantirilgan ftal angidridi yondirilganda alangalanadi; uni changlari va bug’lari havo bilan portlovchi aralashmalar hosil qiladi. Ftal angidridi organik erituvchilarda (benzol, ksilol) ftal kislotadan (benzolda erimaydi) yaxshi eriydi. Suvda angidrid tezda kislotaga aylanadi; normal atmosfera sharoitida saqlanganda sekin-asta namlikni shimib oladi. Ftal angidridni ikkinchi jaxon urushigacha asosiy xomashyo bo’lib naftalin xizmat qilgan. Keyinchalik uni o’rnini oksilol bosadi. 1960 yillarga kelib ftal angidridini naftalindan olish yana ko’payib boradi, hozirga kelib 70-75% ftal angidridi oksiloldan olinadi. Ftal angidridi plasifikatorlar, poliefirlar, alkid qatronlar va boshqa qatronlar olishda qo’llaniladi. Qo`rgoshinli tuzi polivinilxloridni stabilizatori sifatida qo’llaniladi. o-ksilolni oksidlashda xam qo`shimcha maxsulotlar xosil bo`ladi va ular yonishga uchraydi. o-ksilol yoki naftalinni bug’ fazasida oksidlash Oksidlanish jarayoni quvursimon reaktorda va tsuzFalmas qatlam katalizatorlar yordamida amalga oshiriladi. Issiqlikni olib chiqish suyuq issiqlik tashuvchi tuz eritmalarida (nitrit-nitrat) olib boriladi. Jarayonda katalizatorlar sifatida tanlovchanligi 77-83% bo’lgan V2O5 va TiO2 ishlatiladi. “FonXeyden”, “Vaker xemi” va “Basf” firmalari xam ushbu katalizatorlar sistemalaridan foydalanishadi. Jarayon 350-400oC xaroratda va kislorodni keragidan ortiq miqdorda olib boriladi. Reaksiya natijasida ko’pgina gazlar ajraladi. Ftal angidridni ajratishning asosiy yo`li bu desublimatsiya bo’lib, ushbu jarayon qovurg`asimon quvurli issiqlik almashinuvchi qurilmada amalga oshiriladi. Shu yul bilan reaksion bosimdagi 99,5% ftal angidridini ajratib olishga erishiladi. xom ftal angidridi o’zida turli kislotalarni (ftal, malein, benzoy) saqlaydi. Yaxlit maxsulotni vakuum ostida xaydam orqali ajratib olinadi. Maxsulot chiqishi 75-80% oksilolda va 85-88% naftalinda tashkil qiladi. 1960 yil FRGda ftal angidridni suyuq fazada ishlab chiqarishning usuli ishlab chiqildi. Jarayonda erituvchi sifatida uksus kislota, katalizator sifatida kobaltmarganets tuzlari, promotor sifatida brom. Maxsulot chiqishi 85% ni tashkil qiladi. Ftal angidridni suyuq fazada oksilolni oksidlab olishning prinsipial texnologik sxemasi rasmda keltirilgan. 8.2- Rasm. Ftal angidridni suyuq fazada oksilolni oksidlab olishning prinsipial texnologik sxemasi. 1,11 - idish; 2 - oksidlash reaktori; 3 - gidratator; 4 - o-ksilolni yuvuvchi ekstraktor; 5 - kristallizator; 6 - degidratator; 7, 9, 10 - rektifikatsion kolonna; 8 - efirizator. Oqim: I, II - yangi va aralash havo; III - o-ksilol; IV - katalizator; V - oksidat; VI - efir qatlam; VII - suvli qatlam; VIII - ksilol qatlam; IX - suv; X - ftal kislota; XI - ftal angidrid; XII - o-ksilol va o- metiltoluilat aralashmasi; XIII, XIV - yangi va qaytar metanol; XV - metiltoluilat; XVI - o- metiltoluilat va ftalid aralashmasi; XVII - smolalar. O-ftal kislota suyuqlanish temperaturasi 200 0C atrofida bo’lgan rangsiz monoklin kristallardir. Suyuqlanish temperaturasida o-ftal kislota degidratatsiyalanib ftal angidridini hosil qiladi. Tereftalat kislota - HOOC-(C6H4)-COOH. Tereftalat kislota - rangsiz ninasimon yoki amorf modda. o,p-ksilolni havo kislorodi bilan oksidlab olinadi. Uchta benzoldikarbon kislotalari ichida eng yuqori suyuqlanish temperaturasiga va odatdagi erituvchilarda eng yomon eruvchanlikka ega. Xona temperaturasida konsentrlangan sulfat kislotalari, piridinda, dimetilsulfoksidda, dimetilformamidda eriydi. Yuqori temperaturada suyuqlanishi va yomon eruvchanligi uni ishtiroki bilan eterifikatsiya reaksiyasini borishini qiyinlashtiradi. Tereftal kislotani ammoniyli, natriyli va kaliyli tuzlari suvda eriydi va bundan uni tozalashda foydalaniladilar. Xozirgi kunda tereftal kislatani yoki uning efirini p-ksilolni oksidlab olinadi. Eslatma: 1-uglevodorodlarni ajratish; 2-oksidlash; 3-termokatalitik jarayon. Polikondensatsiya jarayoni uchun toza tereftal kislota olish texnologik qiyin vazifa, shuning uchun uning olish uchun ko’pincha tereftal kislotasining dimetil efiri ya’ni dimetiltereftalat qo’llaniladi. Ushbu moddani qo’llanilganda polikondensatsiya jarayonida metanolni ajratib olinadi. Jarayonda bosqichni kamaytirish maqsadida yangi istiqbolli usullaridan biri - “bisgidroksietiltereftalata” - BGTF orqali olish. Sababi ushbu mahsulot suvda va erituvchilarda yaxshi eriganidan texnologik qiyinchilik tug’dirmaydi. Xosil bo’layotgan kislotani miqdorini oshirish uchun, jarayonni texnologik sxemasiga benzolkarbon kislotalarning ishqori tuzlarini hosil qilishini oldini oluvchi qurilma quyish kerak. Rasmda keltirilgan sxemada uglevodorodlarni qayta ishlash natijasida hosil bo’layotgan maxsulotlar keltirilgan. Ilk bor sanoat miqyosida poliefirlarni BGTF asosida ishlab chiqarishni “Toyobo” (Yaponiya) firmasi tomonidan amalga oshirilgan. Ammo BGTFni barqarorligi pastligi va gigroskopligi yuqoriligidan uzoq masofalarga tashishni imkoniyatini bermaydi. 70 yillarning boshida “Maruzen”, “Torey Ltd” va “Mitsubishi” firmalari tolasimon TFK bir bosqichli usulini sanoat miqyosida ishlab chiqarishni yo’lga qo’yildi. Bu texnologiyada ishlab chiqarilgan TFK boshqa usullardan xossalari bilan qolishmasligi ko’rsatdi. TFKning “Dyupon” firmasi usulida olish. Tereftal kislotasi n-ksilolni suyuq fazasida 165 oC haroratda va 1,0 MPa bosimda oksidlab olinadi. Xosil bo’lgan kislota cho`ktirish orqali ajratib olinadi va quritiladi. quritilgandan so’ng TFK metanol bilan sulfat kislota ishtirokida 150 oC haroratni eterifikatsiya qilinadi. Xosil bo’lgan mahsulot unumi 90%ni tashkil etadi. Ushbu usulning kamchiligi - nitrobirikmalarni hosil bo’lishida va natijada mahsulot tozalashni qiyinlashtiradi. Shuning uchun bu usul o’zini mazmunini yo`qotgan. TFKning “Vitten” firmasi usulida olish Jarayon bir necha bosqichdan iborat: 1. Birinchi galda n-ksilolni havo kislorodi yordamida n-toluil kislotagacha oksidlanadi va reaksiya quydagicha boradi: Jarayon kobalt naftenati ishtirokida 140-170 oC haroratda va 0,4-0,7 MPa bosimda pog’onali (kaskad) reaktorda olib boriladi. Xosil bo’lgan n-toluil kislotani metanol bilan n-metiltoluilatgacha eterfikatsiya qilinadi. CH3C6H4COOH + CH3OH ► CH3C6H4COOCH3 + H2O ∆H = -30 kDj/mol. Katalizator sifatida toluolsulfokislota qo’llaniladi. So’ng xosil bo’lgan nmetiltoluilatni metiltereftalatgacha oksidlanadi va dimetiltereftalatgacha qayta eterifikatsiya qilinadi: CH3C6H4COOCH3 + 1,5O2 —► HOOCC6H4COOCH3 + H2O ∆H = -675 kDj/mol HOOCC6H4COOCH3 + CH3OH —► (CH3COO)2C6H4 + H2O ∆H = -30 kDj/mol. Reaksiyadan ko`rinib turibdiki, asosiy jarayon ikki bosqichda boradi: oksidlash va eterifikatsiya. Xosil bo’lgan reaksion massani distilyatsiyaga yuboriladi. U yerda kalonnani tepa qismidan metanol, suv ajratilsa, pastki qismidan vakuum ostida efir ajratiladi. Ajratilgan qismini yana tozalanib xosil bo’lgan dimetiltereftalatni tozalanib olinadi. Maxsulot unumi 87% ni tashkil qiladi. TFKning istiqbolli usullaridan bir “Amoko” firmasining usulidir. Ushbu texnologiya 1958 yil “Mid Senchuri Korporeyshn” tomonidan taqdim etilgan. Bu texnologiya uksus kislota eritmasi va havo yordamida n-ksilolni oksidlashga asoslangan. Jarayon 175-230 oC haroratda va 1,5-3,0 MPa bosimda hamda marganets va kobalt atsetatlari va natriy bromid ishtirokida olinadi. Bunda erituvchilar inert muxit bo’lmasada, oksidlash jarayonida faol qatnashadi va natijada chiqish unumi yuqori bo’lgan TFK olishga imkon beradi. “Amoko” firmasi tomonidan ishlab chiqilgan usulni “Standart oyl” firmasi yanada takomillashtirib TFK ning tozalash texnologiyasini ishlab chiqdi. Bu usul nkarboksibenzaldegidni gidrirlash, tozalash, ma’lum tezlikda kristallizatsiya qilishga asoslangan. Uning prinsipial texnologik sxemasi rasim 8.3 da keltirilgan. 8.3- Rasm. “Amoko” firmasining TFK olishning prinsipial texnologik sxemasi. 1 - reaktor; 2 - gaz-suyuq separator; 3 - kristallizator; 4 - sentrafuga; 5 - quritgich; 6 – bug’latuvchi apparat; 7 - suvni xaydovchi kalonna. Oqim: I - katalizator; II - ksilol; III - erituvchi; IV - xavo; V - erituvchining qayta ishlash; VI - qoldiq. TFKning cho`kishini oldini olish uchun aralashtirgich bilan jixozlangan 1chi oksidlovchi reaktorga uzluksiz ravishda havo va n-ksilolni uksus kislotadagi eritmasini kiritiladi. Katalizator sifatida kobalt va marganets atsetati va promotor sifatida brom birikmasi ishlatiladi. Jarayon 200 oC haroratda va 1,5-3,0 MPa bosimda olib boriladi. Reaksiya davomiyligi 40-60 minut tashkil qiladi. Maxsulot chiqishi 90% ni tashkil qiladi. Xom tereftalat kislotasini tozalash gidrirlash va kristalizatsiya bosqichlaridan iborat bo’lib, palladiy katalizatori ishtirokida 227-277 oC xaroratda o`tkaziladi. Xozirgi kunda sanoatda TFKning olishining boshqa usullari mavjud. Ular “Teyjin”, “Mobil”, “Istman Kodak”, “Maruzen”, “Mitsubisi Kemikal”, “Mitsui Petrokemikal” firmalaridir. Xar bir firmadagi usullar bir biriga o’xshash bo’lib, ayrim “nou-xau”lari bilan farqlanadi. Dimetiltereftalat - oq kristall modda bo’lib, dastlabki kislotaga nisbatan suyuqlanish temperaturasi pastroq, eruvchanligi yuqoriroqdir. Sanoatda tereftal kislotani metanol bilan eterifikatsiyalab olishadi. Tereftal kislota va dimetiltereftalatning yonish issiqligi mos ravishda 770,9 va 1113,2 kkal/mol, solishtirma issiqlik sig’imi 0,2873 va 0,326 kal/(g0C). tereftal kislotaning sublimatsiyalanish issiqligi 23,5 kkal/mol. Dimetiltereftalat bir atomli va ko’p atomli spirtlar bilan yengil qayta eterifikatsiyalanishga uchraydi. Bunda mos efirlar xosil bo’ladi va metanol ajralib chiqadi. Dimetiltereftalat alkid qatronlar, poliefirlar, ular asosida loklar va emallar olish uchun qo’llaniladi. Neft kislotalari - neftni och tiniq va moy xaydalmalarini tozalash maxsulotlaridir. Naften kislotalari - alisiklik, ko’p xollarda bir asosli, umumiy formulasi (CH2)COOH bo’lgan kislotalar. Ular asosan besh a’zoli uglerod xalqalarini saqlaydi: Quyi naften kislotalar - monoxalqali, yuqorilari esa (C13 dan boshlab) - di- va polixalqalidir. Naften kislotalar molekulyar massasi 1140-1000 bo’lgan qovushqoq suyuqlikdir. Ya’ni xaydalgan kislotalar rangsiz va xidsizdirlar; saqlash davomida sarg’ayib yoqimsiz xidli bo’lib qoladilar. Naften kislotalar 214-300 0C intervalda qaynaydilar. Sindirish ko’rsatgichi 1,45-1,52 orasida bo’ladi; zichligi molekulyar massasi ortishi bilan 1,05 dan 0,96 gacha kamayadi. Sintetik yog` kislotalar neft parafinlarini oksidlar maxsulotlari. Zanjir uzunligi turlicha bo’lgan bir asosli yog` kislotalarini saqlovchi fraksiyalar ko`rinishida ishlab chiqariladi. Yog`larning umumiy formulasi Masalan, C10-C18 va C10-C13 fraksiyalar alkid qatronlar ishlab chiqarishda o’simlik moylari o’rniga ishlatiladi. Tall yog` kislotalari - palmitin-6-8% (mass), olein 41-48% (mass), linol - 36- 39% (mass) va satron - 2-3% (mass) kislotalar aralashmasi. Tall yog’ kislotalari tall moyini vakuumda rektifikatsiyalab olinadi. Tall moyi pixta yog’ochidan sulfat uslubida sellyuloza ishlab chiqarishning yonaki maxsuloti bo’lgan sulfat sovunidan ajratib olinadi. Tall yog’ kislotalari alkid va epoksid qatronlarini, sikkativlarni ishlab chiqarishda qo’llaniladi. Tayanch so’z va iboralar Spirtlar. Karbon kislotalar tuzilishi, umumiy xossalari, sintetik yog` kislotalar, neft kislotalari, o-ftal kislota, ftal angidridi, tereftal kislota, dimetiltereftalat, malein kislota, malein angidrid, fumar kislotasi. Qaytarish uchun savollar 1. Spirtlarning umumiy tavsifini bayon qiling 2. Karbon kislotalarining umumiy tavsifini bayon qiling. 3. Alifatik to’yingan karbon kislotalarni umumiy xossasini bayon qiling. 4. Alifatik to’yinmagan karbon kislotalarni umumiy xossalarini bayon qiling. 5. Aromatik karbon kislotalar umumiy xossalarini bayon qiling. 6. Karbon kislotalarining qo`llanilish soxalarini yoriting. 7. Sintetik, tall yog` kislotalarini monomerlar sifatida qo`llanilish imkoniyatlari qanday? 8. Neft kislotalarini monomerlar sifatidagi tavsifini bering. 9. Ftal kislotalari turlarini va ularni monomerlar sifatida qo’llash imkoniyatlarini bayon qiling. 10. To’yinmagan kislotalar qanday maqsadlarda qo’llaniladilar? 11. Kislota angidridlarini monomerlar sifatida tavsifini bering.