Reja: Nutq haqida qisqacha tushuncha

Nutq madaniyati.
nutq odobi — 1) ogʻzaki va yozma adabiy til meʼyorlari (talaffuz, urgʻu, soʻz qoʻllash, grammatika, uslubshunoslik qoidalari)ni egallash, shuningdek, turli aloqa-aralashuv sharoitlarida tilning tasviriy vositalaridan nutqning maqsad va mazmuniga mos ravishda foydalanish mahorati; 2) tilshunoslikning tilni madaniyat quroli sifatida mukammallashtirish maqsadida meʼyorlashtirish (tartibga solish) muammo larini oʻrganuvchi boʻlimi. Gʻarb tilshunosligida umumiy maʼnoda "til madaniyati" termini ham qoʻllanadi. 1-maʼnodagi "Nutq madaniyati" tushunchasi adabiy tilni oʻzlashtirishdagi ikki bos-qichni qamrab oladi: a) nutqning toʻgʻriligi va boshqa nutqiy mahorat. Nutqning toʻgʻriligi muayyan tilda soʻzlovchilar va yozuvchilar tomonidan "ideal" yoki umum tomonidan qabul qilingan va anʼanaviy saqlanib kelayotgan odatlar, ibrat va namunalar tarzida idrok etiladigan adabiy meʼyorlarga amal qilishdir. Nutqiy mahorat esa nafaqat adabiy meʼyorlarga amal qilish, balki oʻzaro mavjud boʻlgan variantlardan mazmunan eng toʻgʻri, eng aniq, uslub va vaziyat nuqtai nazaridan eng makbuli va ifodalisini tanlab olish mahoratidir (Mas., aka — oka — ako; kelyapti — kevotti — kelopti variantlaridan bi-rining adabiy meʼyor sifatida tanlanishi). Yuksak Nutq madaniyati kishining umumiy yuksak madaniyatini, fikrlash madani-yatini, tilga nisbatan ongli mehr-muhabbatini namoyon qiladi.
Nutq madaniyati avvalo,to`g`ri,adabiy til me`yorlariga amal qilgan holda so`zlashdir. Nutq madaniyatining yuqori darajasi madaniyatli kishining ajralmas xususiyati hisoblanadi. Nutqimizni yaxshilash har birimizning vazifamiz. Buning uchun talaffuzda, so'z shakllaridan foydalanishda, jumlalarni tuzishda xato qilmaslik uchun nutqimizni kuzatib borishimiz kerak.
Nutq madaniyati til ilmining nisbatan yosh sohasidir. Ushbu fanning mustaqil bo'limi sifatida, u mamlakatimizda yuz bergan tub ijtimoiy o'zgarishlar ta'siri ostida shakllandi. Faol ijtimoiy faoliyatga keng odamlarni jalb qilish ularning nutq madaniyatini oshirishga e'tiborni kuchaytirishni talab qildi". Nutq madaniyati ijtimoiy hodisa boʻlib, u jamiyat, fan va texnika, madaniy va adabiy hayot rivoji bilan chambarchas boglik holda taraqqiy etadi. Jamiyat aʼzolarining madaniy saviyasi ortgan sari nutqi ham jilolanib, sayqallashib, nutq madaniyati qoidalari va meʼyorlariga muvofiq holda takomillashib boradi. Nutq madaniyatining shakllanishi va rivojlanishida adabiyot, sanʼat, radio, televideniye va davriy matbuotning alohida oʻrni bor. Ayniqsa, adabiy tilni meʼyorlashtirish va nutq madaniyati nazariyasini rivojlantirishda leksikografiya, xususan, izohli, imlo, talaffuz, oʻquv va boshqa maxsus lugʻatlar muhim ahamiyatga ega. Madaniyatning keng tushunchasi, shubhasiz, aloqa madaniyati, nutq xulq-atvori madaniyati deb nomlanadigan narsani o'z ichiga oladi. Unga egalik qilish uchun nutq odob-axloqining mohiyatini tushunish muhimdir. XV asrdayoq oʻzbek adabiy tilining Nutq madaniyati va uning oʻziga xos meʼyorlari boʻlgan. Alisher Navoiy oʻzining butun hayotiy va ijodiy faoliyati bilan oʻz davri nutq madaniyatiga, nutq odobiga mislsiz hissa qoʻshgan boʻlsa, keyingi davrda yashagan Bobur, Muhammad Solih, Gulxaniy, Nodira, Ogahiy, Furqat, Muqimiy va boshqa shoirlarning asarlari tilida ham oʻsha davr tili va nutq madaniyati maʼlum darajada aks etgan. "Yaxshi soʻz — jon ozigʻi", "Bugʻdoy noning boʻlmasa ham, bugʻdoy soʻzing boʻlsin", "Oʻynab gapirsang ham oʻylab gapir", "Har neni yemak — hayvonning ishi, har neni demak — nodonning ishi" kabi maqol va hikmatli soʻzlarning paydo boʻlishi ham oʻzbek xalqida nutq madaniyatiga avvaldan eʼtibor kuchli boʻlganidan darak beradi.
Oʻtgan asrning 20-yillaridan soʻng oʻzbek tilining Nutq madaniyati xalq tiliga yaqinlashtirilgan milliy adabiy til meʼyorlariga asoslanadi. Bu meʼyorlarni shakllantirish ishiga olimlar (Otajon Hoshim, T. N. Qoriniyoziy, S. Ibrohimov, Olim Usmon va boshqalar), adib-u shoirlar (Qodiriy, Choʻlpon, Avloniy, Fitrat, Oybek, Gʻafur Gʻulom, Abdulla Qahhor va boshqalar) munosib hissa qo`shdilar.
Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, nutq ikki shaklga ega: og'zaki va yozma. Ushbu shakllarning har biri o'ziga xos xususiyatlarga, o'z normalariga ega. Yaxshi gapirishni biladigan kishi har doim ham qanday qilib yaxshi yozishni bilmaydi, va aksincha: savodli yozuvchi ba'zida og'zaki nutqlarda qiyinchiliklarga duch keladi. Shubhasiz, gapirish va yozish psixologiyasi bir xil emas. Og'zaki va yozma til - bu odamlar orqali bir-biri bilan aloqa qilishning ikki shakli. Og'zaki nutqning markazida nutq a'zolaridan kelib chiqadigan eshitish hislari mavjud. Yozma nutqda asosiy rolni vizual va motorli (yozma qo'lning harakatidan) sezgilar o'ynaydi, garchi bu erda og'zaki nutq jarayonida asosiy rol o'ynaydigan sezgilar ham muhimdir.
Ushbu hislarning barchasi o'qish, yozish, to'g'ri gapirish qobiliyatini rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega. Eshitish qobiliyati past yoki ko'rish qobiliyatidan aziyat chekadigan odamlar odatda noaniq, loyqa, tushunarsiz, o'qish va yozishda xato qilishadi.
Ushbu nutqning har bir shakli bilan odamlar o'rtasidagi aloqa turli yo'llar bilan amalga oshiriladi. Og'zaki nutq odamlarning bevosita muloqotini anglatadi (og'zaki nutq, dialog, suhbat, munozara). U karnay va tinglovchilarning mavjudligi bilan ajralib turadi Yozma nutq aloqa jarayonida ishtirok etadigan barcha shaxslarning shaxsiy ishtirokini talab qilmaydi.
Og'zaki nutq tinglovchidan uni nutq jarayonida, nutqning jonli oqimida tushunishini talab qiladi. U o'ylash va o'ylash uchun vaqt bermaydi. Yozma nutq nafaqat ruxsat beradi, balki ko'pincha yozuvchidan fikrlash va mulohaza qilish uchun to'xtashni talab qiladi.
Og'zaki nutq aytilganlarni takrorlashga imkon beradi, tinglovchiga intonatsiya, yuz ifodalari, imo-ishora kabi vositalarni qo'llaydi. Yozma nutqda uning tarkibini tushunishga yordam beradigan barcha yordamchi vositalar mavjud emas. Shuning uchun fikrlarni yozma ravishda ifodalashda, tinglovchilar uchun emas, balki o'quvchi uchun bayon mazmunini tushunish qiyinroq ekanligini hisobga olishingiz kerak.
Og'zaki va yozma nutq, shuningdek, ularning har biri foydalanadigan til materialining o'ziga xos jihatlarida ham bir-biridan farq qiladi. Og'zaki nutqda biz og'zaki tilning leksik, grammatik va stilistik vositalaridan foydalanamiz va yozma ravishda kitob yozma til vositalari bilan shug'ullanamiz.
Og'zaki, ayniqsa so'zlashuv, nutq - bu ko'proq erkin so'zlar, ba'zan tilning ustunlik qiladigan normalaridan chetga chiqish. Yozma, adabiy, monologik nutq yanada normallashgan va barqaror nutqdir. Yozma nutq og'zaki nutqga qaraganda ko'proq darajada grammatika normalariga mos kelishi kerak.
Yozma va og'zaki til so'zma-so'z, sintaksis, ifoda vositalari va nutq sur'ati jihatidan bir-biridan farq qiladi. Masalan, og'zaki til kitob nutqiga qaraganda uning sintaktik tuzilishida ancha sodda. Og'zaki nutqda, qoida tariqasida, oddiy va qisqa jumlalar qo'llaniladi. Ego gapirishning fiziologik va psixologik sharoitlari bilan izohlanadi. Biz har bir nisbatan tugagan fikrni bir nafas va nafasi bilan talaffuz qilishga intilamiz. Yozma nutqda har qanday murakkablik va har qanday hajmdagi jumlalar qo'llaniladi.
Belgilangan ikki shaklda nutq va ifoda vositalari. Og'zaki nutqning ekspressivligi uni tinglovchilar tomonidan to'g'ri tushunish uchun muhim shartlardan biridir. Og'zaki nutqda, ayniqsa, ovozni ko'tarish va tushirish, stress, so'zlar va iboralarni, pauzalarni, imo-ishoralarni, yuz ifodalarini ajratish va ajratish kabi ekspressiv vositalar keng qo'llaniladi. Og'zaki nutqning ekspressivligi uni nafaqat fikrlarni ifodalash vositasi, balki ishontirish va motivatsiya qilishning kuchli vositasiga aylantiradi. Yozma nutqning ekspressivligi so'z birikmalarini, jumlalarni tuzilishini, fikrlarning mantiqiy muvofiqligini yanada sinchkovlik bilan tanlash, shuningdek matnni bo'limlar, paragraflar, paragraflarga bo'lish orqali amalga oshiriladi. Bu erda kursiv, tushirish, tagiga chizish, undov belgilari, savol belgilari va ellipslar ham ifodali vosita bo'lib xizmat qiladi. Ushbu barcha vositalarning asosiy vazifasi - matndagi asosiy, asosiy narsani ta'kidlash, ularga o'quvchilar e'tiborini jalb qilish.
Yozma nutq og'zaki nutqqa qaraganda qurilishda ancha qiyin, murakkabroq, ammo bu yozuv jarayonida og'zaki fikrni ifoda etishda diqqat bilan ishlashga imkon beradi. Yozma nutq odatda o'z fikrlarining eng yaxshi ifodasini qidiradigan, nutqidagi xatolarni qanday ko'rishni va ularni tuzatishni biladigan kishiga tegishli.
Nutqni rivojlantirish bo'yicha ishlarni to'g'ri shakllantirish uchun tilshunoslik, psixologiya va pedagogikaning ilmiy yutuqlari katta ahamiyatga ega.
Og'zaki nutq yozishga qaraganda ancha faolroq - biz yozganimizdan va o'qiganimizdan ko'ra ko'proq gaplashamiz va tinglaymiz. Kengroq va uning ifodali qobiliyatlari. B. Shou bu borada "ha" deb aytishning ellik yo'li va "yo'q" deb aytishning ellik yo'li bor, va uni yozishning faqat bitta usuli bor ". Yozuvda grafik ifoda vositalari tizimi qo'llaniladi va u ingl. Yozuvchi va o'quvchi, qoida tariqasida, nafaqat bir-birlarini ko'rishadi, balki ularning suhbatdoshining tashqi qiyofasini umuman namoyish etmaydilar. Bu aloqa o'rnatishni qiyinlashtiradi, shuning uchun yozuvchi tushunish uchun matnni maksimal darajada oshirishga, yaxshilashga harakat qilishi kerak. Yozma nutq cheksiz ravishda mavjud va o'qish uchun odam har doim matndagi tushunarsiz iborani aniqlab olish imkoniyatiga ega. Leksik va grammatik munosabatlarda u tilning adabiy me'yorlariga qat'iy rioya qilinishi bilan tavsiflanadi - lug'at va frazeologiyaning sintaksis bilan ishlangan maxsus tanlovi. Yozma tilda kitob lug'ati keng qo'llaniladi: rasmiy biznes, ilmiy, ommaviy jurnalistika. Yozma nutq shakli bayonotlarni oldindan ko'rib chiqish bilan ajralib turadi. Bu nutqning yozma shaklining aniqligi va to'g'riligini belgilaydi.