Reja: Oila psixologiyasining fanlar tizimida tutgan orni Oila" va "nikoh"tushunchalarini qiyosiy tahlil qilish
Download 57.83 Kb.
|
Ijtimoiy va oilaviy munosabatlar
|
.Ijtimoiy va oilaviy munosabatlar Reja: Oila psixologiyasining fanlar tizimida tutgan orni Oila" va "nikoh"tushunchalarini qiyosiy tahlil qilish. Psixologiya, falsafadagi sevgi nazariyalari Oila psixologiyasining fanlar tizimida tutgan orni Oila psixologiyasi ijtimoiy psixologiyaning bir tarmogi sifatida XX asrning oxirlariga kelib shakllangan. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi va ushbu masalaga qarashlar tarixidan shu narsa ayon boldiki, inson, uning kim bilan va qanday yashashi muammosiga qiziqish qanchalik uzoq otmishga borib taqalsa, oila psixologiyasining fan tarmogi sifatida shakllanishi shunchalik navqiron va yosh bolib, uning shakllanishi yangi davrga togri keladi. Oila psixologiyasi fan sifatida oilaning ijtimoiy institut maqomidagi faoliyatining obektiv qonuniyatlarini, oila-nikoh hamda qarindosh-urugchilik munosabatlarining mexanizmlari va turmush tarziga oid konkret vaziyatlarda oila azolari ijtimoiy xulqining namoyon bolishini organadi. Ijtimoiy psixologiyaning amaliy tarmogi sifatida u nikohga oid ustanovkalarni, oila azolari ortasidagi munosabatlarning mehribonlik, gamxorlik, hamdardlik, hamjihatlik, tobelik, boysunish, yetakchilik kabi oziga xos qirralarini, oilaviy rollar taqsiomtiva va ozaro tasirning jinsga oid qonuniyatlarini, ota-ona va farzandlar, yaqin qarindosh uruglar ortasidagi hissiy-emotsional bogliqlikni, oilaviy rozgor yuritish va turmush tarzini tashkil etishga bogliq bolgan psixologik jarayonlarning kechishini tadqiq etadi, organadi. 2.Oila psixologiyasining predmeti va vazifalari. Oila psixologiyasining maqsadi yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashdan iboratdir. Inson bolasi dunyoga kelar yekan u mustaqil harakatlanishi, yurish, oqish, yozishdan boshlab tabiat va jamiyatning barcha murakkab qonunlari bilan yuzma-yuz kelganda nimalar qilish kerakligiga orgatiladi, yoki bunga maxsus oqitiladi. «Oila psixologiyasi» kursining maqsadi: Oila psixologiyasiga doir eng muhim bilimlarni berish va ular asosida tegishli malakalar va konikmalar shakllantirib, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashdir.
4."Oila" va "nikoh"tushunchalarini qiyosiy tahlil qilish. 5.Ijtimoiy institut va kichik guruh sifatida oilaning xususiyatlari. Shu bois ham oila yonalishida otkaziladigan tadqiqotlarda uning ijtimoiy guruh sifatida ozigagina xos bolgan sifatlari, xususiyatlari borligini unutmaslik lozim. Bular quyidagilar: bir emas, bir necha umumiy maqsadlarning bolishi; yani, agar mehnat jamoasida azolarni birlashtiruvchi yagona maqsad tan olinsa, oilada bunday maqsadlar bir nechta ham bolishi mumkin va ular oilaviy hayot mobaynida ozgarib ham turadi. Masalan, yaxshi niyat bilan birgalikda yashash maqsadiga keyinchalik soglom farzand korish, ogil bola bolsa, sunnat toyi qilish, farzandni maktab talimiga tayyorlash, toy qilish, uylantirish kabi qator yirik maqsadlar va orzu-havaslar paydo bolaveradi, oilaviy hayotning mazmuni va uning jozibasi ham ana shu kabi maqsadlar va ularni amalga oshirishda er-xotin inoqligi, hamfikrligi bilan belgilanadi; oila azolari manfaatlari, qiziqishlari va intilishlari muayyan tafovutlar va kelishmovchiliklarning tabiiy holat ekanligi; ayniqsa, bu oilada katta avlod vakillari ustanovkalari bilan ularning farzandlari ortasidagi ziddiyatlarda ham ifoda etadi (avlodlararo ziddiyat), kop holatlarda bu kabi tafovut yoki ziddiyatlar konstruktiv xarakter ham kasb etadi; alohida yashaydigan oilada er-xotin munosabatlarining boshqa munosabatlarga sezilarli tasiri, masalan, farzandlarning tarbiyalanganlik darajasiga; oilaviy murosa yoki hamjihatlikka boshqa qarindoshlar, masalan, keksalarning tasiri; oila azolari ortasida hamkorlik faoliyati va uning samrasi unchalik sezilmasligi, masalan, oilada erning oz orni va mashgulotlari, ayolning oz orni va vazifalarining bolishi va har doim ham birga bir ishni qoshilib ketmaslik. Oilaviy xasharlar yoki boshqa tadbirlar bundan istesno; muomala va ozaro hurmat normalarining katta ahamiyatga ega ekanligi, hamisha bir-birining kongliga qarashning oila mutahkamligi omili ekanligi; oilada ozaro sir, yashirin, xufyona ishlarning oialviy munosabatlarga salbiy tasiri. Yuqorida takidlangan holatlar oila tadqiqotlarini otkazuvchilarni sof ijtimoiy guruhlarda otkaziladigan izlanishlarga qollaniladigan tamoyillardan biroz chekinishlarini talab qiladi. Yani, oila oziga xos insoniy munosabatlar mujassam bolgan noyob maskandir.Maxsus manbalarda qayd etilishicha, yer yuzida bun-dan 4 mlrd. yillar muqaddam hayot nishonalari, jonzodlar yuzaga kelgan. Hozirgi zamon odamlarining dastlabki ibtidoiy ajdodlari fikrlovchi odam bundan 3 mln. yillar muqaddam shakllangan. Uzoq muddat davom etgan ibtidoiy taraqqiyotdan song asta-sekinlik bilan ibtidoiy jamoalar, kishilik jamiyatlari yuzaga kela boshlagan va odamlar ortasida dastlabki ozaro munosabatlar, muloqotlar shakllana borgan. Lekin ularni hali tom manoda insoniy munosabatlar deb bolmas edi. Umuman erkak va ayollarning bir-birlariga nisbatan qarama-qarshi jins vakillari sifatida ozaro munosabatlarining ilk korinishlarida, yani nikoh munosabatlarining yuzaga kelishining ilk bosqichlarida jinslar ortasidagi munosabatlar asosan biologik omillar bilan boshqarilgan xuddi maymunlarda bolgani kabi ibtidoiy odamlarning ayollari ham vaqti-vaqti bilan, qisqa muddatli (oy davomida 4-5 kungacha, faqat ayrim turlardagina 19 kungacha) «estrus» degan holatni, estrus davrini his qilganlar (estrus qoshilishga moyillikning shiddatli, kuchli namoyon bolishi). Bunday kunlarda ayollar kimni xohlasa oshalar bilan farqlab otirmay qoshilavergan, qolgan kunlari esa qoshilish bolmagan. Odamlarning tik yurishga otishi bilan odam organizmida roy bergan ozgarishlar, «ilk ayollarni» koz yorish jarayonida kop nobud bolishiga va oqibatda odamlar todasida ularni sonining keskin kamayib ketishiga olib kelgan. Shu tufayli erkaklar ortasida koplab nizolar yuzaga kelgan, ularning kopchiligi qonli toqnashuv ishtirokchilaridan birining nobud bolishi bilan tugagan. Bunday tabiiy tanlanish, estrus hodisasi uzoqroq muddat davom etgan uruglarning otroq yashab qolishiga olib kelgan. 6.Nikoh va oilaviy munosabatlarning evolyutsiyasi va shakllari. Nikoh oila munosabatlarining evolyutsiyasi. Oilaviy munosabatlar ikki kishi er va xotin orasidagi hissiyotlarga asoslanib shakllanadi. Agar hissiyotlar ortda qolib, hayot muammolari ustun kelib, er ozini tergovchi sifatida tutsa, xotini doimiy teros ostida ushlansa, yoki xotini doimo moddiy muammolar, boylik, rozgor hisob-kitobini qilib erni doimo tergasa bir-birlariga bolgan his-tuygu yoqolib ketadi. Inson bazida oziga yaqin bolgan odamlarni tushunmaydi. A.Grin o’zining asarlaridan birida ―Bizning ichki dunyomiz qamdan-kam odamni qiziqtiradi‖, deydi. Er va xotin bir-birlarini juda yaxshi biladigan, tushunadigan – deb o’ylashadi. Aslida esa yaqin odamni ichki dunyosini ko’ra bilish uni tushunishni xohlashmaydi. Er va xotin turmush qurib, jismonan bir-biriga yaqinlashgani bilan qalban yaxshilik bu boshqa narsa. Bu yaqinlikka erishish uchun unga intilish, qiziqish va yaqin odami bilan doimo suhbatda bolish, suhbat orqali uni ichki dunyosiga kira olish kerak. Bu munosabatlar qiziquvchan, erkin va teng huquqli insonlar orasida paydo boladi. V.A.Sisenko oilaviy munosabatlarni mustahkam yoki sustligini asosi er va xotin bir-birlarini konglini ola bilishidadir deb biladilar. Ularning bir-biriga bolgan mehrida, bir-birini hohlashida, tushunishida va oilada doimo yaxshi kayfiyat, kulgi bolishidadir. 7.Zamonaviy oilaning xususiyatlari. 8.Zamonaviy jamiyatda nikoh va oilaviy munosabatlarning muqobil shakllari. Zamonaviy oila turlari.
10.Nikohgacha bo'lgan munosabatlar davri: umumiy xususiyatlar.Oila deb atalmish muqaddas makon, «oila qasri»ning mustahkamligi shu qasrning poydevori bolmish nikoh oldi omillari xususiyatlariga, ularning qay darajada togri va mustahkam qoyilishiga bogliq. Agar shu poydevor yetuk, mustahkam bolsa, uning ustida qurilgan imorat ham korkam, yorug, unda istiqomat qiluvchilarga qulaylik, xotirjamlik, tinchlik, huzur-halovat bagishlaydigan boladi. Hyech bir devor yoki uy poydevorsiz bolmaganidek, Sizning qurajak oilangizning ham oziga xos poydevorlari bor. Ular shu oilaning yuzaga kelishiga, qurilishiga asos bolgan nikoh oldi omillaridir.
12.Psixologiya, falsafadagi sevgi nazariyalari. Romantik sevgi ikki kishi o’rtasidagi munosabatlarning eng ko’p tarqalgan turi hisoblanadi. Olimlarning fikricha, romantik sevgi eng kam anglanadigan, odamning biologik ehtiyojlari bilan bog’liq munosabatlardir. Bunday munosabatlarning eng muhim jihati shundaki, ikkala tomon ham bir-birlaridan o’zlari ko’rishni xohlagan sifatlarni qidiradi va ko’radi.L. Kameron-Benjler (1993) ning fikricha, romantik sevgi hissi rivojlanishining 7 bosqichi bolib, unga quyidagilar kiradi: 1. Oziga jalb etish yangi tanishlarning bir-birlariga noverbal belgilar orqali qiziqishi borligini bildirish. Bu davrda sheriklar dilidagi istak va xohishlarini yangi tanishgan odamida mavjudligini tahlil etadi. Bunga odatda asosan odamdagi aql-zakovat, samimiyat, qoli ochiqlik, yumor hissi, ishonchlilik, dadillik, qizlardagi ibo kabi sifatlar sababchi boladi. Bu sifatlar hammaga yoqadigan sifatlar bolgani uchun ham yangi tanishlar ozlarida aynan sherigiga yoqadigan shu sifatlarni namoyon etishga intiladilar. 2. Mashgullik yoki rom bolib qolish. Bu bosqichda tanishib ulgurgan yoshlar davomli uchrashuvlar natijasida bir-birlaridagi ijobiy sifatlarni anglab, bir-birlariga konika boshlaydi. Faqat etibor ijobiy, yaxshi sifatlarga qaratilgani bois sheriklar adashishlari ham mumkin, qolaversa, yangi tanishlar ozlarini biroz suniy tutib, asl qiyofalarini ataylab niqoblashga ham uringanliklari uchun mabodo salbiy sifatlar ham namoyon bolib qolgan taqdirda ayrimlar ajrashib ketadilar, ayrimlar esa uchrashuvlarni davom ettiraveradilar. 3. Konikish munosabatlardagi oziga xos yangilikning kamayib borishidir. Endi boshida ozgacha joziba kasb etgan tashqi korinish, xusn, qaddi-qomat kabilar odatiydek idrok etilib, hissiyotlar tobora kamayib boradi. 4. Kutish munosabatlarning muayyan bosqichida xayol-fantaziyadagi ideal obraz bilan real, kundalik hayotda tobora namoyon bolib borayotgan asl nusxa ortasida ayrim ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar kozga tashlanishi bilan boshlanadi. Endi tobora kutishlar tizimida kongil qolish, afsuslanish kabi holatlar ham paydo bolib, ong sherikdagi ayrim salbiy, yoqimsiz sifatlarni ham idrok qila boshlaydi. Bunga ayni shu davr ichida boshqalar bilan tanishish tajribasi ham sabab bolishi mumkin. Masalan, talaba yigitning boshqa bir shaharga olimpiadaga yoki xizmat safariga borishi, u yerda ozgacha nafosatli bir qiz bilan tanishib qolishi unda solishtirish imkoniyatini yaratadi, va qaytib kelgach, uchrashib yurgan qizidan ayni osha sifatlarni kutadi, lekin topolmasa, undan ranjiy boshlaydi. 5. Kongil qolish bu shunday bosqichki, unda xayajonli ishq-muhabbat hislari ornini alam, gazab, aldanganlikni anglash egallay boshlaydi, sherik togrisidagi ijobiy obraz salbiy obraz bilan almashib boradi. Kopchilik yoshlar ayni shu bosqichda bir-birlaridan ajralib qoladilar. 6. Haddan oshish yoki munosabatlar chegarasining darz ketishi bosqichida sheriklardan biri (bazan ikkalasi bir vaqtda) munosabatlarga chek-chegara qoyish vaqti kelganligini anglab qoladi. Shu fikr paydo bolgan ondan boshlab, ular yana bir karra qabul qilingan qarorning nechogli togri ekanligini oylab korishadi. Odatda bu noorin talablarni bir-biriga qoyish orqali hissiyotlarni tekshirish orqali roy beradi. Masalan, bu va yana bu takliflarimga konsaang, senga uylanaman, bolmasa, oramiz ochiq qabilida. 7. Munosabatlarning tugashi bir-birlari bilan boshqa sira yuz korishmaslik bilan bogliq qaror chiqarishdan boshlanadi. Ayrimlar sherigining aybdor emasligini bilib tursa-da, munosabatlarni tugatgisi kelaveradi, ayrimlar esa bir-biridan kongilsiz bolib qolgan bolsalarda, birgada yashayveradi. Bundaylar ozaro muomalani keskin kamaytirib, deyarli gaplashmay ham yashayveradi, bunday arazlashlar kopincha u yoki bu tomonning depressiv holatini, asabbuzarlikni keltirib chiqaradi. Chunki odatda bunday holatda qolgan shaxs boshqa sevgilisi yoqligidan yoki yangi tanishlar ham shunday aldab ketishidan, bolasi taqdirini ijobiy xal qila olmasligidan juda qayguradi va hatto kasalga ham chalinib qoladi. 13.Jamiyat va oila. Oila tabiyatning shoh asarlaridan biridir J Santaniyana Oila jamiyatning dur-u gavharidir V Gyugo Nikh kishilik jamiyatining birinci pogonasidir. Sitseron Nikoh kop tashvish tugdiradi, ammo nikohsiz turmushda turmushda ham hech qanday shodlik yoq . S. Jonson 14 .Ijtimoiy institutlar .Insoniyat tarixida oila va nikoh institutining rivojlanishi tarixi Maxsus manbalarda qayd etilishicha, yer yuzida bun-dan 4 mlrd. yillar muqaddam hayot nishonalari, jonzodlar yuzaga kelgan. Hozirgi zamon odamlarining dastlabki ibtidoiy ajdodlari fikrlovchi odam bundan 3 mln. yillar muqaddam shakllangan. Uzoq muddat davom etgan ibtidoiy taraqqiyotdan song asta-sekinlik bilan ibtidoiy jamoalar, kishilik jamiyatlari yuzaga kela boshlagan va odamlar ortasida dastlabki ozaro munosabatlar, muloqotlar shakllana borgan. Lekin ularni hali tom manoda insoniy munosabatlar deb bolmas edi. 15 .Oilaning ijtimoiy funktsiyalari. oila va undagi munosabatlar hamisha tashqi psixologik tasiri komida boladi. Unga kichik ijtimoiy guruh sifatida qarash esa, kichik guruhga xos bolgan deyarli barcha ijtimoiy-psixologik qonuniyatlarning borligi va ular har bir oila azosining maqomini belgilashini inobatga olishni taqozo etadi. Shu bois ham oila yonalishida otkaziladigan tadqiqotlarda uning ijtimoiy guruh sifatida ozigagina xos bolgan sifatlari, xususiyatlari borligini unutmaslik lozim. Bular quyidagilar: bir emas, bir necha umumiy maqsadlarning bolishi; yani, agar mehnat jamoasida azolarni birlashtiruvchi yagona maqsad tan olinsa, oilada bunday maqsadlar bir nechta ham bolishi mumkin va ular oilaviy hayot mobaynida ozgarib ham turadi. Masalan, yaxshi niyat bilan birgalikda yashash maqsadiga keyinchalik soglom farzand korish, ogil bola bolsa, sunnat toyi qilish, farzandni maktab talimiga tayyorlash, toy qilish, uylantirish kabi qator yirik maqsadlar va orzu-havaslar paydo bolaveradi, oilaviy hayotning mazmuni va uning jozibasi ham ana shu kabi maqsadlar va ularni amalga oshirishda er-xotin inoqligi, hamfikrligi bilan belgilanadi; oila azolari manfaatlari, qiziqishlari va intilishlari muayyan tafovutlar va kelishmovchiliklarning tabiiy holat ekanligi; ayniqsa, bu oilada katta avlod vakillari ustanovkalari bilan ularning farzandlari ortasidagi ziddiyatlarda ham ifoda etadi (avlodlararo ziddiyat), kop holatlarda bu kabi tafovut yoki ziddiyatlar konstruktiv xarakter ham kasb etadi; alohida yashaydigan oilada er-xotin munosabatlarining boshqa munosabatlarga sezilarli tasiri, masalan, farzandlarning tarbiyalanganlik darajasiga; oilaviy murosa yoki hamjihatlikka boshqa qarindoshlar, masalan, keksalarning tasiri; oila azolari ortasida hamkorlik faoliyati va uning samrasi unchalik sezilmasligi, masalan, oilada erning oz orni va mashgulotlari, ayolning oz orni va vazifalarining bolishi va har doim ham birga bir ishni qoshilib ketmaslik. Oilaviy xasharlar yoki boshqa tadbirlar bundan istesno; muomala va ozaro hurmat normalarining katta ahamiyatga ega ekanligi, hamisha bir-birining kongliga qarashning oila mutahkamligi omili ekanligi; oilada ozaro sir, yashirin, xufyona ishlarning oialviy munosabatlarga salbiy tasiri. Yuqorida takidlangan holatlar oila tadqiqotlarini otkazuvchilarni sof ijtimoiy guruhlarda otkaziladigan izlanishlarga qollaniladigan tamoyillardan biroz chekinishlarini talab qiladi. Yani, oila oziga xos insoniy munosabatlar mujassam bolgan noyob maskandir. 16.Maxsus psixologiyada tadqiqot usullari. Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari Oila psixologiyasining asosiy metodlariga quyidagilar kiradi: Kuzatish metodi. Oilaviy munosabatlarni kuzatish deb oilaviy va turmush vaziyatlarida odamlarning tashqi xulq-atvorini idrok etish va muntazam qayd etib borishga bogliq faoliyatga aytiladi. Odatda tadqiqot otkazayotgan psixologning kuzatayotganligini oila azolari bilmasliklari, sezmasliklari kerak. Kuzatuv natijalarini qayd etish aniq korgan-kechirganlarni qanday bolsa shundayligicha yozib borish yoki esda saqlab qolib, keyin hech bir subektiv xulosa yoki tahlilsiz daftariga belgilab borish tarzida kechadi. – Konkret vaziyatlarni tahlil qilish metodi. Oila muhitida yoki hayotiy sharoitlarda roy bergan voqea-hodisalarni qayd etish unga kompleks yondashuvni talab etadi. Bunda organayotgan shaxs testlar otkazishi, oila azolarining biografik malumotlarini tahlil etishi yoki aniq maqsadli sorov otkazishi mumkin. – Sorov metodi. Odatda psixolog bir xonadonga kirib, hammada birdan sorov otkaza olmaydi, u kim bilan, qachon va qanday maqsadda sorov otkazishi lozimligini aniq bilishi va oldindan tanlovni belgilab qoygan bolishi lozim. Odamlar tanlab olingach, sorovnomaga kiritilgan har bir savolning ifodalanishiga etiborni qaraaatish lozim. Chunki bir shaxsga juda oson va aniqday tuyulgan savol boshqa bir shaxs uchun qiyin, noqulay, mavhum bolib tuyulishi mumkin. Masalan, savolning mazmunini tushunishda uyda otirgan beka bilan oila azosi bolgan pedagog ayol ortasida farq bolishi mumkin. Sorov odatda bevosita yuzma-yuz korishib otkazilishi, telefon orqali yoki pochta orqali yuborilgan yozma savolnoma tarzida otkazilishi mumkin. Oila psixologiyasida sorovnomalar tarqatish orqali odamlarning fikrlari, munosabatlarini aniqlash keng tarqalgan. – Eksperiment. Ushbu usul yordamida bir omil tasirining boshqa bir omil yoki holatning kelib chiqishiga turtki bolishini aniqlash mumkin. Odatda oilaviy munosabatlar dinamikasini organishda, u yoki bu hodisalar yoki omillar ortasidagi bogliqlikni aniqlashda eksperiment usulidan foydalaniladi. Bunda bir necha xonadon eksperimental, yani sinov otkazilayotgan guruh hisoblansa, boshqalari nazorat guruhi sifatida saqlanadi, eksperimentdan song, olingan natijalar ikkala guruh misolida qiyoslanadi. Chunki bunday taqqoslash otkazilmasa, eksperiment otkazilgan guruhdagi ozgarishlarning salmogini qayd etish mushkul boladi. Respublika Oila ilmiy-amaliy markazi olimlari 2006 yilda mamlakatimizning ayrim xududlarida tanlab olingan guruhlarda oziga xos eksperiment otkazishgan: mahallada Oila universitetlari yoki Ota-onalar universitetlari tashkil etib, eksperiment oldidan universitet tinglovchilarining qator masalalarda oilaviy ustanovkalarini 9qayd etganlar, songra aniq dastur asosida 6 oy mobaynida mashgulotlar, davra suhbatlari, marifiy tadbirlardan song yana osha sorovnoma orqali ular fikrlari organilib, natijalari monitoring qilinganda, targibot-tashviqot ishlarining samaradorligi qayd etilgan. Bu ham oziga xos eksperiment bolib, muayyan maqsad va natijani kozlaydi. Statistik metodlar. Matematik statistikaning qator usullari empirik izlanishlar davomida qolga kiritilgan malumotlarning qay darajada ilmiy jihatdan asoslanganligini isbotldash maqsadida qollaniladi. Ayniqsa, bir hodisa yoki holatning bioshqa bir holat yoki hodisaning oqibati, sababi ekanligini isbot etish uchun statistik metodlarni qollash barcha tadqiqotlarning talablaridan biridir. Masalan, oila azolarining biror qadriyatlarga nisbatan munosabatlarida yaqinlik, oxshashlik borligini isbotlash uchun korelyatsion metodlardan foydalaniladi. Masalan, Spirmenning yoki Kendallning korrelyatsiya koeffitsiyentlarini hisoblash usullari bunday sharoitlarda juda qol keladi. Yoki olingan empirik raqamlarning ishonchliligi va matematik jihatdan togriligini isbotlash maqsadida tadqiqotchilar Styudentning t mezonini qollaydilar. Bunday yondashuv olimning mehnati asoslangan, malumotlari ishonchli ekanligini tasdiqlaydi. 17.Attraktsiya: omillar; sabablari, shakllanish bosqichlari. 18.Jamiyat tarixida nikoh va oilaviy munosabatlarning rivojlanishi. 19.Oila psixologituripning boshqa fanlar bilan aloqasi 20.Oila psixologiyasining asosiy usullari sifatida tajriba, kuzatish, so'rov va faoliyat mahsullarini o'rganish 21.Asosiy oilaviy fenomenlar: qisqacha tavsif. 22.Oilaga yondashuvlar. SHuni ham aytib otish joizki, hozirgi zamon oilasida emotsional va ijtimoiy-psixologik jara-yonlarni qondirish funksiyasining ahamiyati ortib bormoqda. Hatto sof moddiy xarakterga ega bolgan funksiyalarda ham hissiylik koproq tus olib bormokda. Hissiy, emotsional kontaktlarning ahamiyati shahar oilalarida kuchliroq anglanmoqda. Qishloq oilalari esa uy hayvonlari va tomorqa yerlarining borligi evaziga shahar oilalariga qaraganda jamiyatning ishlab chiqaruvchi boginiligini, ishlab chiqaruvchilik funksiyasini koproq saqlab qolmoqda.
25.Oilaning tarkibiy va rolli o'zaro ta'sirining buzilishi. 26.Oilaviy munosabatlar: tushunchasi, turlari, o'ziga xosligi. 27.Oilaviy munosabatlarning xususiyatlari va dinamikasi. 28.Nikoh munosabatlarining tipologiyasiga yondashuvlar.Ko‘pchilik yoshlarimiz, ayniqsa muvaffaqiyatli oilalarda tarbiya topgan yoshlar, oila qurish arafasida bo‘lar ekanlar aksariyat hollarda o‘zlarining bo‘lajak oilaviy hayotlari uchun o‘z ota-onasi oilasini ideal qilib oladilar. Chunki ular shu oilada tarbiyalanar ekanlar, «eslarini taniganlaridan buyon» otaonasining nizolashib tortishganlarini, bir-birlarini hurmatsiz qilganlarini eslay olmaydilar. Bunday oilalarda ota-onalar ham o‘zlarining o‘zaro munosabatlaridagi noxush jihatlarini farzandlariga sezdirmaslikka harakat qiladilar. Yoki ularning o‘zaro munosabatlarida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan nizoli damlar, bir-birlariga moslashish jarayonlari nikohning boshida, hali farzandlari dunyoga kelmaslaridan oldin bo‘lib o‘tib ketgan. Bolalar esa ular turmushining faqat yaxshi, tinch-totuv, ahil-inoqlik, bir-birlariga nisbatan mehr-oqibatli, ibratli jihatlaridangina xabardor bo‘ladilar. Shunday oila qurishni tasavvur qilgan yoshlarimiz, oila qurganlaridan so‘ng o‘zlari kutgandek turmush kechira olmasalar, nikohning dastlabki eng nozik, murakkab, qiyin, yangi ijtimoiy vaziyatlar, sharoitlar, bir-birlariga moslashish jarayonlarida yuzaga kelgan qiyinchiliklar, to‘siqlar, muammolar oldida esankirab qolib, oila qurishda «adashganliklari»dan nolib qolishlari mumkin. Shuning uchun ham yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda oilaviy hayot, er-xotin munosabatlarini faqat bir yoqlama va faqat yaxshi tomondangina ko‘rsataverish ham maqsadga muvofiq emas. Uni imkon qadar butun borligicha: balandpasti-yu shirin-achchig‘i, rohat-farog‘ati-yu azob-uqubatiqorong‘i kechalari-yu yorug‘ kunduzlari bilan ko‘rsatgan ma’qul. Shundagina yoshlarimizda oilaviy hayot haqida nisbatan adekvatroq tasavvur shakllanishi mumkin. 29.An'anaviy va zamonaviy oila modellarida turmush o'rtoqlar o'rtasidagi munosabatlarning xususiyatlari. Ananaviy (asimmetrik) oilada er sozsiz oilaning iqtisodiy taminotchisi va uning boshligi sanaladi. Oiladagi ittifoq mavqyeini u belgilaydi. Oila hayotiga xos tashkiliy va boshqa muhim muammolar yechimini u belgilaydi. Shu bois, er oiladagi boshqa tashvishlardan ozod qilinadi. Ayol esa ananaviy oilalarda uncha kop daromad keltirmaydi yoki nisbatan oz daromad keltiradi. Zamonaviy (simmetrik) oilada er-xotin ozaro munosabatlari ananaviy oiladagidan farqli olaroq (yoki bu oila egalitar (fransuzcha - tenglik) oila ham deyiladi) undagi barcha rollar xoh u iqtisodiy, xoh u tarbiyaviy bolsin hammasi er-xotinning hamkorligida, birgaligida amalga oshiriladi. Ular oila xojaligini birga yuritadilar, uning masalalari va muammolarini birga hal qiladilar hattoki, to tarbiyaviy masalalargacha. 30.Oila psixologiyasining boshqa fanlar bilan fanlararo aloqalari 31.Oila psixologiyasining maqsad va vazifalari Oila psixologiyasi» kursining maqsadi:
34.Oilaning felitsitiv funktsiyasi.Oilaning felisitologik vazifasi Hozirgi zamon oilasining tobora ahamiyati ortib borayotgan funksiyalaridan biri uning felitsitologik funksiyasidir (italyancha «felitsite» baxt degani). Shaxsiy farovonlikka erishishga intilish oilaviy munosabatlar tizimida kop jihatdan hal qiluvchi omil bo’lib bormoqda. Baxt nima o’zi? Hozirgi zamon oilasi o’z a’zolarining baxtini ta’minlashda qanday rolь o’ynaydi? Baxtga intilish har bir inson uckerak.7biiydir va ayni shu baxtga intilish ularni oila qurishga undaydi. Inson o’ziga ato etilgan baxtning tortdan uch qismini oiladan, choraktaga yetar-yetmas qismini boshqa narsalardan topadi. Oilada er-xotinning bir-birini toliq tushunishi ularning ozlarini baxtli his qilishlarini taminlaydi. Shuningdek, ozidagi mavjud tabiiy-ijodiy imkoniyatlar (iqtidor)ni royobga chiqarish, jamiyat va oila doirasida sarflash ham insonga ozini baxtli his qilish imkonini beradi. Shuning uchun har bir shaxs ozida koproq vijdonlilik, poklik, halollik kabi manaviy-axloqiy fazilatlarni tarbiyalashga etibor berishi lozim. 35.Oila psixologiyasining asosiy vazifalari Oila psixologiyasi kursining vazifalari quyidagilardan iborat. Oilani shaxsning shakllanishidagi roli haqida yoshlarda tolaqonli tasavvur shakllantirish. Yoshlarni oilaning ijtimoiy tarixiy kelib chiqishi va yuzaga kelgandan song oilaviy hayot davomida boladigan ozgarishlar haqidagi ilmiy asoslangan bilimlar bilan tanishtirish. Yoshlarda oilaviy hayotda muqarrar ravishda sodir boladigan ozgarishlar, muammolar, qonuniyatlar haqida ilmiy asoslangan tolaqonli tasavvurni shakllantirish va ularni bu jarayonga tayyorlash. Yoshlarni oilaviy hayotda yuzaga keladigan muammolarga konustruktiv tus berishga, destruktiv yonalishdagilaridan esa saqlanishga orgatish. Yoshlarda oilaviy hayotni oziga xos xususiyatlarini ilmiy asoslangan tarzda talqin yetib, muammoli vaziyatlardan psixologik jihatdan oqilona chiqish imkonini beruvchi, malakalarni shakllantirish. Yoshlarda ozlariga turmush ortogini togri tanlash malakalarini shakllantirish. Yoshlarni oiladagi muloqotga tayyorlash. Yoshlarni oilani rejalashtirishga orgatish. Yoshlarni jinsiy hayotga ilmiy asosda tayyorlash. Yoshlarda oilaning mustaxkamligini taminlovchi bilim va malakalarni shakllantirish. Oquvchilarda oilani organuvchi psixologik tashxis metodikalari bilan ishlash va ular yordamida olinadigan natijalarni togri talqin etish malakalarni shakllantirish lozim. 36.Oilaning tarbiyaviy vazifasi . Bola tajribasining asoslaridan biri undagi ota-ona oilasi tasirida shakllanadigan ijtimoiy fel-atvordir. Yani, ozaro ishonch, ozini-ozi baholash, Men-konsepsiyasi ota-onasi, aka-ukalari, opa-singillari tasirida bola ongida shakllanadigan hislatlardir. Bola ota-onasining ozaro muloqotlariga qarab, umri mobaynida kuzatib, bilib-bilmay ularga taqlid qilib, tinchlik xotirjamlikda, ozaro hamjihatlikda yashashga organsa, aka-uka, opa-singillariga qarab, jamiyatdagi murakkab ozaro muomala holatlarida ozini qanday tutishga organadi, hayotning manosini tushunib boradi, dunyoqarashi, dunyoviy hamda diniy etiqodlarining shakllanishi ham ayni shu munosabatlar tasirida roy beradi. Er-xotin munosabatlari avvalo adaptasiya, yani bir-biriga asta-sekin konikib, moslashib borish jarayonidan boshlanadi, zero, ularning har biri yangi muhitga, yangi rozgorga oz oilasida orttirgan shaxsiy tajribasi, oila togrisidagi ijtimoiy tasavvurlari bilan kirib keladi. Natijada ota-onasi oilasida olgan tajribaning bir qismidan voz kechgani holda, yangi munosabatlar uchun yangi fazilatlarni ozida tarbiyalay boshlaydi. 37.Oilaning reproduktiv funktsiyasiOilaning reproduktiv funksiyasi Oilaning muhim bolgan funksiyalaridan yana biri bu uning reproduktiv (jamiyatning biologik uzluksizligini taminlash, bolalarni dunyoga keltirish) funksiyasidir. Bu funksiyaning asosiy mohiyati inson naslini davom ettirishdan iboratdir. Oilaning vazifasi faqatgina yangi avlodni dunyoga keltiribgina qolmasdan, insoniyat paydo bolgan davrdan boshlab yashab kelayotgan ilmiy va madaniy yutuqlari bilan tanishtirgan holda, ularning salomatligini saqlab turishdan ham iboratdir. Tabiatan berilgan avlod qoldirish instinkti insonda farzand korishga, ularni ostirishga va tarbiyalashga bolgan ehtiyojga aylanadi. Bu ehtiyojlarni qondirmasdan turib, kishi odatda ozini baxtiyor his qila olmaydi. Shuningdek, er-xotinda farzand tugilishi bilan bogliq holda butunlay yangi hissiyotlar: ayolda onalik, erkakda otalik hissi paydo boladi. Farzand er-xotin munosabatlarini yanada mustahkamlovchi asosiy omil hamdir. Oilaning jamiyat oldidagi reproduktiv funksiyasi va uning bajarilishi deyilganda aholi sonining qayta tiklanishi uchun har bir oilada nechtadan farzand bolishi lozimligi nazarda tutiladi. Statistik malumotlarga kora, agar har bir oilada bittadan farzand boladigan bolsa, bunday xalq sakkizinchi avloddan keyin yoq bolib ketishi mumkin ekan. Har bir oilada ikkitadan farzandning bolishi ham aholi sonini saqlab turishni taminlay olmaydi. Demograflarning takidlashlaricha, oila ozining reproduktiv funksiyasini bajarishi uchun har bir oilaga ortacha 2, 6 ta farzand togri kelishi kerak. Albatta, faqat oilagina jamiyat oldidagi funksiyalarini bajarib qolmasdan, balki jamiyat ham oilalarga funksiyalarini muvaffaqiyatli uddalashlari uchun zarur bolgan shart-sharoitlarni yaratib berishi lozim. Bu orinda hukumatimiz tomonidan yuritilayotgan demografik siyosat, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy tadbirlar bunga yaqqol misol bola oladi. Bunday siyosatning asosiy yonalishlari onalik va bolalikni muhofaza qilish, kop bolali va kam taminlangan oilalarning moddiy ahvolini yaxshil. 39.Oilaviy inqirozlaroilalarga xos bolgan nizolar va ularning sabablarini yagona bir olcham yoki xarakteristika bilan korsatib berish masalasi ham mantiqka togri kelmaydigan ishdir. Lekin turli toifadagi oilalarni organish, ular azolarining ozaro munosabatlarini taqqoslash va shu kabilar asosida ayrim nisbiy xulosalarga, mulohazalarga kelish mumkinki, shu nisbiylikdan har bir odam ozi uchun nisbatan «tegishli» xulosalar chiqarib olishi lozim boladi. Shuning uchun, biz quyida oilaviy munosabatlar, oiladagi nizolar haqida fikr yuritar ekanmiz, ularning barcha oilalarga mutlaq tegishli bolishligini (ekanligini) davo qilolmaymiz. Quyidagilar ham bizning nisbiy mulohazalarimizdir. Oilada yuzaga kelish ehtimoli bolgan nizo-janjallarning sabablarini aniqlash va ularning oldini olish masalalarini ijobiy hal qilish uchun birinchi navbatda ularni kimlar ortasida yuz berayotganligini farqlab olish maqsadga muvofiqdir. Oilaviy nizolarda kimlar ishtirok etayotganiga kora ularni quyidagicha asosiy turlarga ajratish mumkin:
40.Normativ inqirozlar. Hayotda asosli ajralishlar ham mavjud:
43.Ota-onalarning munosabatlari va ta'lim shakllari. Ozbek oilasida bola tarbiyalashning ishontirish, tushuntirish, nasihat, ibrat-namuna korsatish, yaxshi fazilatlarni mashq qilish, ragbatlantirish, tanbeh berish, ogohlantirish, jazolash kabi usullar qollaniladi.
45 Oilada tarbiya turlariOilada farzand tugilishi, uning soni va tarbiya berish imkoniyatlari masalasi har doim ham dolzarb bolgan. Lekin ayrim Garb davlatlarida, jumladan, Rossiyada oilada bola sonining keskin kamayib ketishi munosabati bilan er-xotinning reproduktiv huquqi, madaniyati va xulqi masalasi ayni davrda ota dolzarb masaladir. Rus olimi S.P.Kapitsaning (1999) pessimistik bashoratiga kora, Rossiyada 19952025 yillar oraligida tugilishning kamayishi 2 mln.dan (optimistik bashorat) 32 mln.gacha tushib (pessimistik bashorat) ketadi, bu raqamga 1995 yilgi 147,9 mln. aholi soni asos qilib olingan. Shuning uchun jahon olimlari, Xalqaro aholishunoslik jamgarmalari (jumladan, YUNFPA, YUNISEF) oilada soglom bola tugilishi siyosati orqali yer yuzining turli mintaqalarida reproduktiv xulqni muvofiqlashtirish masalasiga alohida etibor berib, konkret tadqiqotlar otkazmoqda. Bundagi asosiy muammo onaning reproduktiv xulqini boshqarish va muvofiqlashtirish, uning salomatligini muhofaza qilish, soglom zurriyod tugilishini kafolatlashdir. .
47.Insonning aqliy rivojlanishining tashqi omillar i
49.Insonning aqliy rivojlanishining ichki omillari 50.Gipoopeka tushunchasiAmmo yana bir hodisa bor - gipo-vasiylik, bola ustidan to'g'ri nazoratning yo'qligi. Farzandlar tarbiyasi o'z ixtiyoriga qoldiriladi: ota-onalar bolaga g'amxo'rlik qilish uchun bezovta qilmaydi. Maksimal - hayot uchun zarur shart-sharoitlarni ta'minlash: qaerda uxlash, nima ovqatlanish, nima kiyish. Hech qanday hissiy aloqa yo'q, hech kim tarbiyaviy suhbatlar o'tkazmaydi. Bola yashaydi, aniqrog'i, omon qoladi, mustaqil ravishda rivojlanadi. To'g'ri, uning hayotiy ustuvorliklari har doim ham to'g'ri emas. Tadqiqotlarga ko'ra, dunyoda to'laqonli oilalar farzandlarining 20 foiz iO'g'il yoki qizning muammolariga e'tibor bermaslik.
Bolaga yordam berishni istamaslik. Naslning xatti-harakati tufayli tirnash xususiyati. Ota-onalarning xudbinligining namoyon bo'lishi. Bola bilan muloqot qilishdan har qanday bahona bilan qochish. Hipo-vasiylik nafaqat vasiylikning etishmasligi, balki yoqtirmaslikdir , chunki bola bolaligidan yolg'iz va istalmagan his qiladi. Ota-onasini yoqtirmaslik yoki befarqlikni his qiladigan bolalarda shaxsiyatning deformatsiyasi kuzatiladi, rivojlanish sekinlashadi. Foydasizlik hissi boshqalarga befarqlik, shafqatsizlikni keltirib chiqaradi. Hissiy va ijtimoiy rivojlanish buziladi. Amerikalik olimlar tomonidan olib borilgan yaqinda o'tkazilgan tadqiqot shuni ko'rsatdiki, bolaligida ota-onasi bilan bo'lgan munosabatlaridan yoqimli xotiralarni saqlaydigan odamlar balog'at yoshida sog'lig'i yaxshilanadi va depressiya va surunkali kasalliklardan kamroq azoblanadi. 51.GipoproteksiyaGipoproteksiya shunday holatki, unda ota-onaning bola bilan shugullanishga yo vaqti yetishmaydi, yoki bu ishni boshqalarga yuklab qoyadi. Ayrim ota-onalar shu tarzda hayot kechirib, farzandlarini umuman nazorat ham qilmaydi, uning taqdiriga befarq boladi, gamxorlik korsatmaydi, bolasining kelajagiga qaygurmaydi. Gipopreteksiyaning yashirin shaklida ota-ona bola ustidan nomiga nimalardir qilganday boladi. Lekin aslida ularni faqat ozlarining kundalik muammolari qiziqtiradi. Bola bu holatlarni tahlil etib, ozining kerak emasligini, oilada ortiqcha ekanligini anglab boradi. Tashlab qoyilgan bolalar yoki tashlandiq bolalar odatda yoshligidan na moddiy, na manaviy ehtiyojlari qondirilmagan bolalardir. Ular masalan, qorni toymaganidan jismoniy taraqqiyotdan orqada qolsa, nazorat va etiborning yoqligidan turli jinoyat yollariga kirib qoladi, yaxshi, samimiy etibor va mehrning yoqligidan jamiyatda, odamlar orasida oz ornini topishga qiynaladigan, odamovi, savodsiz bolib osadi. Bularning barchasi ularning kelajakda jinoyat yollariga kirib qolishiga yoki zararli odatlarga organishi (giyohvand moddalar istemol qilish)ga sabab boladi.
52.Bolalar oilaviy munosabatlarining o'ziga xos xususiyatlari.. Bola tajribasining asoslaridan biri undagi ota-ona oilasi ta'sirida shakllanadigan ijtimoiy fe'l-atvordir. Ya'ni, ozaro ishonch, ozini-ozi baholash, Men-konsepsiyasi ota-onasi, aka-ukalari, opa-singillari ta'sirida bola ongida shakllanadigan hislatlardir. Bola ota-onasining ozaro muloqotlariga qarab, umri mobaynida kuzatib, bilib-bilmay ularga taqlid qilib, tinchlik xotirjamlikda, ozaro hamjihatlikda yashashga organsa, aka-uka, opa-singillariga qarab, jamiyatdagi murakkab ozaro muomala holatlarida ozini qanday tutishga organadi, hayotning ma'nosini tushunib boradi, dunyoqarashi, dunyoviy hamda diniy e'tiqodlarining shakllanishi ham ayni shu munosabatlar ta'sirida roy beradi. Er-xotin munosabatlari avvalo adaptatsiya, ya'ni bir-biriga asta-sekin konikib, moslashib borish jarayonidan boshlanadi, zero, ularning har biri yangi muhitga, yangi rozgorga oz oilasida orttirgan shaxsiy tajribasi, oila togrisidagi ijtimoiy tasavvurlari bilan kirib keladi. Natijada ota-onasi oilasida olgan tajribaning bir qismidan voz kechgani holda, yangi munosabatlar uchun yangi fazilatlarni ozida tarbiyalay boshlayd
53.Sibling pozitsiyasi bolaning rivojlanish omili sifatida.Sibling maqomining bola va kattalar munosabatiga tasiri. A.Adler oilashunoslik fanida ilk marotaba bola shaxsining shakllanishi va rivojlanishi uning oilasidagi aka-ukalar va opa-singillarning borligiga bogliqligi goyasini ilgari surgan. Afsuski, bu omil Sharq xalqlari, xususan, Ozbekiston uchun ota muhim bolishiga qaramay, bizda ham, kichik oilalar xos bolgan Garbda ham juda kam organilgan. Psixologik adabiyotda sibling maqomi aslida (inglizcha sibling, sibs bir oiladagi akalar va opalar manosini bildiradi) muayyan insonning muayyan oilada tugilishi, jinsi va tugruqlar orasidagi rasmiy farqni ifodalovchi tushunchani bildiradi. Bolaning sibling maqomi va uning shaxsiy korsatkichlar bilan bogliqligi masalasiga xali aniqlik kiritilmagan, yani aniq ilmiy dalillar yetarli emas. Shunga qaramay, kopgina tadqiqotchilar (Richardson R., 1994; Driskoll R., Iksteyn D., 2003; Brazington R., 2003 va boshqalar) shaxsning sibling maqomi uning shaxsiga, er-xotinlik va ota-onalik maqomlariga, dostlar bilan muomalasiga, ishda rahbariyat va hamkasblar bilan ornatadigan muloqotlarining xarakteriga tasir etishini organishgan. Empirik malumotlar bunday bogliqliklarning tort turi mavjudligini takidlaydi. Tongich bola, oiladagi farzandlarning kattasi, odatda ota-onasining umidi bolib, ota-onalar undan kop narsalarni kutadi va odatda u bu umidlarni oqlaydi ham. Undagi muvaffaqiyatlarga bolgan intilish, oqish va kasb-hunar egallash yonalishidagi yutuqlari va unga erishish imkoniyatlari ham odatda yuqori boladi. Ikkinchi farzand (yoki ortancha) odatda kattalarga tobe, ozgalar komagiga muhtoj, adolatsizlik, xaqsizliklar va qattiqlikka chidamsiz, boshqalarning munosabatlarini injiqlik bilan qabul qiladigan bolib osadi. U akasi yoki opasiga qarab, uning soyasida ayyorroq, epsizroq bolib korinadi, chunki tugilganidan yonida undan kattalar borligiga u konikib boradi.Kichik farzand umrining oxirigacha ozini kichikman, deb his qilishga moyil boladi, uni hech kim hafa qilishi mumkin emas. Hamisha gamxorlik ogushida bolgan kichkintoy, kelajakda ham hamma yerda ozini muhofazada, xavfsizlikda his etishga moyil boladi va buni ozgalardan talab ham qiladiYagona farzandning sibling maqomi tongichnikiga yaqin. Ota-onaning umidlari va orzu-havaslarini bilib katta bolgan bola kop sohada, ayniqsa, intellektual sohada katta muvaffaqiyatlarga erishishi mumkin, lekin odatda juda ozini yaxshi koradigan, egoist bolib qolishadi. Ular jamiyatda ham xato qilib qoyishdan qorqmaydi, muvaffiqiyat sari dalil yuradi, lekin har doim ham unga erisholmaydi, chunki odamlar bilan kirishimli emas. 54.Ta'lim uslubi: tushunchasi, turlari, anomaliyalari va ularning sabablar Ijtimoiy tarbiyaning asl manosi ham, vazifasi ham boladagi ijtimoiy faollikni oshirish orqali, undagi ijobiy fazilatlarni kamol toptirishdir. Odatda oilada ijtimoiy faollikni oshirish bola irodasini chiniqtirish orqali amalga oshiriladi. CHunki kopincha ota-onalar bolalarining aqlli, farosatli bolib etishlariga etibor berib, uning ruhiyatini hamda jismoniy quvaatini oshirishga, irodasini mustahkamlashga beetibor qoladilar. Buning oqibatida bola turmush suqmoqlarida tez qoqiladigan, turli ijtimoiy vaziyatlarda qiyinchiliklarni enga olmaydigan, ruhiyati mort bolib katta boladi. SHuning uchun ham oilaviy ijtimoiylashuvda bolaning ijtimoiy bilimdonligi, ijtimoiy konikmalar va ularni oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarga alohida urgu beriladi. Mutaxassislar oilaviy sotsializatsiyaning bosqichlari, funksiyalarini tafovutlash bilan birgalikda uning har birida oziga xos ijtimoiylashuv usullari ustivor bolishini ham takidlaydilar. Masalan, rus sotsiologi N.Andreenkova ijtimoiylashuv jarayonini ikki katta bosqichda tasavvur qiladi. Uning birinchi bosqichi individning ijtimoiy mavjudot sifatida shakllanishini taminlovchi hayot bolagini oz ichiga olib, u inson hayotining qariyb uchdan bir qismini tashkil etadi. Bu davrda asosan bolaning: dastlabki ilk sotsializatsiyasi (bolalik davri); normativ xulqning marginal jihatlarini ozlashtirish davri (osmirlik davriga togri keladi); ospiriinlikdan balogat yoshiga otish davrini oz ichiga olgan ijtimoiylashuv oqibatlari yaxlit namoyon boladigan bosqich. Ikkinchi bosqich shakllanib bolgan shaxsning jamiyatda faoliyat yuritishi davrlarini oz ichiga olgan hayot bosqichi. Bunda shaxs dastlab mehnatga yaroqli jamiyat azosi sifatida, songra naqaqa yoshiga etgan inson siftaida oz orniga ega boladi. r.i.
Bola tugilishining dastlabki onlarida ona va bola ozaro hissan va psixologik jihatdan boglangan bolib, ikkalasi bir tan, bir vujud hisoblanadi. Shu bois ularning munosabatlarida simbiotiklik (bir xillik, qoshilib ketganlik, yaxlitlik) boladi. Bola ulgayib, katta bolgani sari ular ortasidagi masofa, psixologik distansiya ortib boraveradi, simbioz munosabatlar aqliy-kognitiv munosabatlar shaklidagi psixologik aloqalarga aylanib ketaveradi. Chaqaloqning jismoniy osishi va rivojlanishi tabiiyki, onaning gamxorligiga bevosita bogliq. Shunisi muhimki, bola uchun har qanday gamxor va mehribon inson unga ona ornini bosishi mumkin (buvisi, otasi, enagasi). Lekin kimningdir doimiy gamxorligi, yani, mehribon insonning obyektning doimiyligi bola rivojlanishi uchun ota muhim hisoblanadi. Bola bir yoshga tolguncha bolgan davri noverbal muloqot davri hisoblanib, undagi barcha ozgarishlar onasi yoki yaqinlari bilan boladigan emotsional, bevosita munosabatlarning natijasi boladi va bora-bora muomalaga til va tovushlar bilan bogliq belgilar kirib kela boshlaydi. Onaning barcha sayi-harakatlari bu davrda bola psixik rivojlanishining muvaffaqiyatini belgilaydi. Agar ota va ona tomonidan korsatilayotgan gamxorlik doimiy va samimiylik kasb etsa, bu E.Erikson tabiri bilan aytganda, mutloq ishonch (bazalnoye doveriye)ga asos boladi. Yani, haqiqiy, gamxor ona bolasining ayni paytdagi barcha ehtiyojlarini qalban his etib, osha zahoti qondirishga harakat qiladi, masalan, chanqasa suv, och qolsa kokrak suti, peshob qistaganda, tosish kabi ishlarni oz vaqtida bajarib boradi. Onaning bola ehtiyojlarini shu kabi aniq bilib, oz vaqtida mehr korsatishi bazan intuitiv tarzda kechsa, bazan ona ozini bola bilan identifikasiya qiladi, yani, ozini uning orniga qoyish orqali, uning talab-istaklarini sezganday boladi, vujudi bilan his etadi. Bunday his qilishlar odatda ona tomonidan aniq anglanmaydi, lekin, tabiiiyki, onaning kechinmalari va sezishlari togri chiqadi. Lekin bazan pediatr yoki boshqa mutaxassis bilan bolaning holati haqida fikrlashganda ayrim hollarda ozining intuitiv qarorlari togri yoki notogri ekanligini anglab qoladi.² 56.Psixologik muvofiqlik va nikohdan qoniqish. 57Ota-ona va bola munosabatlari tipologiyasiga yondashuvlar.Ozbek oilasida bola tarbiyalashning ishontirish, tushuntirish, nasihat, ibrat-namuna korsatish, yaxshi fazilatlarni mashq qilish, ragbatlantirish, tanbeh berish, ogohlantirish, jazolash kabi usullar qollaniladi. Oilada bola tarbiyasining oziga xos qoidalari mavjud bolib, ota-onalar ulardan orinli foydalanishlari lozim. Hususan ular:
58.Nikohdagi psixologik muvofiqlik: tushuncha, darajalar, yondashuvlar. «yetuklik» tushunchasi naqadar keng tushuncha Chunki u nikohning mustahkamligini belgilab beruvchi muhim shart-sharoitlarni, vaziyatlarni ozida mujassamlashtiradi. Gap shaxsning psixologik yetukligi haqida borgudek bolsa, bunda dastavval uning turli hayotiy vaziyatlar va sharoitlarni hushyor baholay olishi nazarda tutiladi. Bu hushyorlik amaliylik, voqyelikni togri baholay olish shaxsda ozining yutuq va kamchiliklarini, bilim, malaka va qobiliyatlarini yetarlicha ob'ektiv baholay olishda ham namoyon bolishi kerak. Afsuski, kopincha yoshlar oz qobiliyatlarini orttirib baholab, oz oldilariga erishib bolmaydigan maqsadlarni qoyib olishi hollariga duch kelinadi. Ayniqsa, oilaviy hayotni tasavvur qilish, unda oz ornini baholash masalasida yoshlarimiz koproq xatoga, ozlarini orttirib baholashga, oilaviy hayotdan mumkin bolganidan koproq narsani kutishga yol qoyish hollari koproq kuzatiladi. Natijada muvaffaqiyatsizliklar, pushaymon bolishlar, asab buzilishlar yuzaga keladi. Psixologik yetuk shaxs esa aksincha, oz oldiga erishishi muqarrar bolgan, bunga imkoniyatlari yetarli bolgan maqsadlarni qoyadi, oz hayot yolini va unga erishish vositalari va usullarini togri belgilaydi. Bunday shaxs oz hissiyoti, kechinmalarini yetarlicha yaxshi nazorat qila bilishi, ya'ni ichki intizomining yuqori rivojlanganligi bilan xarakterlanib turadi. P
59.Nikoh ssenariylari 60.Nikohdagi taxminlar va da'volar 61.Nikoh munosabatlarining funktsional va rolli tomoni. 62.An'anaviy va zamonaviy oila modellarida turmush o'rtoqlar o'rtasidagi munosabatlarning xususiyatlari. Ananaviy (asimmetrik) oilada er sozsiz oilaning iqtisodiy taminotchisi va uning boshligi sanaladi. Oiladagi ittifoq mavqyeini u belgilaydi. Oila hayotiga xos tashkiliy va boshqa muhim muammolar yechimini u belgilaydi. Shu bois, er oiladagi boshqa tashvishlardan ozod qilinadi. Ayol esa ananaviy oilalarda uncha kop daromad keltirmaydi yoki nisbatan oz daromad keltiradi. Uning uchun eng muhimi farzand korish (tugish) va oila xojaligini namunali yuritish, bolalarni nazorat qilish va ularning kamoloti bilan shugullanishdir. Shunga kora, oila yuritish javobgarligi kop jihatdan unga bogliq bolgani uchun undagi mikro muhitni yaratish va shakllantirish tashvishi, asosan, uning majburiyatiga kiradi. Zamonaviy (simmetrik) oilada er-xotin ozaro munosabatlari ananaviy oiladagidan farqli olaroq (yoki bu oila egalitar (fransuzcha - tenglik) oila ham deyiladi) undagi barcha rollar xoh u iqtisodiy, xoh u tarbiyaviy bolsin hammasi er-xotinning hamkorligida, birgaligida amalga oshiriladi. Ular oila xojaligini birga yuritadilar, uning masalalari va muammolarini birga hal qiladilar hattoki, to tarbiyaviy masalalargacha. 63.Oila dinamikasi: tushunchasi va mezonlari. 64.Oila hayotining bosqichlarini davriylashtirish mezonlari va yondashuvlari. 65.Hayotning turli bosqichlarida oilaning xususiyatlari.
66.Oila hayotining buzilishi. Buzilish turlari.Rossiyada otkazilgan oxirgi tadqiqotlarda nikoh ajrimlarining asosiy sabalari sifatida quyidagilar qayd etilmoqda(turli yoshli soraluvchilarning jami soniga nisbatan foiz hisobida): moddiy, maishiy muammolar 55;
67.Oilaviy inqirozlar oilaviy hayotning buzilishi sifatida.musulmon xalqlarida oila qanchalik qadrlansa, taloq yoki ajralish holatlari shunchalik tahqirlangan. Shu nuqtai nazardan musulmon olamida oziga xos shariyat qonunlari ishlab chiqilgan bolib, ular asrlar osha oila-nikoh munosabatlarini tartibga solishda muhim omil bolgan. Quroni-Karimning qator suralarida, jumladan, uning Baqara surasida er va xotinning ozaro insoniy va mulkiy munosabatlari, farzandni dunyoga keltirish va uni voyaga yetkazishda ota-onalik masuliyati va burchlari bayon etilgan. Unda taloqning Alloh tomonidan buyurilgan, lekin uning oziga eng nomaqul bolgan amaldan ekanligi takidlangan. Demak, musulmonchilikda oilaning buzilishi qush inining buzilishi kabi yomon, noxush oqibatlarni keltirib chiqaruvchi omil sifatida qaraladi. Musulmon qoidalariga kora ayolning nikoh ajrimining tashabbuskori bolishlik qoralanadi, lekin vaziyat talab qilganda ayol oz haq-huquqlarini talab chilmagan holad erining uyidan ketishi mumkin. Erkak esa agar bilmay Taloq sozini ishlatib qoygan bolsa, oz ayoliga qayta uchinichi martagacha uylanishi mumkin, lekin uch martadan keyin uning yana uylanishi qatiyat man etiladi. Tabiiy, hozirgi sharoitda huquqiy davlat qurish sharoitida bunday shariy qoidalarga emas, amaldagi qonunlarga kora ajrim holatlarini muvofiqlashtiriladi. Uning qoidalari Ozbekiston Respublikasining Oila Kodeksining Nikohning tugatilishi deb nomlangan 7 bobning 37-48 moddalri hamda Nikohdan ajralishni qayd etish deb nomlangan 26 bobning 218-222 moddalari bilan tartibga solingan. 68.Oilaviy nizolar: o'ziga xoslik, sabablar, hal qilish usullari. Oilada yuzaga kelish ehtimoli bolgan nizo-janjallarning sabablarini aniqlash va ularning oldini olish masalalarini ijobiy hal qilish uchun birinchi navbatda ularni kimlar ortasida yuz berayotganligini farklab olish maqsadga muvofiqdir. Oilaviy nizolarda kimlar ishtirok etayotganiga kora ularni quyidagicha asosiy turlarga ajratish mumkin: er-xotin ortasidagi nizolar;
70.Ajralish bosqichlari va ularning turmush o'rtoqlar va bolalarga ta'siri. Ayollar uchun:
72.Farovon va disfunktsional oilalarning xususiyatlari Baxtli oila masalalari bilan shugullangan yetakchi sosiolog va psixolog olimlar uning 11 ta eng muhim shart-sharoitlari mavjudligini aniqlaganlar:
73.Oila kichik ijtimoiy guruh sifatida.Tadqiqotlarda eng muhim metodologik tamoyil shundan iborat boladiki, oilani organayotgan shaxs uni oddiy oila azolari yigindisi sifatida emas, balki barcha oila azolari ortasida murakkab va serqirra munosabatlar tizimi mavjudligini, ular har bir azoning berajak javoblarida aks etishini unutmaslik kerak. Yani, oila va undagi munosabatlar hamisha tashqi psixologik tasiri komida boladi. Unga kichik ijtimoiy guruh sifatida qarash esa, kichik guruhga xos bolgan deyarli barcha ijtimoiy-psixologik qonuniyatlarning borligi va ular har bir oila azosining maqomini belgilashini inobatga olishni taqozo etadi. Aslida umuman jamiyat miqyosida olib qaralganda, oila, ayrim olimlar (G.M.Andreyeva, A.I.Zaxarov, V.S.Toroxtiy, N.YA.Soloveva va boshqalar) ning haqli etirof etishlari boyicha, bu birlamchi guruhdir. Yani, birlamchi guruhga xos bolgan emotsionallilik, munosabatlarda rasmiylik va norasmiylikning uygunlashuvi, ijtimoiy-psixologik muhitning insoniy munosabatlarga bogliqligi va h-zolar oilaviy munosabatlarga ham xosdir. 74 Zamonaviy oilaning vazifalari. 75.Oila modellarining tipologiyasiNikoh modeli va er-xotin munosabatlari Er bilan xotin ortasidagi ozaro munosabatlarning oziga xosligi shundaki, u:
uzoq muddatga moljallangan doimiy muloqot sirasiga kiradi; bu munosabatlarning aksariyati diada shaklida roy beradi;
77.Oila va nikoh munosabatlari bo'yicha zamonaviy tadqiqotlar 78.Ota-ona va bola munosabatlarining asosiy psixologik va pedagogik modellari. aynan ota va ona dastlabki ijtimoiy konikmalarni bola ongiga singdiruvchi, uning irodasini charhlovchi insonlardir. Oilaviy munosabatlar bolani naqaqat shaxs sifatida ozligini anglash, balki ozini u yoeki bu jins vakili sifatida idrok etish va shaxsiy fazilatlarini takomillashtirishga ham yordam beradi. Bizning kuzatishlarimiz shuni isbotladiki, oilaning toliq bolishi, yani, unda ham ota, ham onaning tinchlik-totuvlikda yashashlari va unda normal insoniy munosabatlar, soglom manaviy muhitning mavjudligi bolaning har tomonlama yaxshi rivojlanishi, soglom, aqlli, kuchli iroda sohibi bolib etishiga imkon beradi. Bolaga ham otaning ham onaning bolishining zarurati shu bilan izohlanadiki, masalan, qiz bola onasi va uning oilada ozini tutishiga qarab, ozini ayollar jinsiga taalluqli ekanligini anglashdan tashqari, kelajakda qanday ona bolishini tasavvur qilsa, otasiga, uning onasiga bolgan munosabatiga qarab, ozini kelajakda oila qurganda qanday oila sohibasi bolishi lozimligini anglab boradi. Xuddi shunday, ogil bola onasining fazilatlari, oiladagi tutimi va otasiga munosabatini idrok qilib borar ekan, kelajakda qanday qiz bilan turmush qurish mumkinligi, tanlaydigan qizi qanday sifatlar sohibasi bolishi lozimligini bilib borsa, otasi va uning oilada mavqeiga qarab, ozini erkak sifatida kelajakda tasavvur qilish bilan birgalikda turmush ortogiga qanday munosabatda bolish lozimligi togrisida bilim va tasavvurlarini orttirib boradi. Bu psixologik qonuniyat bolib, shaxsning oiladagi shaxsiy va jinsiy sotsializatsiyasining etakchi tamoyili hisoblanadi. SHu bois ham bolaning tom manoda yaxshi tarbiya olib, jamiyatda va oilaviy munosabatlarda munosib mavqega ega bolishi uchun oila muhiti soglom, barqaror, er va xotin bir-birlariga gamxor, mehrli v asadoqatli bolishlari ota muhimdir. 79.Bolani oila iqtisodiyoti bilan tanishtirish. 80.Nikohning muvaffaqiyati va muammosiga ta'sir qiluvchi turmush o'rtog'ini tanlash omillari .Ko‘pchilik yoshlarimiz, ayniqsa muvaffaqiyatli oilalarda
tarbiya topgan yoshlar, oila qurish arafasida bo‘lar ekanlar aksariyat hollarda o‘zlarining bo‘lajak oilaviy hayotlari uchun o‘z ota-onasi oilasini ideal qilib oladilar. Chunki ular shu oilada tarbiyalanar ekanlar, «eslarini taniganlaridan buyon» otaonasining nizolashib tortishganlarini, bir-birlarini hurmatsiz qilganlarini eslay olmaydilar. Bunday oilalarda ota-onalar ham o‘zlarining o‘zaro munosabatlaridagi noxush jihatlarini farzandlariga sezdirmaslikka harakat qiladilar. Yoki ularning o‘zaro munosabatlarida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan nizoli damlar, bir-birlariga moslashish jarayonlari nikohning boshida, hali farzandlari dunyoga kelmaslaridan oldin bo‘lib o‘tib ketgan. Bolalar esa ular turmushining faqat yaxshi, tinch-totuv, ahil-inoqlik, bir-birlariga nisbatan mehr-oqibatli, ibratli jihatlaridangina xabardor bo‘ladilar. Shunday oila qurishni tasavvur qilgan yoshlarimiz, oila qurganlaridan so‘ng o‘zlari kutgandek turmush kechira olmasalar, nikohning dastlabki eng nozik, murakkab, qiyin, yangi ijtimoiy vaziyatlar, sharoitlar, bir-birlariga moslashish jarayonlarida yuzaga kelgan qiyinchiliklar, to‘siqlar, muammolar oldida esankirab qolib, oila qurishda «adashganliklari»dan nolib qolishlari mumkin. Shuning uchun ham yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda oilaviy hayot, er-xotin munosabatlarini faqat bir yoqlama va faqat yaxshi tomondangina ko‘rsataverish ham maqsadga muvofiq emas. Uni imkon qadar butun borligicha: balandpasti-yu shirin-achchig‘i, rohat-farog‘ati-yu azob-uqubatiqorong‘i kechalari-yu yorug‘ kunduzlari bilan ko‘rsatgan ma’qul. Shundagina yoshlarimizda oilaviy hayot haqida nisbatan adekvatroq tasavvur shakllanishi mumkin. 81.Ajralish psixologiyasi: tushunchasi, turlari, sabablari. Ajralish, ularning oqibatlari, inson ruhiyatiga tasiri
83.Oilaviy inqirozlar oilaviy hayotning buzilishi sifatida. Oiladagi inqirozlar va ularning oqibatlari
84.Oila hayotining buzilishi. Buzilish turlari. Rossiyada otkazilgan oxirgi tadqiqotlarda nikoh ajrimlarining asosiy sabalari sifatida quyidagilar qayd etilmoqda(turli yoshli soraluvchilarning jami soniga nisbatan foiz hisobida): moddiy, maishiy muammolar 55; er yoki xotinning ichkilikka ruju qoyishi 39; yoshlar uchun oilaviy qadriyatlarning pastlab ketishi 27; er-xotin xiyonati 19; psixologik mos kelmaslik 17; oilaviy hayotning mazmunsizligi 12; boshqa birovni sevish qolish 11; farzandlarning yoqligi 7; boshqa sabablar 2; javob berishga qiynalganlar 6. Respublika Oila ilmiy-amaliy markazi tomonidan nikoh ajrimlarining sabablari organilganda, aksariyat holatlarda bu birinchi orinda er-xotinlarning ozaro kelishmovchiliklari, fel-atvorning bir-biriga mos kelmasliklari, rashk, xiyonat, kelin bilan qaynona va boshqa yaqin qarindoshlarning chiqishmasliklari, erkakning zararli odatlarga berilib ketishi (ichkilikka, giyohvand moddalarga va shu kabi), moddiy qiyinchiliklar (asosan erning ishlamasligi, mustaqil oilani boshqara olmaslig 85.Bolaga ota-ona munosabati.Ota-onalik ustanovkalari va tarbiya shakllari Shunday qilib, ijtimoiy tarbiyaning dastlabki ochogi oila bolib, aynan ota va ona dastlabki ijtimoiy konikmalarni bola ongiga singdiruvchi, uning irodasini charhlovchi insonlardir. Oilaviy munosabatlar bolani naqaqat shaxs sifatida ozligini anglash, balki ozini u yoeki bu jins vakili sifatida idrok etish va shaxsiy fazilatlarini takomillashtirishga ham yordam beradi. Bizning kuzatishlarimiz shuni isbotladiki, oilaning toliq bolishi, yani, unda ham ota, ham onaning tinchlik-totuvlikda yashashlari va unda normal insoniy munosabatlar, soglom manaviy muhitning mavjudligi bolaning har tomonlama yaxshi rivojlanishi, soglom, aqlli, kuchli iroda sohibi bolib etishiga imkon beradi. Bolaga ham otaning ham onaning bolishining zarurati shu bilan izohlanadiki, masalan, qiz bola onasi va uning oilada ozini tutishiga qarab, ozini ayollar jinsiga taalluqli ekanligini anglashdan tashqari, kelajakda qanday ona bolishini tasavvur qilsa, otasiga, uning onasiga bolgan munosabatiga qarab, ozini kelajakda oila qurganda qanday oila sohibasi bolishi lozimligini anglab boradi. Xuddi shunday, ogil bola onasining fazilatlari, oiladagi tutimi va otasiga munosabatini idrok qilib borar ekan, kelajakda qanday qiz bilan turmush qurish mumkinligi, tanlaydigan qizi qanday sifatlar sohibasi bolishi lozimligini bilib borsa, otasi va uning oilada mavqeiga qarab, ozini erkak sifatida kelajakda tasavvur qilish bilan birgalikda turmush ortogiga qanday munosabatda bolish lozimligi togrisida bilim va tasavvurlarini orttirib boradi. Bu psixologik qonuniyat bolib, shaxsning oiladagi shaxsiy va jinsiy sotsializatsiyasining etakchi tamoyili hisoblanadi. SHu bois ham bolaning tom manoda yaxshi tarbiya olib, jamiyatda va oilaviy munosabatlarda munosib mavqega ega bolishi uchun oila muhiti soglom, barqaror, er va xotin bir-birlariga gamxor, mehrli v asadoqatli bolishlari ota muhimdir. Demak, oila bolaning ijtimoiy munosaba 86.Oila hayotining bosqichlarini davriylashtirish mezonlari va yondashuvlari.Oila uni xarakterlovchi turli mezonlarga kora quyidagilarga farqlanadi: 1. Toliqligiga kora: tolik, notoliq va qayta tuzilgan (ikkinchi nikoh) oilalar. 2. Boginlar soniga kora: nuklear (ota-ona va bolalardan iborat bolgan) va kop boginli (ikki va undan ortiq avloddan iborat oila azolari birga yashovchi) oilalar. 3. Bolalar soniga kora: farzandsiz, bir bolali. ikki bolali, 3-4 bolali, 5 va undan ortiq bolali oilalar. Turli mamlakatlarda bu mezonlar turlichadir. Masalan, AQSH, Fransiya, Germaniya, Gretsiya, Rossiya va boshqa rivojlangan davlatlardaZ-4 bolali oilalar kop bolali oilalar hisoblanadi. Ozbekistonda bunday oilalar farzandlar soni ortacha bolgan oilalar sarasiga kiradi. 4. Er-xotinning ijtimoiy kelib chiqishiga kora: ishchilar, dehqonlar, xizmatchilar, ziyolilar oilasi, aralash tipdagi oila. 5. Er-xotinning malumot saviyasiga kora: oliy malumotlilar, orta-maxsus, orta, tugatilmagan orta, maxsus yordamchi maktab malumotiga, va turli saviyadagi malumotga ega bolgan qayliqlardan tashkil topgan oila. b.Oilaning «yoshiga» kora: yosh oila (1 yilgacha, 35 yillik, 610 yillik turmush tajribasiga ega bolgan oilalar), orta yoshdagi oila, etuk yoshdagi oila (qariyalar oilasi). 7. Qayliqlarning ota-ona oilasi (ota-onasi)ning moddiy taminlanganlik darajasi jihatidan qudalarning bir-biriga mos ekanligi yoki ular orasida katta tafovut mavjudligi boyicha bir-biriga mos va mos bolmagan oilalar. 8. Regional jihatlariga kora: shahar, qishloq, aralash tipdagi oila. 9. Nikohdan qoniqqanlik saviyasiga kora: ajralish saviyasida nikohdan qoniqqanlik darajasi quyi saviyada bolgan oila, orta saviyada va nikohdan qoniqqanlik darajasi yuqori saviyadagi oila. 10. Oilada ayol yoki erkak etakchiligiga kora: er etakchi bolgan oila, xotin etakchi bolgan oila, er va xotin etakchilikni birga bajaradigan (biarxat) oila. 11. Oilada er-xotin orasidagi munosabatlariga kora: avtoritar, demokratik, liberal, aralash tipdagi oilalar. 12. Er-xotinlarning millatiga kora: bir millatli yoki baynalmilal oilalar. Baynalmilal oilalarni oz navbatida ikkiga bolish mumkin: dini, urf-odatlari yoki tili bir guruhga kirgan millat vakillari orasidagi nikohlar, masalan, ozbek-tojik, ozbek-qozoq, ozbek-turkman, rus-ukrain, ozbek-tatar va boshqalar. dini, urf-odatlari yoki tili bir guruhga kirmagan millat vakillari orasidagi nikohlar, masalan, ozbek-rus, ozbek-ukrain, ozbek-eston, ozbek-nemis va boshqalar. 13. Yuridik rasmiylashtirilganligiga kora: sinovdagi oila (birga yashashadi, ammo hali nikohni rasmiylashtirmagan, chunki bir-birlarini norasmiy nikohda sinashayapti), rasmiylashtirish arafasidagi oila (birga yashashadi, oila qurish maqsadi aniq, ammo ayrim obektiv sabablarga kora, rasmiylashtirish kechiktirilayapti), nikohdagi oila, nikohdan tashqari oila (ayrim erkak kishilarning ikkinchi, uchinchi, yuridik jihatdan norasmiy oilasi). Nikohdan tashqari oilalarning ayrimlari pinhona bolsa, kopchiligi hakida erkak kishining birinchi oilasi va qarindoshlari bilishadi. Oilaning yuqoridagi shartli ijtimoiy-psixologik klassifikatsiyasi, ularga xos psixologik xususiyatlar mutaxassis (sotsiolog, psixolog)lar tomonidan ilmiy organilishi va yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda xizmat qilishi kerak. 87.Oila dinamikasi: tushunchasi va mezonlari.Oilaning hayotiy tarzi uning hayotiy sikli, tutimi bilan bogliq. Ayrim olimlar, masalan, V.Satir zamonaviy oilaning bola tarbiyasi va uning manfaatlariga bogliq ekanligidan kelib chiqib, bu maskandagi hayot maromi va tutimini bola rivojlanishining bosqichlari bilan boglaydi. Shunga kora, quyidagi bosqichlar farqlanadi: 1-bosqich. Aksariyat olimlar oiladagi hayot sikli ikki yoshning uzoq muddatga ahdu-paymon qilib nikohga kirishga qaror qilgan onlaridanoq boshlanishini takidlaydilar. Boshqa mualliflarning fikricha, oilaning boshlangich nuqtasi ikki shaxs rasman nikohga kirgan vaqt, kopchilikning guvohligida otkazilgan tantanalar bilan izohlanadi.
4-bosqich. Bola osmirlik davriga qadam bosganda, u ota-onasidan mustaqillikni, hadeb taqib qilavermaslikni davo qila boshlaydi. Ota-onaning farzand oldidagi obrosi, kerakligi darajasi pastlay boshlaydi. Bu davrga kelib ota ham, ona ham ozining farzandiga nisbatan munosabatlarini ozgartirishga majbur boladi, chunki bolada yangicha talab va istaklar, yangicha fikrlash, urf-odatlar, musiqaga havas, turli xil guruhlar bilan muloqotda bolishga intilishlar paydo boladi. Bu davr ota-onaning bolasida paydo bolayotgan ozgarishlarga, yoshga oid yangiliklarga qanchalik fahm va farosat bilan, sabr-qanoat bilan turib berishlarini sinovdan otkazadi. Sinovdan yaxshi otgan ota-onaning bolasi keyingi bosqichga eson-omon yaxshilik bilan, ochiq ziddiyatlarsiz otib oladi, aks holda osmirlik davrining oziga xos ziddiyatlari girdobida ota-ona bola munosabatlari jiddiy yomonlashadi, ayrim bolalar uydan ketib qolish holatlarigacha boradi. 5-bosqich. Bolalar katta bolib, balogat yoshiga yetadilar, oqishlarni tugatib, mustaqil kasb-hunar egallash bosqichiga qadam bosganda, ayrim yoshlar mustaqil oilaviy hayot qurishga ham ulguradilar. Shu davrga kelib, Bola ota-ona munosabatlari deyarli tugaydi. Ayniqsa, bu holat yevropa xalqlariga mos, balogat yoshiga yetgach, deyarli barcha hayotiy masalalarni yoshlar ozlaricha, oz bilganlaricha xal qila boshlaydilar. Ota-onalar ularning xato qilib qoyishlaridan xavotir olmay qoyadi. Bizda, Sharq xalqlarida bu holat biroz boshqacha: ota-ona farzandi kasb-hunarli bolib, mustaqil professional yoldan ketayotgan bolsa ham, ularning kelajagi, oilasi, moliyaviy ahvoli borasida xavotirga tushaveradi, ogil uylanishi, qizlarning turmush chiqishlarida ota-ona va ularning ota-onalari momolar va buvalar bosh-qosh boladilar. Turmush ortogi tanlash masalasi ham bizda juda kam holatlarda boyiga yetgan qiz yoki yigit ixtiyoriga havola etiladi. Yani, kochadan birdan notanish qizni Tanishing, bu mening bolgusi qalligim, turmush ortogim deyishlar bizda deyarli uchramaydi, chunki bunga bizning asriy urf-odatlarimiz, oilaviy tarbiya mezonlarimiz yol qoymaydi. Ayrim bolinmagan oilalarda ogil uylangandan keyin ham, qiz farzandli bolganda ham ota-onalar ularning gamini yeb, hayotda qoqilmasliklari uchun harakat qilaveradi. Hattoki, mamlakatimizning deyarli barcha hududlarida shunday odatlar borki, ona kozi yorigan qizining oziq-ovqati, yemishi uchun tola ozini javobgar, deb hisoblaydi. Chunki bunga ikki sabab bor: birinchisi yangi kozi yorigan ayol organizmida shunday yangilanish roy beradiki, uni oziga keltirish uchun aynan yillar mobaynida oz oilasida yegan-ichganlari adaptasiya jarayonlarini tezlashtiradi; ikkinchidan oz onasining mehribonlik korsatayotganligi yosh onaning yaqinda boshidan kechirgan iyinchiliklarini unutish, ozini chinakam ona sifatida onasiday his qilishini taminlaydi. Ushbu psixologik holat ota muhim bolib, aynan ozbeklarda bu oila mustahkamligining omillaridan hisoblanadi. Qaynona ham ona, u ham keliniga achinadi, tugruqning azoblarini unutishi uchun qolidan kelganini qiladi, lekin oz tuqqan onasining xabar olishi, yonida bolishi koplab kuzatishlarda yosh onaning onalik roliga tezroq kirib ketishiga, kokrak suti bilan bolasini emizib katta qilishida katta rol oynaydi. Shuni ham takidlash joizki, ayrim hollarda ota-onaning yoshlar hayotiga aralashuvi shu qadar bevosita xarakterli boladiki, bu yoshlar bilan ota-onalar ortasidagi nizolarga ham sabab boladi, qaynona va kelin, qaynota va kuyov ortassida nizolar ham ana shunday aralashuvning kopligidan kelib chiqadi. Yani, ota-onaning farzandi balogat yoshiga yetib, mustaqil hayotga qadam qoygandagi aralashuvlari, gamxorliklari ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarni olib kelishi mumkin. Farzandlarning mustaqil iqtisodiy maqomga ega bolishlari, oz oilasiga ega bolishi ota va onaga boshqa yana qoshimcha rollarni bajarishni taqozo etadi kelin, kuyov, qaynona, qaynota va boshqalar Bundan tashqari, yangi paydo bolgan yosh oilaning qarindosh-uruglari ortasidagi munosabatlar, masalan, quda-andachilik munosabatlari ham yosh oila va uning ota-onalari maqomlarining ozgarishiga olib keladi. Masalan, endi qudalikmiz, kuyovim bor, buvi yoki buva boldim kabi etiroflar shaxs ongida va xulqida jiddiy ozgarishlarni keltirib chiqaradi. Ayrim ayollar ayni shu daqiqalardan boshlab, tashqi korinishidan tortib, hayot tarzida ham jiddiy ozgarishlarni boshlaydi, masalan, tez-tez ichadigan ota bu salbiy qiligini tashlaydi, chunki kelindan uyaladi; namoz oqimaydigan ona quda-andalar oldida uyalaman deb, namoz oqishga kirishadi, mahalla-kuyga koproq aralashadigan bolib qoladi. 6-bosqich. Keksalikning dastlabki belgilari tanada keksalik alomatlari, klimakterik holatlarning kelib chiqishi bosqichida inson qalbi qarimasada, ayrim jismoniy kuvvatsizliklar paydo boladi. Odam nafaqaga chiqadi, suygan kasbi, mashgulotidan uzoqlashadi, dostlari davrasi torayadi va h-zo. Lekin keksalikni tan olish va unga ruhan tayyor bolish, etnik madaniyat va uning qadriyatlariga bogliq. Xalq manaviyati va madaniyati qanchalik yuqori bolsa, keksalikka munosabat ham shunchalik yuqori boladi. Masalan, bizning etnik-madaniy muhitimizda keksalik va qariyalik hamisha ezozlanib kelingan, masalan, birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan 2002 yil Qariyalarni qadrlash yili deb elon qilindi, barcha keksalar bizda qarilik gashtini surish uchun belgilangan tartibda nafaqalar oladi, bayram, toy-hashamlar va tadbirlarda keksalarni davralarning toriga otqazish, ularga izzat-ehtirom qilish xalqimizning odatiy ananalaridandir. Shu bois bolsa kerak, ozbekistonliklar keksalikni ham hayotning oziga xos davri sifatida mamnuniyat bilan kutib oladigan xalqdir. Ruslardagi Starost ne radost iborasining tagida ham oziga xos mano borki, ayrim yevropa xalqlarida keksalar nafaqaga chiqqanlaridan keyin ozlarini hyech kimga kerak emasday his eta boshlaydigan, ular uchun umrning oxirgi davrlari keskin salbiy ozgarishlarni keltirib chiqaradi, farzandlari esa oz hayot tashvishlari bilan bazan ota-onalarni ham unutib qoyadilar. Qariyalar uylarining paydo bolishi ham kop holatlarda aynan shunday ozaro munosabatlarning oqibatidir. 7-bosqich. Oilaviy siklning tugashi odatda turmush ortoqlardan birining olimi bilan boshlanadi. Er-xotinlarning tirik qolgani beva bolib qolishi munosabati bilan u ham yangicha rollar tizimiga kiradi. Musulmonchilikda chol yoki kampir beva qolsa, uni ikkinchi nikohga davat qilish, taklif etish anana, farzandlar uchun farz hisoblanadi. Ayniqsa, erkak kishi beva bolib qolganda, farzandlarning biror kampirga yoki orta yoshli juvonga uylanishini taklif etishi farz sanaladi. Bu Islom dini qadriyatlariga ham mos keladi. Yuqorida sanab otilgan hayotiy tutimlar oila azolari har birining xulq-atvorida, dunyoqarashi va odatlarida muayyan ozgarishlarning kuzatilishiga, yangicha rollar ozlashtirilishiga olib keladi. Har bir yangi bosqich shaxs ongida muayyan krizislar, ziddiyatlar bilan kechadiki, ularni yengish, qiyinchiliklardan yaxshilik bilan otish insondagi yaxshi fazilatlarga, tarbiyalanganlik darajasiga, sabr-qanoatiga bogliqdir. Har bir bosqichda ota, ona va farzandlar, kuyov-kelinlar bilan o’zgacha munosabatlar tizimi shakllanadi. Masalan, bo’linmagan katta oilada oila boshlig’i otaning qazo qilishi to’ng’ich farzandlar yelkasiga katta mas’uliyatni yuklaydi. Uning oilaviy o’zaro munosabatlar tizimida o’rni keskin ravishda o’zgaradi. 88.Hayotning turli bosqichlarida oilaning xususiyatlari. 89.Ota-ona va bola munosabatlarini tuzatish.Bunday kelishmovchiliklar uchun zamin bo‘lib quyidagilar xizmat qiladi. 1. Dunyoqarashlar orasidagi mavjud farqning hisobga olinmasligi. 2. Yoshlarning bo‘sh vaqtini mustaqil tashkil etishi, do‘stlar tanlashdagi mustaqilligi, hissiyot sohasidagi mustaqilligi, modaga, bugungi kun talabiga mos kiyinishi, kasb tanlashdagi mustaqilligi, umr yo‘ldoshi tanlashda mustaqillik uchun otaonalari bilan ba’zan kurash olib borishning xush kelmasligi. 3. Ota-onalar ichkilikka ruju qo‘yishi yoki or-nomusni yig‘ishtirib qo‘yib, buzuqchilik qilishi. 4. Ba’zi bolalarni mehnat qilishga o‘rgatilmaganligi va buning oqibatida yengil-yelpi hayot kechirishga o‘rganib qolishi. 5. Ayrim yoshlarning farzandlik burchini unutib qo‘yishi va hokazo. 6. Ota-onalarning psixologik-pedagogik bilim saviyalari yetarli darajada emasligi natijasida yuzaga keladigan kelishmovchiliklar. Ota-onalar va bolalar munosabatiga oid yuqoridagi kabi kamchiliklar natijasida oiladan halovat yo‘qoladi, o‘rtaga sovuqchilik tushadi. Farzandlik burchini bajarmaslik u yoqda tursin, hatto, ichib kelib, ota-onasiga qo‘l ko‘taradigan farzandlar, ota-onasini sharmanda qilayotgan suyuqoyoq faxshparastlar borligiga nima deysiz? Ba’zi ota-onalar bolalarda 3, 6, 13—14 yoshlarda muqarrar ravishda bo‘lib o‘tadigan krizislarni bilmaydilar. 90.Oila muammolarini ijtimoiy-psixologik diagnostika qilish usullari Inqirozli oilani ijtimoiy-psixologik jihatdan qollab-quvvatlash va unga yordam korsatish Inqirozli oila yoki mushkul ahvolga tushib qolgan onalar, ularning farzandlari bilan psixologik-pedagogik yordam ishlarini tashkil etish asosan quyidagi yonalishlarda tashkil etiladi: diagnostik; korreksion; profilaktik; marifiy. Inqirozli oila bilan ishlash avvalo shunday holatga tushib qolgan oilalarning talab-takliflari asosida, yoki u yoki bu xududdagi oilalarning ahvolini organish natijalariga kora amalga oshiriladi. Masalan, Ozbekiston sharoitida jami oilalarning salmoqli qismi yosh oilalar toifasiga kirishi, ularda muayyan muammolarning, ijtimoiy hamda psixologik muhofazaga ehtiyojni sezitshi tabiiy bolgani uchun ham bunday xizmat shahobchalari bir tomondan, talab va taklif asosida tashkil etiladi, ikkinchi tomondan, davlat va jamoat tashkilotlari tomonidan oilani muhofaza qilish, ularning muammolarini organish va yordam berish oz-ozini boshqarish organlari, Oila markazlari, yoshlarning Kamolot ijtimoiy harakatiga yuklanganligi uchun tavsiya va korsatmalar asosida ham tashkil etiladi. Qanday shaklda bolmasin, bunday markazlar yoki Oilada tarbiyalanayotgan bolalar muammolari bilan shugullanadigan ijtimoiy-psixologik xizmat markazlari asosan ular bilan diagnostik va psixokorreksion yonalishlarda ish olib boradi. Diagnostik yonalishdagi ishlar oz ichiga quyidagi vazifalarni qamrab oladi: Bola psixik taraqqiyotida sodir bolayotgan muammolar, chekinishlar va ularning asl sabablarini diagnostika usullari yordamida aniqlash; Bola normal taraqqiyoti jarayonida aniqlangan muammolari jihatlar va ularni bartaarf etish bilan bogliq ishlar; Bola psixik taraqqiyotidagi patologiyalar va ularni qisman bolsa-da bartaraf etish, kelib chiqish sabablarini ota-onaga bildirish hamda hamkorlikda bolaga yordam berish choralarini belgilash. . Download 57.83 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|