Reja: Orfoepiya

TA'LIM BO'G'INLARI IMLO VA TALAFFUZ QOIDALARINI BERILISHI

Reja:

1. 
   Orfoepiya
   
2. 
   Orfografika.
   
3. 
   Imlo qoidalari.
   

Adabiy tilning og’zaki shakli me’yori talaffuz va nutqiy ohangda namoyon bo’ladi. Orfografiya adabiy tilning yozma shakliga xos rivojlangan, o’z yozuviga ega bo’lgan adabiytilda so’zni bir hilda yagona tarzda yo’lga qo’yish uchun imlo to’g’ri sida qonun qabul qilinadi.

Adabiy tilning og’zaki shakli me’yori talaffuz va nutqiy ohangda namoyon bo’ladi. Uni tilshunoslikning orfoepiya bo’limi o’rganadi.

Orfoepiya – grekcha orphos-to’g’ri, epos – nutq degan ma’noni anglatadi. To’g’ri talaffuz, avvalo, shaxsning madaniy yetukligidan dalolat beradi. Og’zaki nutqda har xil talaffuz qilinadigan tovush, qo’shimcha va adabiy til uchun qabul qilingan bittasi to’g’ri talaffuz me’yori hisoblanadi. Masalan: O’zbek shevasida bir so’z turlicha talaffuz qilinadi: yo’q-jo’q, ko’z-go’z, ota-ata, aka-oka, anor-onar kabi. Hozirgi davom fe’li qo’shimchasi shevada –yap(ti), -op(ti), -utti, -vot(ti) shaklida qo’llanadi: boryapti, boropti, borutti, borvotti kabi. Adabiy tilda shulardan yo’q, ko’z, ota, aka, anor, boryapti variantlari adabiy talaffuz me’yori (orfoepik norma) sifatida saralangan.
Orfoepiyaning yuzaga kelishida orfografiya va xalq og’zaki nutqining talaffuzi asos qilib olinadi.
Orfoepiya orfografiya bilan zich bog’langan. Biroq talaffuz hamma vaqt ham yozuv bilan teng kelavermaydi. Jumladan, yozuvda bor ayrim tovush sezilar-sezilmas aytilishi, umuman, tushirilishi mumkin yoki aksincha orttirilishi mumkin. Nutqda tovush almashishi ham ko’p uchraydi. Masalan: adabichochi (adabiyotchi), badbax (badbaxt), xursan (xursand),go’sh (go’sht) kabi. Bular yozuv bilan mos kelmasada, adabiy talaffuz me’yori hisoblanadi. Lekin oshshi (oshni), ishshi (ishni), yuzzi (yuzni), o’tta (u yerda), aqqa (u yoqqa), baqqa (bu yoqqa) kabi so’zda adabiy me’yordan chekinish ro’y bergan.
O’zbek adabiy tilining asosiy orfoepik qoidalarini unli talaffuzi, undosh talaffuzi, asos va qo’shimcha talaffuzi hamda boshqa tillardan o’zlashtirilgan so’z talaffuzi tarzida o’rganish mumkin.
Yozuv – fikrning tashqi ifodasi. U orqali kishi o’z fikrini bir-biriga bildiradi, avlodga qoldiradi, yozuv orqali oldin o’tgan voqea, shaxs, ilm va urf-odat to’g’risida ma’lumot olib, madaniyat, fan, ijtimoiy hayotda bo’lgan voqealardan voqif bo’ladi.
Dastlabki yozuv, rasm orqali bu xil yozuv piktografik yozuv deyiladi. (piktus – “chizilgan”, graphi – “yozaman” demakdir). Bunda har bir rasm (yoki narsa) biror ma’no ifodalagan (masalan, quyosh kunduzni, oy tunni, toshbaqa baxtni).
Yozuvning keying davri ideografik yozuvdir (grekcha “idea”-“tushuncha”, “graphi”-“yozaman”). Bunda bir yoki bir guruh tushuncha uchun bir xil ramziy shakl olinadi. Masalan, ko’z-O, asir-O, daraxt-Ж, oy-C kabi.
Piktografik va ideografik (uning birinchi bosqichi logografik–“so’zdan yozaman”) yozuv ancha murakkab bo’lib, minglab shaklni chizish va uning mazmunini bilishni talab etgan. Shuning uchun kishilar yozuvning yangi bosqichi fonografik yozuvga avvalo, ayrim bo’g’inni,keyinroq ayrim tovushni biror belgi bilan ifodalash usuliga o’tgan.
Xalqlar fonetik yozuvni tiliga moslab, o’ziga xos shaklini yaratibolgan: yunon, lotin, arman, gruzin, slavyan, arab yozuvlari va uning ayrim o’zgargan turi kabi.
Qadimgi yozuv tosh, suyak, yog’och, qamish kabi qattiq jismga, so’ngra perment va keyinchalik qog’ozga yozilgan. Yozuv o’ngdan chapga, chapdan o’ngga yoki yuqoridan pastga qarab o’qiladi.