Reja: O'zgarmas tok motorlari

O'zgarmas tok motorlarining aralash uyg'otishdagi mexanik tavsifi.
Reja:

1. 
   O'zgarmas tok motorlari.
   
2. 
   Motor tavsiflari
   

KIRISH
0 ‘zgarmas tok mashinasi mo- % tor rejimida ishlashi uchun, awal ra yakor chulg'amiga yoki ikkala chulg‘amga bir vaqtda o‘zgarmas tok berish kifoya (2.3- rasm). qo‘zg‘atuvchi chulg‘amga, so‘ng- / o Bunda yakor toki bilan qutblardagi magnit maydonining o‘zaro ta’siri natijasida aylantiruvchi mo- MQCh ment hosil bo‘ladi. Bu momentning qiymati quyidagi formula bilan aniqlanadi: + 2.3- rasm. Mustaqil qo'zg'atishli = km< H > v PQCh 2.4- rasm. Parallel qo‘zg‘atishli o'zgarmas tok motorining ulanish sxemasi. Yakor va qo‘zg‘atuvchi chulg‘am zanjirlari bitta elektr tarmog‘iga parallel ulangan m otor parallel qo‘zg‘atishli motor deyiladi. (2.4- rasm).

Bunda q o ‘zg‘atuvchi chulg'amga sarflanadigan quwat motor quw atining taxminan 2+5% ini (katta quwatli motorlarda kichik foizni va kichik quwatli motorlarda katta foizni) tashkil qiladi. Parallel qo‘zg‘atishli motoming yakor zanjiriga tashqi qarshilik (Қ) ulanmas- dan, to‘la magnit oqimi (Ғ) da n ishlagandagi tavsifi tabiiy mexanik tavsif deyiladi. Bunday motoming yakor zanjiriga tashqi qarshilik ulangandagi yoki magnit oqim i kamaytirilgandagi tavsifi sun ’iy tavsif deyiladi. 2.5- rasmda parallel qo‘zg'atishli m otom ing tabiiy va sun’iy (reostatli) tavsiflari ko‘rsatilgan.
Magnit oqimi nominal qiymatga ega boigan motorning tabiiy va sun’iy tavsiflari to ‘g‘ri chiziqdan iborat bo‘hb, ular ideal salt ish rejimining M= 0; n = n0 nuqtasida kesishadi. Haqiqatan ham (2.4) va (2.5) tenglamalami quyidagicha ifodalash mumkin: 2.5- rasm. Parallel qo‘zg‘atishli motoring tabiiy va sun’iy (reostatli mexanik tavsiflari). n = U R кеФ к'Ф ктФ M кеФ= С va ктФ= Ст deb belgilasak, u holda quyidagini hosil qilamiz: U n = —— R С С С С С П С с м, (2.7) _ U Л г _ t/ R. j i? г /л пч ~1^Ф~~к1р ya _ C 7 _ C T / V a - ' I0 - Q / ya> (2 8 ) bunda Лц = - motom ing ideal salt ish rejimidagi (M = 0) С aylanish tezligi. Bu tezlikni chegara tezlik deb ham yuritiladi (bunda mexanik ishqalanish bo‘lmaydi, motor mutlaqo yuklamasiz, ya’ni ideal ish rejimida ishlaydi). (2.8) formuladagi miqdorlar o‘miga motoming nominal qiymatlarini qo‘yib С ning qiymati aniqlanadi, ya’ni 15 Demak, (2.6) ga binoan Cm = 9,55Ce bo‘ladi. (2.7) va (2.8) ifodalami olishda, motoming asosiy magnit oqimi Ф ga yakor tokidan hosil bo‘lgan magnit oqimi (Фуа) ta’sir etib uni kamaytirmaydi, ya’ni Ф= const deb qabul qilinadi. Kichik va o‘rta quvvatli motorlarda yakor chulg‘amiga ketma-ket ulangan mo£’tadillashtiruvchi chulg‘amlar, katta quwatli motorlarda esa, kompensatsiyalovchi chulg‘am lar yakor magnit oqimi (Фуа) ta ’sirini yo‘qotadi (kompensatsiyalaydi). Bu chulg‘amlar motoming magnit qutblariga o‘matiladi. Demak, (2.7) va (2.8) tenglamalarga ko‘ra, tabiiy va sun’iy tavsiflaming koordinatlari n = nQ, M = M n, n = na yoki M = M n] n = nm bo'lgan ikki nuqtadan o ‘tkazish murnkin. Bunda n0 ning qiymatini (2.8) va (2.9) tenglamalami birgalikda yechib topiladi: bunda nn - motor pasportida yozilgan nominal tezlik, ya’ni nominal yuklama bilan ishlayotgan motor validagi tezlik; R y— yakor chulg‘amining qarshiligi, u quyidagicha aniqlanadi: Rya = 0,5(1 - ЛпА [Om] , (2.11) * П p bunda ria = —— — motor foydali ish koeffitsientining nominal “ n qiymati; Rn, I Un — motor pasportida yozilgan nominal quvvat, nominal tok va nominal kuchlanish. M= Cm/n [Nm] - nominal elektromagnit momenti, ya’ni m otor yakoriga ta’sir qiluvchi aylantiruvchi moment; bu momentni taxminan quyidagicha topish mumkin: M a = [Nm] = [k G m ]. (2.12) (2.12) ifodadagi moment motor validagi moment, uning qiymati po'latdagi quwat isrofi va ishqalanish momenti hisobiga, elekromagnit momentidan 2+5% ga kam bo'ladi. (2.8) tenglam ada Rya o ‘miga Луа+ Rx ni qo‘yib, nm ning qiymati topiladi: 16 bunda nm — yakor zanjiriga biror tashqi qarshilik, masalan, /?4 kiritilgandagi nominal tezlik (2.5- rasmga qarang). (2.7) va (2.8) tenglamalarga ko‘ra, berilgan yuklamada motorning aylanish n tezligi nn ga nisbatan An ga kamayadi. An = n0 - n = — M = A / ^ = R . An ni tezhk pasayishi deyihb, uning qiymati R ga mutanosib bo'ladi (/ya = const yoki M= const bo‘lganda). Mexanik tavsiflarni qurishda nisbiy birliklardan foydalanish Agar bir necha motoming mexanik tavsifi bir xil og'ishgan bo‘lsa, ulami nisbiy birlikda bitta chiziq bilan ko'rsatish mumkin. Nisbiy birlikdagi mexanik tavsiflaming ifodasi (2.8) dan osongina aniqlanadi. Buning uchun n = n^ - / уа = /i0^ l _ j ifodaning chap va o‘ng qismlarini n0 ga bo‘lib ushbuni hosil qilamiz: V * n' = 1- ^ yoki „' = 1 - ^ = 1- / ; / ? '. Tn Demak, nisbiy birUkda, tezlik tavsifi quyidagicha ifodalanadi: n' = l - r yaR'. (2.14) Agar Ф= Фп = const bo‘lsa, u holda mexanik tavsifning nisbiy birUkdagi ifodasi quyidagicha bo‘ladi: n = 1 - M R ’. (2.15) Shunga ko‘ra, tezlik pasayishining nisbiy birlikdagi ifodasi quyidagiga teng: An’ = j;aR' = M'R'. (2.16) Nominal tok yoki nominal momentda / ' a =1, М ’ = 1 bo‘lgani uchun, tezlik pasayishini yana soddaroq ifodalash mumkin, ya’ni 2 — S .M a jid o v 17 An = R' , (2.17) bunda n' = — — motoming nisbiy birlikdagi tezligi; «0 / ' a = — — nisbiy birlikdagi toki; M ' = — — nisbiy birlikdagi momenti; D R' = — — yakor zanjiridagi qarshilikning nisbiy birlikdagi ifodasi. Motoming nominal qarshiligi quyidagicha aniqlanadi: R n = (2.18) * n Tinch turgan yakorga nominal kuchlanish berilganda undagi tokni nominal qiymatgacha chegaralovchi qarshilik o‘zgarmas tok motorining nominal qarshiligi deb ataladi. Parallel qo‘zg‘atishli motorning ishga tushirish rejimidagi mexanik tavsifi 0 ‘zgarmas tok motorlarida yakor chulg'amining qarshiligi, ayniqsa motoming quwati katta bo‘lganda, juda ham kichik bo‘ladi. Masalan, nominal quwati Rn 100 kW, nominal kuchlanishi £ /= 2 2 0 V, nominal toki /„ = 508 A, nominal aylanish tezligi nn = 1500 va nominal foydali ish koeffitsienti r|n = 0,895 bo‘l- min gan П seriyali motoming yakori chulg‘amining (2.11) ifodaga binoan aniqlangan qarshiligi R^ = 0,021 Om bo‘ladi. Agar bu motor kuchlanishi 220 V bo‘lgan tarmoqqa ulansa, u holda tinch turgan yakordan o'tayotgan tokning qiymati (yakordagi qisqa tutashuv toki yoki motomi ishga tushirish toki) quyidagiga teng bo‘ladi: / = ^ ^ = 10500 A 54 Ry^ qt 0,021 Bu tok nominal tokdan, taxminan, 21 marta katta bo‘ladi. Bunda motoming aylantiruvchi momenti qiymati M yakor toki I л ga proporsional bo‘lganligi uchun yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan cfarajada m e’yordan oshib ketadi. Um um an, o‘zgarmas tok motoriari uchun ishga tushirish tokining boshlang‘ich qiymati / = (15+20)/n bo‘ladi. Bu tokka va momentga mashina izolyatsiyasi ham, elektr yuritmaning harakatlanuvchi qismlari ham bardosh bera olmaydi. Demak, 0‘zgarmas tok motorlarini bevosita elektr tarmog‘iga ulab ishga tushirish yaramaydi. Boshlang‘ich tok qiymatini kamaytirish uchun yakorga ketma-ket qilib tashqi Қ qarshilikh reostat ulash kerak. Bu reostatni ishga tushiruvchi reostat deb ham yuritiladi. Bu holda ishga tushirish tokining boshlang'ich qiymati quyidagicha aniqlanadi:
O'zgarmas tok motoriari uchun maksimal tok qiymati kommutatsiya shartiga binoan nominal tokka nisbatan 2+2,5 martadan ortiq bo'lmasligi kerak. Cho‘tkaning bir kollektor plastinkasidan ikkinchisiga o‘tish davrida qisqa tutashib qolgan yakor chulg‘ami seksiyasidagi tokning o ‘zgarish jarayoni kommutatsiya deb ataladi. Ishga tushirish tokining maksimal /max qiymati ham (2+2,5) / bilan cheklanishi kerak, ya’ni / „ = ( 2 * 2 , 5 ) / , , = ^ . . (220) Bu tenglamadan tashqi qarshilik Қ ning qiymati aniqlanadi (ishga tushirish tokining m a’lum qiymati uchun). M otor yakor zanjiriga tashqi qarshilik to ‘la kiritilgan holda elektr tarmog'iga ulanadi (2.4- rasm) va natijada u aylana boshlaydi. Bunda motorning aylanish tezligi ortishi bilan tezlanishi kamaya boradi, chunki elektr tarmoqdagi kuchlanishga teskari yo‘nalgan elektr yurituvchi kuch (E) ko‘payib, tok /b ni kamaytiradi, ya’ni (2.21) Tezlanish qiymatini o'zgartirmay saqlash (tezlikning bir tarzda o‘sib borishi) uchun tezlik ortishi bilan tashqi qarshilik qiymatini kamaytirib borish lozim. Bunda tok va aylantiruvchi m om ent qiymati va natijada tezlanish o‘zgarmaydi, motomi ishga tushirish jarayoni qulay sharoitda o ‘tib, tezda tugaydi. Demak, yakor zanjiriga kiritiladigan tashqi qarshilik bir necha pog‘onali maxsus reostatdan iborat bo‘ladi, uning qiymati kon- taktlarda sirpanadigan surilgich yoki kontaktorlar yordamida shuntlanib o‘zgartiriladi. Reostat pog‘onasining qarshiligi hisoblanganda qarshilikni o'zgarishi bilan ishga tushirish tokining (yoki momentining) o'rtacha qiymati uning /b ^ ga yaqin bo‘lib, ishga tushirish jarayonida, deyarli, o‘zgarmay qolishi lozim. 2.6- rasmda parallel qo‘zg'atishli motoming ishga tushirish diagrammasi ko‘rsatilM M gan. Bunda yuklama momenti “ “ Л/ ni tezlikka nisbatan o'zgar2.6- rasm. Parallel qo‘zg‘atishli motorni ®3S deb, motor esa uch pog ona ishga tushirish diagrammasi. qarshilik orqali ishga tushiriladi deb qabul qilingan. Yuklama momenti motorni ishga tushirishdagi aylantiruvchi momentga teskari yo'nalgan bo‘ladi. Demak, yuklama momenti motoming nominal momentidan kichik bo‘lishi kerak. M otor momentining boshlang‘ich qiymati esa, kommutatsiya va elektr yuritma sistemasiga ko‘ra, (2+2,5)Mnbo‘lishi lozim. Bunda, to‘la tashqi qarshilik orqali elektr tarmoqqa ulangan m otor yuklama momenti M ga nisbatan katta bo'lgan aylantirish momenti A /^ ga ega bo‘ladi. Buning natijasida elektr yuritma harakatga kelib, tez harakatlana boshlaydi, aks holda (2.6- rasm, 1- chiziq) u harakatlana olmaydi. Aylanish tezhgi ab chiziq bo'yicha ortishi bilan aylantirish momentining qiymati kamaya boradi. Shunga ko‘ra, dinamik moment qiymati Mdm = Л /^ - Л/ ham, tezlanish ham kamayadi. Aylantirish momentining qiymati kamayib, Mnnn ga tengiasnganaa reostatning birinchi qarshilik pog'onasi yakor zanjiridan chiqariladi. Bunda tok qiymati, bir onda, gacha ko‘payadi, tezlik esa, inersiya kuchi borligi tufayli o ‘zgarmaydi. Demak, motor yangi sun’iy tavsif (cd) da ishlay boshlaydi. Bunda uning tezhgi cd chiziq bo‘yicha ko‘payib, dinamik momenti esa kamayadi va hokazo. Reostatning oxirgi pog‘ona qarshihgi yakor zanjiridan chiqarihshi bilan, motor tabiiy tavsif gh ga o ‘tib ishlay boshlaydi. Aylantirish momentining qiymati qarshilik momentiga tenglashganda (h nuqta) motor (n = const) rejimida ishlay boshlaydi va shu bilan motorni ishga tushirish jarayoni tugaydi. Bu jarayonni mexanik siltanishlarsiz bir tekisda o‘tkazish uchun M% ga nisbatan Mmin qiymatini kamida 10+ 20% ko‘p olish lozim. M otorning mexanik tavsif ifodalari turg‘un rejimga xos U= E+ I R tenglamasidan topilgan. Ammo, motorni ishga tushirish jarayonida yakor tokining o'zgarishi natijasida uning tezlanishi va sekinlanishi ham o'zgaradi. Bu sharoitda yakor chulg‘amida o'zinduksiya e.y.k. hosil bo‘ladi va yuqoridagi formula quyidagicha yoziladi: U = E + IyaR + L d~ bunda L ^ - - o‘zinduksiya elektr yurituvchi kuchi; L — yakor chulg'amming induktivhgi (Genri) hisobida. Agar > 0 b o ‘lsa, o ‘zinduksiya e.y.k. m usbat, agar at < 0 bo‘lsa manfiy bo‘ladi va u yakor tokining ko'payishi yoki kamayishiga teskari yo‘nalgan bo‘ladi. Natijada bu hodisa, xuddi maxovik singari, turg'un rejimdagi (/max)ning qiymatlarini bir ozgina tekislaydi, ya’ni kamaytiradi (2.6- rasmdagi punktir chiziqlar).
Motor tavsiflarini hisoblashda va yasashda o'zinduksiya hodisasi e’tiborga olinmaydi (bunda katta xatolikka yo‘l qo'yilmaydi). Agar uni e’tiborga olinsa, masala juda murakkablashib ketadi. Ishlab chiqarish sharoiti talablariga ko‘ra m otorlam i, asosan, normal va jadal sur’atlarda ishga tushiriladi. Normal ishga tushirish, ko‘pincha, ishlash muddati uzoq davom etadigan elektr yuritmalarda (transportyor, konveyer va shu kabilarda) qo'llaniladi. Bunda maksimal moment qiymati M ga nisbatan bir oz katta olinsa kifoya, ishlash muddati qisqa, ammo ish jarayoni tez-tez qaytarilib turadigan elektr yuritmalarda, ko'pincha, jadal ishga tushirish qo‘llaniladi. Bunda maksimal moment qiymati Afn ga nisbatan mumkin qadar katta, ya’ni Mmn = (2+2,5)Af olinadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar.

1. S . M aj i d о v . Elektr mashinalari va elektr yuritma. « 0 ‘qituvchi», 1970- у., (2- nashri 1979- у., 3- nashri 2002- у.). 2. M .Z.Homidxonov, S.Majidov. Elektr yuritm a va uni boshqarish asoslari. «0 ‘qituvchi», 1970- y. 3. S . M aj i d о v . Elektr mashinalari va elektr yuritma atam alarining o ‘zbekcha-ruscha izohli lu g 'a ti.. «Fan», 1971- y. 4. S . M a j i d о v . Elektr mashinalari va elektr yuritm adan praktikum. « 0 ‘qituvchi», 1975-у. 5. S.Majidov. Elektrotexnika. « 0 ‘qituvchi», 2000- у (3- nashri). 6. S.Majidov, A.Vohidov, R.G'oziyeva, Y.Shoyimov. Elektromexanik uskunalarva ulami avtomatlash asoslari. « 0 ‘qituvchi», 2002- у. 7. S.Majidov. Elektr yuritma va elektr m ashina atamalarining izohli lug'ati. «Fan», 1971- y. 8. S . M aj i d о v . Elektrotexnika atamalarining ruscha-o'zbekcha lug'ati. « 0 ‘qituvchi», 1992- у. 9. A.A.Azimov, S . M a j i d о v . Avtomatik boshqarishga oid atamalaming ruscha-o'zbekcha lug'ati. O'zbekiston fan va texnika qo'mitasi nashriyoti, 1996- y. 10. Х а м у д х а н о в M.3., Усмонов C .3 ., У с м а н х о д ж а е в H.M., Хусанов М.Д. Частотное регулирование скорости электроприводов переменного тока. «Фан»: 1996 г. 11. G.R.Rahimov. Elektrotexnika. «O'qituvchi», 1966- у. 12. Эфендизаде А.А. Электрик интигалларынын автоматик идарэ едилмаси». Баку, 1964 й. 13. Андреев В.П., Сабинин Ю .А . Основы электропривода. Госэнергоиздат, 1963 г. 14. Чиликин М.Г. Общий курс электропривода. «Энергия», 1965 г. 15. Назаров Г.И., Олейник Н . П . и др. Основы электропривода и прим енение электрической энергии в сельском хозяйстве. «Колос», 1965 г. 16. Вешеневский С . Н . Характеристики двигателей в электроприводе. «Энергия», 1966 г. 17. Сиротин А .А . Автоматическое управление электроприводами. «Госэнергоиздат», 1959 г. 18. Соколова Е.М. Электрическое и электромеханическое оборудование. «Мастерство», 2001 г. 19. A.A.Efendizade, S.Majidovvab. Avtomatik boshqarishga oid atamalaming 6- tilli (ruscha-inglizcha, azarbayjoncha, turkmancha, qirg‘izcha-o‘zbekcha) lug'ati. Baku, 1978- y. 20. A . S . Karimov va b. Elektrotexnika va elektronika asoslari. « 0 ‘qituvchi», 1955-у.