Reja: «Prinsipal» va «agent» o`zaro munosabatlari muammosi

^{Mavzu:Firma nazariyasi
Reja:}

1. 
   «Prinsipal» va «agent» o`zaro munosabatlari muammosi
   
2. 
   Firma ichki tuzilishi
   
3. 
   Firma tipologiyasi.Firmani tashkil qilish trayektoriyasi
   

1. «Prinsipal» va «agent» o`zaro munosabatlari muammosi

Tashkilot o`lchamlarining o`sishi soni ortgan «agentlar» harakati ustidan nazorat qilish uchun talab etiladigan «prinsipal» xarajatlarining oshishini belgilab beradi. «Agent»ni nazorat qilish zarurati va nazoratni amalga oshirishni istamaslik o`rtasidagi tanlovdan iborat bo`lgan «prinsipal» dilemmasini o`yinlar nazariyasidan quyidagi model yordamida ko`rsatamiz. «Prinsipal»ning nazorat qilish uchun xarajatlari 1 ga teng deylik, «agent» tomonidan o`z majburiyatlarining vijdonan bajarilishidan olinadigan foyda 2 ga va vijdonsizlik bilan bajarganlik holatlardagi yo`qotishlar esa –2 ga teng, deylik. «Agent» tomonidan o`z vazifasini bajarishga nisbatan vijdonsizlik bilan munosabatda bo`lingan yoki «ishdan bo`yin tovlash» holatlari aniqlangan taqdirda, u mukofot olish huquqidan mahrum bo`lishini hisobga olgan holda, «prinsipal» bilan «agent»ning o`zaro munosabatlari quyidagi matritsa bilan izohlanadi:
Hech qanday o`ylangan markaz (ya’ni «prinsipal») hamma vaqt barcha hodisalardan xabardor bo`lib turishga ... va ushbu axborotni manfaatdor tomonlarning hukmiga tezkor havola etishga qodir emas. (Fridrix fon Xayek).
Xayek nazarida, bitimning barcha ishtirokchilarini teng va to`liq hajmdagi axborot bilan ta’minlovchi mexanizm bo`lib mutlaqo raqobatchi bozorlardagi narxning shakllanishi hisoblanadi. Firma doirasida hech qanaqa raqobatli narx shakllanishi to`g`risida gap bo`lishi mumkin emas, «agent»ning o`z mehnatining yakuniy mahsuli qiymatidan muntazam ravishda bosh tortishi ana shundan dalolat berib turibdi. Chunki faqat ish haqi mehnatning yakuniy mahsuliga teng bo`lgan taqdirdagina mehnat bozorida muvozanatga erishish mumkin va narx to`liq axborotni o`zida mujassamlantiradi. Demak, tashkilotning o`sishiga qarab aylanadigan axborotning murakkablashuvi va ixtisoslashuvi yuz beradi, lekin ular samaradorlik bo`yicha narx-navo mexanizmi bilan taqqoslanadigan axborot aylanishi tizimining barpo etilishi bilan kuzatilmaydi. Tashkilot ichida qaror qabul qilish jarayoni ularning har birida sifat jihatdan yangi axborot paydo bo`ladigan ko`plab bosqichlarni o`z ichiga oladi. Buning ustiga, ushbu sifat jihatdan yangi axborotga faqat uni olish va unga ishlov berishda bevosita ishtirok etuvchi tashkilot a’zolari ega bo`ladi. Ajoyib axborotga ega bo`lgan tashkilot ishtirokchilari - «agentlar» uni tarqatishdan va uni buzilmagan tarzda «prinsipal»ga uzatilishidan manfaatdor emaslar. Haqiqatdan ham axborot asimmetriyasi «agentlar»ning opportunistic xatti-harakatlari uchun zamin yaratadi – ularning o`z foydaliligini ko`paytirishga urinishlari, ular tomonidan yollash to`g`risidagi shartnoma tuzilishida qabul qilingan majburiyatlarga qaramasdan, foydalilikning qandaydir qat’iy belgilangan darajasi bilan qondiriladi. «Tabiiy» ko`zda tutilmagan holatlar sodir bo`lgan taqdirda, yollash to`g`risidagi shartnoma yordamida belgilangan mukofot kafolatini olib, «agent»ning o`zi unga «prinsipal» bilan nayrang qilish yordamida faoliyat natijasini o`z foydasiga qayta taqsimlash imkonini beruvchi «sun’iy» kutilmagan holatlarni tashkil etishga urinadi. Sotsializm davrida sodir etilgan «agentlar»ning o`z faoliyati natijalarini o`zlashtirishda ishtirok etishga opportunistik urinishi kabi iqtisodiy jinoyatlarning aksariyatini aynan shu nuqtai nazardan talqin etish lozim.