Режа: Режа: К. Маркснинг иқтисодий назарияси

К.Маркс иқтисодий қарашларининг шаклланиш шарт-шароитлари

Саноат инқилоби

Техник тараққиёт, янги саноат тармоқларининг пайдо бўлиши

Демографик ўсиш ва шаҳарларга миграциянинг кучайиши

Меҳнат ва яшаш шароитлари

Ишчилар ҳаракати

Ишчилар синфининг аҳволи тўғрисидаги баҳс-мунозаралар

Саноат инқилоби рақамларда, %

Йиллар	Ишлаб чиқариш	Жон бошига	Аҳоли	Реал иш ҳақи	Истеъмол
1700-1760	0,69	0,31	0,38	...	...
1760-1780	0,70	0,01	0,69	- 0,17	0,25
1780-1801	1,32	0,35	0,97	0,56 (1820 йилгача)	0,47 (1820 йилгача)
1801-1831	1,97	0,52	1,45

Болалар бандлиги бўйича қўмита ҳисоботи (1842 йил)

Кўмир конларида 8-9 ёшли болалар меҳнат қилган (баъзан 4-5 ёш)

Уларнинг иш куни 12-16 соатга қадар давом этган

Болалар (ҳатто 6 ёшли қизалоқлар) 25 кг оғирликка эга саватларда кўмир ташишган

https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---europe/---ro-geneva/---sro-moscow/documents/genericdocument/wcms_347021.pdf

К.Маркс таълимотининг асосий тушунчалари

Капитал

Қўшимча қиймат
Иш ҳақи
Ишлаб чиқаришдан мақсад
Қўшимча қиймат (фойда) яратадиган қиймат
Ёлланма ишчилар томонидан яратиладиган ва капитал эгалари томонидан ўзлаштириладиган қиймат
Ёлланма ишчилар томонидан пул шаклида кун кўриш учун зарур воситалар қиймати
Қўшимча қиймат яратиш
Капиталнинг умумий формуласи: П-Т-П1 – пул фойда келтирса товарга айланади.
Капитал эгаси икки турдаги товарларни сотиб олади: ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучи. Фойда эса айнан ишчи кучи томонидан яратилади.

К.Маркс ҳар қандай товарнининг қийматини уч қисмга ажратади:

w =c + v + m,

бу ерда,

с – моддий харажатлар (доимий капитал); 

v – ишчи кучи қиймати (ёки ўзгарувчан капитал); 

m – қўшимча қиймат.

Маркс назариясига мувофиқ ёлланма ишчи капитал эгасига махсус товар ўз “иш кучи”ни тўлиқ қиймати бўйича сотади

“Ишчи кучи” капитал эгаси томонидан ўзлаштирилади
Ишчи ўз “иш кучи” қийматидан кўпроқ қийматга эга товарлар яратади
“Иш кучи” қиймати ва ундан фойдаланиб яратилган товарлар қиймати ўртасидаги фарқ қўшимча қиймат дейилади.
Қўшимча қиймат капитал эгасига тегишли бўлади. Капитал эгаларининг ишчилар устидан ҳукмронлик қилиши юз беради
К.Маркс ушбу ҳолат синфлар ўртасида курашларга олиб келади, деб ҳисоблайди

Иш ҳақи

Иш ҳақи ишчи ва оиласининг ҳаёт кечириши учун зарур бўлган товарлар миқдорига тенг бўлади.
Иш ҳақи даражаси меҳнат унумдорлигига боғлиқ бўлиб, у ўз навбатида, ишлаб чиқаришнинг технологик жиҳатдан такомиллашуви сабабли рўй беради.
Иш ҳақи ўсмайди, негаки техник тараққиёт ишчи кучининг доимий ортиқчалигини келтириб чиқаради.
Ишчи кучининг ортиқчалиги эса, ишчилар билан капиталистлар ўртасидаги муносабатда кейингисига устунлик беради.
Ишчи кучи ўз қийматидан паст баҳода сотилади.
К.Маркс иш ҳақини классик сиёсий иқтисодчилар сингари меҳнат учун тўланадиган ҳақ деб эмас, балки ишчи кучи учун тўланадиган ҳақ, деб тушунтиради