Reja: Sanoq sistemasi haqida tushuncha

2-Mavzu: Sanoq sistemalari. Sanoq sistemalarida arifmetik amallarni bajarish.

Reja:

1.Sanoq sistemasi haqida tushuncha.

2.Sonlarni bir sanoq sistemasidan ikkinchi sanoq sistemasiga o’tkazish.

3.Sanoq sistemalarida arifmetik amallarni bajarish.

4. Ikkili-sakkizli va ikkilik-o’n oltili sanoq sistemalari.

1. Sanoq sistemasi haqida tushuncha. Sanoq sistemasi — bu, sonlarni belgilangan miqdoriy qiymatga еga bo’lgan belgilar asosida nomlash va tasvirlash usulidir. Sonlarni tasvirlash usuliga bog’liq ravishda sanoq sistema pozitsion va nopozitsion bo’ladi.

Pozitsion sanoq sistemasida har bir raqamning miqdoriy qiymati uning sondagi joyiga (pozitsiyasiga) bog’liq bo’ladi. Quyidagi jadvalda pozitsion sanoq sistemaga misollar keltirilgan( 1-rasm):

Asosi Sanoq sistemasi Foydalaniladigan belgilar

2 Ikkili 0,1

3 Uchli 0,1.2

4 To’rtli 0,1,2,3

5 Beshli 0,1,2,3,4

8 Sakkizli 0,1,2,3,4,5,6,7

10 O’nli 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9

12 O’n ikkili 0,1,2,3,4,5,б,7,8,9,А,В

16 O’n oltili 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,A,B,C,D,E,F

1-rasm

Sonning pozitsion sanoq sistemasida tasvirlash uchun ishlatiladigan turli raqamlar miqdori (N) sanoq sistemasini asosi deyiladi. Raqamlar qiymati 0 dan N-1 gacha oraliqda yotadi. Umumiy holda ixtiyoriy sonni N asosli sanoq sistemasida yozish quyidagi yig’indi ko’rinishiga еga:

AnAn-1An-2 … A1A0,A-1A-2 =

АnВn + An-1Bn-1 + ... + A1B1 + А0В0 + A-1B-1 + А-2В-2 + ... (1)

bu erda, pastki indekslar raqamning sondagi joylashgan joyini (razryadini) aniqlaydi:

• B — sanoq sistemasi asosi;

• n — raqamlarni pozitsiyasi(o’rni);

• An , An-1, An-2 … A1, A0, A-1, A-2 — berilgan sonni raqamlari;

• indekslarning musbat qiymatlari — sonning butun qismi uchun;

• manfiy qiymatlar — kasr qism uchun;

• Misol: 23,4310=2*101+3*100+4*10-1+3*10-2

Nopozitsion sanoq sistemasida raqamlar o’zining miqdoriy qiymatini, ularning sondagi joylashishi o’zgarganda, o’zgartirmaydi. Bu turda sanoq sistemasiga Rim raqamlarini misol qilish mumkin. Bu sanoq sistemasida 7 ta belgidan foydalaniladi: I, V, X, L, C, D, M.

Ularni o’nli sanoq sistemasida mos keluvchi qiymatlari:

I(1) V(5) X(10) L(50) С (100) D(500) M(1000)

Misol: III – 3 LIX – 59 DLV – 555

Rim raqamlarini ifodalash murakkabligi va ular ustida arifmetik amallarni bajarish qoidalari yo’qligi ularni kamchiligi hisoblanadi. Shuning uchun, undan ayrim joylarda foydalaniladi. Biz, asosan, pozitsion sanoq sistemasidagi sonlar ustida ish olib boramiz.

2. Sonlarni bir sanoq sistemasidan ikkinchi sanoq sistemasiga o’tkazish. Biz o’rgangan o’nli sanoq sistemasidagi sonlarni boshqa sanoq sistemasidagi son ko’rinishiga o’tkazish uchun, uni butun va kasr qismilariga alohida usul qo’llaniladi. Sonni butun qismini boshqa sanoq sistemasi o’tkazish uchun, berilgan son, o’tkazilishi kerak bo’lgan sanoq sistemasi asosiga bo’linadi. Bo’linma qoldig’i belgilab qo’yiladi. Bo’linma yana sanoq sistemasi asosiga bo’linadi. Bu jarayon bo’linma sanoq sistemasi asosidan kichik bo’lguncha davom ettiriladi. Hosil bo’lgan qoldiqlar oxiridan boshlab navbati bilan yozib chiqiladi.

Misol-1.1. a) 26710 →X2 b) 26710 →Y8 c) 26710 →X16

O’nli sanoq sistemasidagi sonlarni kasr qismini boshqa sanoq sistemasiga o’tkazish uchun, kasr qismini sanoq sistemasi asosiga ko’paytiriladi, hosil bo’lgan sonni butun qismi belgilab qo’yiladi va kasr qismi esa yana sanoq sistemasi asosiga ko’paytiriladi. Bu jarayon yetarli aniqlikda hisoblanguncha davom ettiriladi.

Misol-1.2. a) 267,6810 →X2 b) 267,6810 →Y8 c) 267,6810 →X16

Berilgan misoldagi sonlarni butun qismi Misol-1.1da aniqlangan. Shuning uchun ularni kasr qismi ustida amallarni bajaramiz.

a) x 0,68 x 0,36 x 0,72 ….. Demak, 267,6810=100001011,1012

2 2 2

1,36 0,72 1,44

b) x 0,68 x 0,44 x 0,52 ..... Demak, 267,6810=413,5348

8 8 8

5,44 3,52 4,16

c) x 0,68 x 0,88 x 0,08 ….. Demak, 267,6810= 10B,AE116

16 16 16

10,88 14,08 1,28

Boshqa sanoq sistemasidagi sonlarni o’nli sanoq sistemasidagi son ko’rinishiga o’tkazish uchun 1-formuladan foydalanamiz.

Misol-1.3. a) 100001011,1012 →X10 b) 413,5348→Y10 c) 10B,AE116→Z10

a) 100001010,1012=1*28+0*27+0*26+0*25+0*24+1*23+0*22+1*21+1*20+1*2-1+0*2-2+1*2-3= 256+8+2+1+0,5+0,125=267,62510

b) 413,5348=4*82+1*81+3*80+5*8-1+3*8-2+4*8-3=256+8+3+0,625+0,1725+0,0156≈267,6810

c) 10B,AE116=1*162+0*161+11*160+10*16-1+14*16-2+1*16-3=256+11+0,625+0,054+0,01 ≈267,6810

3. Sanoq sistemalarida arifmetik amallarni bajarish. Xuddi 10 li sanoq sistemasidagi sonlar ustida arifmetik amallarni bajarganimiz kabi, boshqa sanoq sistemasidagi sonlar ustida ham arifmetik amallarni bajarish mumkin.Ikkili sanoq sistemasidagi sonlar ustida arifmetik amallarni bajarish uchun quyidagi jadvallardan foydalanish kerak:

Misol-1.4 Quyidagi yig’indilarni hisoblang:

a) 1001100,0012+10101010,1012

+ 1001100,001

10101010,101

11110110,110

1001100,0012+10101010,1012=11110110,1102

b) 354,728+23,128

+ 354,72

23,12

400,04
354,728+23,128=400,048

4. Ikkili-sakkizli va ikkilik-o’n oltili sanoq sistemalari. Komp’yuterlarda barcha ma’lumotlar ikkilik sanoq sistemasida ifodalanadi. Ammo, bu degani barcha sonli ma’lumotlar biz yuqorida keltirgan usulda ikkilik sanoq sistemasiga o’tkazilishini anglatmaydi. Ikkili-sakkizli va ikkilik-o’n oltili sanoq sistemalari qo’llash natijasida 2 ga bo’lish amallari sonini qisqartirishga erishish mumkin.

Ikkili-sakkizli sanoq sistemasida 0 dan 7 gacha bo’lgan raqamlar uchta nol va birlar orqali ifodalanadi. To’g’rirog’i, bu raqam ikkilik sanoq sistemasiga o’tkaziladi va chap tomondan 0 larni qo’shib, uchtagacha to’ldiriladi. Bunda quyidagi jadvaldan foydalaniladi:

Sakkizli ikkili-sakkizli sakkizli ikkili-sakkizli

0 000 4 100

1 001 5 101

2 010 6 110

3 011 7 111

O’nli sanoq sistemasida berilgan xar qanday son avval sakkizlik sanoq sistemasiga o’tkaziladi. SHunday keyin natijaviy sondagi xar bir raqam yuqoridagi jadval asosida ikkili-sakkizli sistemadagi raqamlar uchligi bilan almashtiriladi.

Misol-7. 123 sonini ikkili-sakkizli sanoq sistemasiga o’tkazing.

Echish: Dastlab 123 sonini 8 lik sanoq sistemasiga o’tkazamiz. . endi hosil qilingan ning xar bir raqamini yuqorida jadval yordamida almashtiramiz.

Demak, soni ikkli-sakkizli sanoq sistemasida 001 111 011 tarzida yoziladi.

Ikkili-o’n oltili sanoq sistemasida 0 dan 15 gacha bo’lgan sonlar to’rtta nol va birlar orqali ifodalanadi. To’g’rirog’i, bu raqam ikkilik sanoq sistemasiga o’tkaziladi va chap tomondan 0 larni qo’shib, to’rttagacha to’ldiriladi. Bunda quyidagi jadvaldan foydalaniladi:

o’n oltili ikkili-o’n oltili o’n oltili ikkili-o’n oltili

0 0000 8 1000

1 0001 9 1001

2 0010 A 1010

3 0011 B 1011

4 0100 C 1100

5 0101 D 1101

6 0110 E 1110

7 0111 F 1111

O’nli sanoq sistemasida berilgan xar qanday son avval o’n oltili sanoq sistemasiga o’tkaziladi. SHunday keyin natijaviy sondagi xar bir raqam yuqoridagi jadval asosida ikkili-o’n oltili sistemadagi raqamlar to’rtligi bilan almashtiriladi.

Misol-8. sonini ikkili-o’n oltili sanoq sistemasiga o’tkazing.

Echish. Dastlab sonini o’n oltili sanoq sistemasiga o’tkazamiz. . SHundan keyin sonidagi raqamlarni mos ravishda ikkili-o’n oltili sonlar jadvali yordamida almashtiramiz:

.

Demak, soni ikkili-o’n oltili sanoq sistemasida 0100 1101 0010 tarzida yozilar ekan.

TAKRORLASH UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Sanoq sistemasi nima?

2. 5 lik sanoq sistemasidagi raqamlarni ayting.

3. Ikkili sanoq sistemasida asosiy arifmetik amallarning bajarilishini misollar orqali tushuntiring.

4. Nima uchun hisoblash mashinalarida ikkili-sakkizli va ikkili-o’n oltili sanoq sistemalaridan foydalaniladi?

5. Quyidagi misollarni bajaring:

a) 1000010011102®X10; d) 12410®X2;

b) 10510®X8; e) 6458®X10;

c) (0,54)10®X2; g) (405,5)8®X2;

6. O’nli sanoq sistemasida berilgan quyidagi sonlarni ikkili-sakkizli va ikkili-o’n oltili sanoq sistemasida ifodalang:

a) 1234 c) -156356

b) 4536,25 d) -23895,125

fanidan