Reja: Savdo daromadlaridagi farqlarni tahlil qilishning qulay usuli

Mavzu: Daromad dispersiyasi
REJA:

1. 
   Savdo daromadlaridagi farqlarni tahlil qilishning qulay usuli
   
2. 
   Daromad deklaratsiyasi O’zbekiston qonunchiligida
   
3. 
   Daromad dispersiyasi nima?
   
4. 
   Daromad dispersiyasini hisoblashning shakllari
   

Xulosa
Foydalanilgan Adabiyotlar

1. 
   Savdo daromadlaridagi farqlarni tahlil qilishning qulay usuli
   

TOMablag'larning haqiqiy tushumi savdo byudjetida rejalashtirilganiga mos kelmasa, rahbariyat moliyaviy xizmatdan ushbu og'ishlarning sabablarini tushuntirishni talab qiladi. Bunday holda siz faktorlarni tahlil qilish usulidan foydalanishingiz mumkin. Bu omillardan qaysi biri va qay darajada nomuvofiqliklarga sabab bo'lganligini aniqlash, shuningdek, kelajakda qaysi bo'lim ushbu xavflarni minimallashtirishi kerakligini tushunish imkonini beradi. Keling, savdo daromadiga ta'sir qiluvchi omillarni ko'rib chiqaylik.
1. Tovar birligiga sotish bahosi. Bozor sharoitlari va raqobat voqeligidan kelib chiqqan holda tijorat xizmatini shakllantiradi. Bu qiymat oshishi yoki kamayishi mumkin, bu savdo rentabelligiga bevosita ta'sir qiladi. Faktorning ta'sirini formuladan foydalanib hisoblaymiz:
Sotish narxi omili = (Haqiqiy sotish birligi narxi - Rejalashtirilgan sotish narxi) × Haqiqiy sotilgan birliklar × Yalpi savdo daromadining haqiqiy darajasi.

2. Sotish tuzilishi. Sotish narxi o'zgarganda iste'molchi talabining egiluvchanligi darajasiga va kompaniyaning marketing xizmati tomonidan rag'batlantirish kampaniyalarini amalga oshirishga bog'liq. Ushbu omilning ta'sirini aniqlash uchun biz quyidagi formuladan foydalanamiz:

Savdo tuzilmasi omili = (Tovar guruhining umumiy sotishdagi haqiqiy ulushi – Mahsulotlar guruhining umumiy sotishdagi rejalashtirilgan ulushi) × Mahsulot guruhining haqiqiy sotish hajmi × Mahsulot guruhi bo'yicha sotishdan tushgan yalpi daromadning haqiqiy darajasi.
3. Mahsulotlarni sotish tannarxi. Unga to'g'ridan-to'g'ri mahsulotning sotib olish narxi yoki mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi ta'sir qiladi. Shu bilan birga, ikkinchisi xom ashyo tannarxi va ishlab chiqarish xarajatlari dinamikasidagi tuzatishlar tufayli o'zgaradi. Sotib olish bo'limi va ishlab chiqarish xizmati sotish narxidagi og'ishlar uchun javobgar bo'lishi mumkin. Faktorning ta'siri quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi:

Savdo koeffitsienti tannarxi = (Yalpi daromadning haqiqiy darajasi - Yalpi daromadning rejalashtirilgan darajasi) × Haqiqiy sotish hajmi.

4. Sotilgan birliklar soni. Sotilgan birliklar sonidagi farq kompaniyaning tijorat xizmati zimmasiga yuklanadi. Ushbu omilning ta'sirini formuladan foydalanib aniqlaymiz:
Sotilgan birliklar soni omili = (haqiqiy sotilgan birlik soni - sotilgan birliklarning rejalashtirilgan soni) × haqiqiy sotish narxi × yalpi savdo daromadining haqiqiy darajasi.

2. 
   Daromad deklaratsiyasi O’zbekiston qonunchiligida
   

Oʻzining asosiy ish joyidan chetda daromad topgan jismoniy shaxs D.d.ni hisobot yilidan keyingi yilning 1-apreldan kechiktirmay oʻzining istiqomat joyidagi soliq organiga taqdim etishi shart. Deklaratsiyada quyidagilar ko‘rsatiladi:

mulkiy daromadlar (agar bu daromadlarga soliq agentida soliq solinmasa);

ilm-fan, adabiyot va san’at asarlarini yaratganlik hamda ulardan foydalanganlik uchun mualliflik haqi tariqasida olingan daromadlar;
moddiy naf tarzidagi daromadlar (agar bu daromadlarga soliq agentida soliq solinmagan bo‘lsa);
O‘zbekiston Respublikasi hududidan tashqaridagi manbalardan olingan daromadlar;
soliq agentlari bo‘lmagan manbalardan olingan daromadlar;
jismoniy shaxslar tomonidan olingan daromadlar, ular tomonidan jami yillik daromad to‘g‘risidagi deklaratsiya asosida soliq to‘lash tartibi tanlanganda;
soliq agenti tomonidan soliq ushlab qolinmagan soliq solinadigan boshqa daromadlar.
Tamom boʻlgan kalendar yilida faqat asosiy (xizmat, o’qish) joyida mehnat vazifalarini bajarishdan daromad olgan jismoniy shaxslar shu yil uchun olingan daromadlari haqida D.d. taqdim etmaydilar.

Daromad deklaratsiyasi o’tgan yil (soliq davri) uchun taqdim etiladi!

O’z vaqtida taqdim qilinmagan D.d. uchun yoki notoʻgʻri maʼlumotlar berilib, daromadlar yashirilganda fuqarolar belgilangan tartibda javobgar boʻladilar.

Daromad deklaratsiyasini topshirish tartibi

Daromad deklaratsiyasiga to‘langan daromadlar va ushlab qolingan soliq summalari to‘g‘risida ma’lumotnoma ilova qilinadi.

Deklaratsiya soliq inspeksiyasiga shaxsan tashrif buyurib, yoxud pochta orqali yoki elektron shaklda yuborilishi mumkin.

Deklaratsiya elektron shaklda yuborilgan taqdirda, quyudagi tartibda amalga oshiriladi:

Birinchidan, elektron raqamli imzo olish kerak (ERI) (agar mavjud bo‘lmasa). Buning uchun jismoniy shaxs davlat xizmatlari markazlariga tashrif buyurishi va arizani to‘ldirishi lozim. ERI bepul beriladi. Shundan so‘ng davlat xizmatlari markazi xodimi ERIni ma’lumot tashuvchiga (fleshkaga) yuklab beradi;

Ikkinchidan, soliq organlarining elektron davlat xizmatlari portaliga https://my.soliq.uz kirib, “Elektron soliq deklaratsiyalarini qabul qilish va qayta ishlash” interaktiv xizmatini tanlash;
Uchinchidan, zarur ma’lumotlarni kiritish. (Ma’lumotlar bosqichma-bosqich kiritib boriladi.)
Hisobni to’lash
Jismoniy shaxslar jami yillik daromad to’g’risidagi deklaratsiyaning ma’lumotlariga ko’ra hisoblab chiqarilgan soliqni o‘tgan soliq davridan keyingi yilning 1-iyunidan kechiktirmay to‘laydilar.

Soliq to‘lovchilar hisoblangan soliqni to‘lov xabarnomasida ko‘rsatilgan bank hisob raqamiga pul ko‘chirish yo‘li bilan yoki elektron to‘lov tizimi (UPay va PayMe) orqali amalga oshirishlari mumkin.

Jismoniy shaxslar hisoblab chiqarilgan soliqni chet davlatda joylashgan bank hisob varag‘idan chet el valyutasida to‘lashi mumkin. Bunda milliy valyutada ifodalangan soliq O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki tomonidan belgilangan soliq to‘langan sanadagi kurs bo‘yicha chet el valyutasida qayta hisoblab chiqariladi.
Soliq organlari tomonidan hisoblab chiqariladigan soliqni to‘lash to‘lov xabarnomasida ko‘rsatilgan muddatlarda amalga oshirilishi kerak.

3. 
   Daromad dispersiyasi nima?
   

Daromad dispersiyasi, ko'p nusxalangan ma'lumotlar jamlanmasining nisbi ishtirokining aniq sifatidagi ko'rsatkichdir. Boshqa so'zlar bilan, bu jamlanmaning ma'lumotlar o'rtasidagi farqning necha foizlik miqdorida bo'lishi mumkinligini ifodalaydi.
Daromad dispersiyasi hisoblanishida, har bir qiymatni jamlanmaning o'rtacha qiymatidan ayirish, nusxalangan qiymatlarni kvadratini olish va ularning yig'indisini jamlash kerak. Natijada, bu hisoblash formula bo'ladi:
σ² = ∑(xi - ȳ)² / (n - 1)
Bu formulda, σ² daromad dispersiyasini, xi jamlanmada x o'zgaruvchining ma'lumotlari, ȳ jamlanmada x o'zgaruvchining o'rtacha qiymati va n jamlanmadagi ma'lumotlar sonini ifodalaydi.
Daromad dispersiyasi, jamlanmada ma'lumotlar o'rtacha qiymatidan necha foizlik miqdorida bo'lishini aniqlash uchun kerakli hisoblash vaqtinchalik o'ta olishga yordam beradi. Daromad dispersiyasi ma'lumotlarning jamlanmasining qanday tarzda bo'lishi haqida to'liq tushunchaga ega bo'lish uchun juda muhimdir.

4.Daromad dispersiyasini hisoblashning shakllari

Daromad dispersiyasini hisoblashning shakllari quyidagilardir:
Rahmatning kvadratik dispersiyasi shakli: Bu shaklda, daromad dispersiyasi hisoblash uchun ma'lumotlar jamlanmasining har bir qiymatidan o'rtacha qiymatni ayirib, natijada, ularning kvadratini hisoblaymiz. Keyinchalik, kvadratik qiymatlarning jamlanmasini jamlash orqali daromad dispersiyasini topamiz. Shuningdek, jamlanma to'plami n-1 ga bo'linadi. Bu shaklda hisoblash formula quyidagicha ko'rsatiladi:
σ² = Σ(xi - ȳ)² / (n - 1)
Foydalanuvchilarning ochiq formulasi: Bu shaklda daromad dispersiyasini hisoblash uchun formulani yozish uchun o'zgaruvchilar yordamida foydalanuvchi tayinlaydi. Bunday formulalar foydalanuvchi tomonidan ko'rsatilgan xususiyatlarni hisoblashda juda foydali bo'ladi.
Excel dasturi yordamida: Excel dasturi, daromad dispersiyasini hisoblash uchun yagona bir formulani taqdim etadi. Ma'lumotlar jamlanmasini o'zgartirib yoki yangi ma'lumotlar qo'shib hisoblash jarayonini osonlashtiradi.
Daromad dispersiyasini hisoblashning shakllari farkli o'zgaruvchilar va metodlarga qarab turli shakllarda bajarilishi mumkin. Bu shakllar ko'pincha xususiy ishga vijdon kutadigan statistiklar va tadqiqotchilar tomonidan ishlatiladi.
Daromad dispersiyasini tushuntirish uchun misollar
Daromad dispersiyasi, jamlanmadagi ma'lumotlar o'rtacha qiymatidan necha foizlik miqdorida bo'lishini aniqlash uchun kerakli hisoblash vaqtinchalik o'ta olishga yordam beradi. Quyidagi misollar daromad dispersiyasini tushuntirish uchun foydali bo'ladi:
Misol 1: Bir ta tadbirkorlikda, yangi mahsulotni qabul qilingan sotib olish narxlari to'plamining o'rtacha qiymati 5000 so'm bo'lgan, quyidagi mahsulotlar uchun sotib olish narxlari kiritildi: 5500, 4900, 4800, 5200, va 5100 so'm. Daromad dispersiyasini hisoblash uchun, quyidagi formulani foydalanamiz:
σ² = ∑(xi - ȳ)² / (n - 1) σ² = [(5500-5000)² + (4900-5000)² + (4800-5000)² + (5200-5000)² + (5100-5000)²] / (5-1) σ² = 250000 / 4 σ² = 62500

Xulosa
Daromad dispersiyasi, jamlanmadagi ma'lumotlar o'rtacha qiymatidan necha foizlik miqdorida bo'lishini aniqlash uchun kerakli hisoblash vaqtinchalik o'ta olishga yordam beradi. Daromad dispersiyasining hisoblanishi va tahlili statistikiy analizlar uchun katta ahamiyatga ega. Quyidagi nuqtalarda daromad dispersiyasining hisoblanishi va tahliliga oid ma'lumotlar berilgan:

Daromad dispersiyasi o'rtacha qiymatni tushuntiradi: Daromad dispersiyasi, ma'lumotlar jamlanmasining o'rtacha qiymatidan necha foizlik miqdorida farq qilishini tushuntiradi. Misol uchun, bir savdo tashkilotining savdo tulovlari jamlanmasining daromad dispersiyasi, savdo tulovlari jamlanmasining o'rtacha qiymatidan necha foizlik miqdorida farq qilishini tushuntiradi. Bu aniqroq ko'rsatadi, savdo tashkilotining tulovlari qanday bir tarzda o'zgarishi va miqdorining qanday tarzda farq qilishini.
Daromad dispersiyasi ma'lumotlar jamlanmasining omiliy yondoshuvini tushuntiradi: Daromad dispersiyasi, ma'lumotlar jamlanmasidagi ma'lumotlar o'rtasidagi farqni tushuntirishda yordam beradi. Misol uchun, savdo tashkilotidagi savdo tulovlarining daromad dispersiyasi, savdo tashkilotining savdo tulovlari jamlanmasidagi har bir to'lovning qanday kuzatishga muhtoj bo'lishini tushuntiradi.
Foydalanilgan Adabiyotlar
Daromad dispersiyasi ma'lumotlar jamlanmasining o'zaro aloqasini tushuntiradi: Daromad dispersiyasi, ma'lumotlar jamlanmasidagi ma'lumotlar o'zaro aloqasi bo'yicha tushuntirishda yordam beradi. Misol uchun, savdo tashkilotidagi savdo tulovlarining daromad dispersiyasi, savdo tulovlarining sana, hudud, mahsulot turining qanday ta'sir ko'rsatishi kabi bir nechta o'zaro aloqalarni tushuntiradi.

Natijada, daromad dispersiyasi 62500 so'm² ga teng bo'ladi.

Misol 2: Bir yirik kompaniya mijozlari tomonidan berilgan narsalarning narxlari to'plamiga ega. Narxlarning jamlanmasi uchun o'rtacha qiymat 20000 so'm va jamlanmadagi ma'lumotlar soni 500 ta. Agar 10% miqdoridagi narxlar 15000 so'm va 30000 so'm dan past yoki yuqori bo'lsa, daromad dispersiyasini toping.
Bu misolda, daromad dispersiyasini hisoblash uchun quyidagi formulani foydalanamiz:
σ² = ∑(xi - ȳ)² / (n - 1) σ² = [(15000-20000)² + (30000-20000)²] / (500-1) σ² = 1500000000 / 499 σ² = 3010034.0681
Natijada, daromad dispersiyasi 3010034.0681 ga teng bo'ladi.
Bu misollar daromad dispersiyasini tushuntirish uchun foydali bo'ladi va ma'lumotlarni aniqroq tushuntirishga yordam beradi.

Foydalanilgan Adabiyotlar

1. 
   O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi– T.: “O’zbekiston”, 2020 y.
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. – T.:Adolat, 2020 y.
   
3. 
   O’zbekiston Respublikasining “Xususiy korxonalar to’g’risidagi” qonuni, qonun va qarorlar . T.: “O’zbekiston”., 2019.,№3.
   
4. 
   O’zbekiston Respublikasining “Oilaviy tadbirkorlik to’g’risida”gi Qonuni. “Xalq so’zi” gazetasi, 2020 yil 27 apreldagi № 82(5502)
   
5. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 9 apreldagi «Xususiy tadbirkorlik, kichik va o’rta biznesni rivojlantirishni yanada rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni, 2003 yil 30-avgust.
   
6. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori «Kichik va xususiy tadbirkorlik yili” Davlat dasturi to’g’risida. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlar to’plami, 2020 yil.,5-son.
   
7. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 22.01.2020 yildagi 1045-sonli Inqirozga qarshi dastur va boshqa qo’shimcha choralar to’g’risida”gi 2020 yil 5 apreldagi Farmoni.
   
8. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «2020-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning ustivor yo’nalishlari to’g’risida»gi 2020-yil 15-dekabrdagi PQ-1442 sonli qarori.
   
9. 
   O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 29 dekabrda “O’zbekiston Respublikasining 2020 yilga mo’ljallangan investision dasturi to’g’risida”gi 1455-sonli Qarori.
   
10. 
    O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 27 dekabrda “O’zbekiston Respublikasining 2020 yilga mo’ljallangan investision dasturi to’g’risida”gi 1668-sonli Qarori.