Reja: Shoirning hayoti va ijodi

Chingiz Aytmatov
(1928-2008)
Reja:
1.Shoirning hayoti va ijodi
2.Shoirning yozgan asarlari
3.Asrga tatigulik kun haqida

Butun Turkiy halqlarning iftixori bo’lmish Chingiz Aytmantov xozirgi zamon adabiyotining yorqin namoyondasidir. Uning asarlari jahonning deyarli barcha asosiy tillariga ag’darilgan

Chingiz Aytmatov 1928-yilning 12-dekabrida qirg’izistonning Talas vodiysidagi Shakar ovulida tug’ilgan, bolaligidanoq hayot mashaqqatlarini tanigan . Bobosi Aytmat qo’li gul hunarmand va ajoyib qo’bizchi bo’lgan. Otasi To’raqul Aytmatov rus-tuzem maktabida tahsil ko’rgan, o’qimishli, fikri tiniq odam edi. Respublika miqiyosidagi katta lavozimlarda turib Qirg’izistonda savodsizlikni tugatish yurtga zamonaviy madaniyatniyatni olib kirish yo’lida astoydil mehnat qilgan. 1937-yilda sho’ro hukumati tomonidan qamalib yo’q qilingach oila boshiga ko’p og’ir savdolar tushadi. Bo’lajak adibning onasi Naima Aytmatova ham o’qimishli yuksak madaniyatli oqila ayol bo’lganini aytishadi
Oilaning to’ng’ich farzandi chingiz oldin rus maktabida o’qidi. Otasi qamalib qishloqqa qaytishga majbur bo’lishgach qirg’iz maktabida ta’lim oladi. U o’smir yoshidan ikkinchi jahon urishi yillari front ortida xilma-xil yumushlarni bajaradi. Bo’lajak shoir qishloqdagi eng savodli erkak sifatida 1942-yil -- o’n to’rt yoshida qishloq kengashi kotibi qilib tainlanadi. So’ng soliq yig’uvch, traktorchilar brigadasida hisobchi bo’lib ishlaydi.
Chingiz hayot mashaqqatlariga qaramay, yaxshi ta’lim ko’radi. Rus va qirg’iz tillaridagi adabiyotlarni o’qishdan charchamaydigan yigit maktab davridayoq juda bilimdon kishiga aylanadi. Shakar qishlog’idagi buvisi amallari va uni milliy odat va unitilmas an’analardan bahramand etganlar onasi Naima zamonaviy madaniyat bilan oshno qilgan.
Eslashlaricha Ch.Aytmatov yosh bolaligida haydovchi bo’lishini orzu qilgan. Ammo turmush uni o’z yo’llaridan yurishga majbur qildi. O’rta maktabni bitirgach yigitcha yilda zoovetiraniya texnikumiga kirib, uni 1948-yilda bitirdi. So’ng qishloq xo’jalik inistitutiga o’qishga kirib uni 1953-yilda tugatdi. Tajriba fermasida zootexnik bo’lib ham ishladi. O’smirin yoshidan unda yozishga xavas bor edi. U texnikum inistitutida o’qib yurganida ham badiiy adabiyotdan uzoqlashmadi. Tinimsiz o’qir qirg’iz adiblarining asarlarini ruschaga rus yozuvchilarining bitganini qirg’izchaga ag’darar, o’z sohasiga voqealar haqida maqola va ocherklar yozardi.
Adabiyotga ishtiyoq tufayli bora-bora u kasbini o’zgartirishga majbur bo’ldi. 1956-1958- yillarda Moskvada oliy adabiyod kursida tahsil oladi. Bu yerda chinakam adabiy jarayon bilan yuzlashdi. Badiy adabiyod adabiy qahramon haqida tushuncha paydo bo’ldi. Oldin ham o’qigan asl adabiyod namunalariga ijodkor ko’zi bilan qaraydigan bo’ldi. Keyinchalik u Agar men bu yerda o’qimaganimda o’z qissalarimni yoza olmagan bo’lardim , deb aytadi. 1957-yilda (Yuzma-yuz) 1958-yilda (Jamila) qissalarini choq etildi.
Ch.Aytmatov 1958-1960-yillarda Literaturniy Kirgiztan jurnalida muharrir 1961 yilda Pravada qazetasining O’rta Osiyo va Qozog’iston bo’yicha maxsus muxbiri bo’lib ishladi. 1962-yilda Qirg’iziston bo’yicha maxsus muhbir bo’lib ishladi. 1988-yilda 1990-yilda Qirg’iziston kinomatografiya kengashi raisi bo’ldi. 1990-yildan sobiq SSSRning 1991-yildan boshlab Qirgiziston va Rossiya Federatsiyasining Lyuksimburg va Belgiyadagi elchisi bo’li ishladi. Ulug’ yozuvchi 2008-yilning 10-iyunida sakson yoshida og’ir kasallikdan vafot etdi.
Yozuvchining kengashi raisi bo’ldi. 1990-yildan sobiq SSSRning 1991-yildan boshlab Qirgiziston va Rossiya Federatsiyasining Lyuksimburg va Belgiyadagi elchisi bo’li ishladi. Ulug’ yozuvchi 2008-yilning 10-iyunida sakson yoshida og’ir kasallikdan vafot etdi.
Yozuvchining Birinchi muallim ,Yuzma-yuz, Jamila, Alvido, Gulsari, Oq kema, singari asarlari uning nomini jahonga tanitdi. Adibning Asrga tatigulik kun, Qiyomat romanlarida nafaqat bir millat va mamlakatga, balki butun insoniyatga daxldor ma’naviy-axloqiy muammolar aks ettiriladi. Shuning uchun ham Chingiz Aytmatov asarlari ochunning 165 tiliga o’girilib 67,2 nusxada chop etilgan. Albatta, bu raqamlar to’xtovsiz ko’payib boraverdi.
Chingiz Aytmatovning deyarli barcha badiiy asarlari o’zbek chaga o’girilgan. Chunki uning qalamidan obrazlar millatidan qat’iy nazar har bir kishiga yaqin tushunarli. Siz quyida tanishgan Asrga tatigulik kun romanidan olingan parcha ham bir birimizga bevosita tegishlidir, ruhiy holatlarni aks ettirganligi bilan birga u etiborga loyiqdir.
Asrga tatigulik kun romani to’g’risida
Chingiz Aytmatov bu romani 1980-yilda yozilgan. Asar chop etilishi bilan butun dunyodagi kitobxonlar tafakkuri va ruhiyatini larzaga keltirdi. Chunki unda odamning insoniy qiyofasini belgilaydigan asosiy ko’rsatkichlar o’zlikni anglash o’zgani tushunish tarixiy ildizlarni bilish undan faxrlanish singari tushunchalar erkinligi va bulardan ayrilish mohiyatiga bu masalalar konkret odamlar taqdiri misolida badiiy ifoda etilgandi. Holbuki bunday xususiyat sho’ro adabiyoti uchun begona hisoblanardi.
Yozuvchi ko’nglining tubida eng ezgu tuyg’ular ifoda etilgan bu romanga X asrda yashab o’tgan arman yozuvchisi Grigor Narikatsining Muhabbatnoma kitobidan (Bu kitob jism-u fig’onimdir mening, Bu kalom jon-u jahonimdir mening) satrlarining epigraf qilib olinishida ham teran ma’no bor. Chingiz Aytmatov uchun ham bu roman (jon-u jahon) ning o’zi edi. Asar chindanda jahonga mashhur yozuvchining dilidagi oh-u fig’oni jonini o’rtagan dardlarni alamlari bayon sifatida yuzaga keldi. Kitobda odam degan yaratiqning azizligi uni tarixiy ildizlaridan tilidan elidan mahrum qilish joniga qasd etishdan ham dahshatli jinoyat ekani yovqur Nayman onaning tengsiz fojiasi tasviri asnosida aks ettirilgan.
Ezgu insoniy tuyg’ulardan mahrum odamning ko’nglini his etmaydigan bobolar qo’llagan udumlarni meysimaydigan o’zini uning qonuniyatlarini tushunadigan ziyoli xisoblaydigan Sobiitjon Manqurtning zamonaviy va xavfli nusxasi ko’rsatigan