Reja: Sinergetika nima?

Sinergetika-fanlararo ilmiy tadqiqot metodi
Reja:

1. 
   Sinergetika nima?
   
2. 
   Zamonaviy talim tizimida sinergetikaning tutgan o’rni.
   
3. 
   Sinergetikaning ilmiy tadqiqot usullari.
   
4. 
   Xulosa. Mavzuga oid adabiyotlar taxlili.
   

Kirish.
Asosiy qism.

Sinergetika (yunoncha synergeia - hamkorlik, yordam, sheriklik) - fanlararo yo'nalish ilmiy tadqiqotlar fizik, kimyoviy, biologik, ekologik, ijtimoiy va boshqa tabiatning ochiq chiziqli bo'lmagan tizimlarida tartibsizlikdan tartibga va orqaga o'tishning umumiy jarayonlari (o'z-o'zini tashkil etish va o'z-o'zidan tartibsizlanish jarayonlari) o'rganiladi. Sinergetika atamasi 1969 yilda G. Xaken tomonidan kiritilgan. Sinergetika ilmiy yo'nalish sifatida bir qator boshqa yo'nalishlarga yaqin, masalan, chiziqli bo'lmagan, murakkab moslashuvchan tizimlar nazariyasi, dissipativ tuzilmalar nazariyasi (I. Prigojin), deterministik betartiblik nazariyasi yoki fraktal geometriya (B. Mandelbrot) ), autopoez nazariyasi (X. Maturana va F. Varela), o'z-o'zini tashkil etuvchi tanqidchilik nazariyasi (P. Bak), kuchayib borayotgan rejimlarda statsionar bo'lmagan tuzilmalar nazariyasi (A.A.Samarskiy, S.P. Kurdyumov). Sinergetika atamasi ba'zida umumlashtirilgan ilmiy yo'nalish sifatida ishlatiladi, uning doirasida o'z-o'zini tashkil etish va evolyutsiya jarayonlari, chiziqli bo'lmagan tizimlarning tartibli xatti-harakatlari o'rganiladi. Sinergetikani kibernetika (N. Wiener, W.R. Ashby) va tizimli tahlil g'oyalari rivojlanishining zamonaviy bosqichi deb hisoblash mumkin. tizimlarning umumiy nazariyasini qurish (L. fon Bertalanffi).
Sinergetika yondashuvining mohiyati shundaki, bir -biri bilan murakkab o'zaro ta'sirdagi ko'p sonli elementlardan tashkil topgan va juda ko'p erkinlik darajalariga ega bo'lgan murakkab tizimlarni oz sonli asosiy harakat turlari (tartib parametrlari) bilan ta'riflash mumkin. Boshqa barcha turdagi harakatlar "bo'ysunuvchi" bo'lib chiqadi va buyurtma parametrlari orqali aniq ifodalanishi mumkin. Shuning uchun murakkab tizimlarni soddalashtirilgan modellar ierarxiyasi yordamida tasvirlash mumkin, shu jumladan eng muhim erkinlik darajalari.
Yopiq, izolyatsiya qilingan va muvozanat tizimlariga yaqin bo'lgan joylarda, davom etayotgan jarayonlar, termodinamikaning ikkinchi qonuniga ko'ra, termal betartiblikka, ya'ni. eng yuqori entropiyaga ega bo'lgan davlatga. Termodinamik muvozanat holatlaridan uzoqda bo'lgan ochiq tizimlarda tartibli fazoviy-vaqtli tuzilmalar paydo bo'lishi mumkin, ya'ni. o'z-o'zini tashkil qilish jarayonlari sodir bo'ladi. Jozibador tuzilmalar jarayonlar ochiq va chiziqli bo'lmagan tizimlarda qayerda rivojlanayotganligini ko'rsatadi. Har qanday murakkab tizim uchun, uyushishning mumkin bo'lgan shakllarining ma'lum bir to'plami, evolyutsiyani jalb etuvchi tuzilmalarning alohida spektri mavjud. Tanqidiy beqarorlik, agar kompleks keyingi evolyutsion yo'llarni amalga oshirsa, bifurkatsiya nuqtasi deyiladi. Bu nuqtaga yaqin, yangi makroskopik strukturaning paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin bo'lgan ahamiyatsiz tasodifiy buzilishlar yoki tebranishlarning roli keskin oshadi. O'z-o'ziga o'xshashlik yoki miqyosi o'zgarmaslik xususiyatiga ega bo'lgan o'z-o'zini tashkil etuvchi tuzilmalarga fraktal tuzilmalar deyiladi. Sinergetika fanlararo tadqiqotlar sohasi sifatida chuqur falsafiy oqibatlarga olib keladi. Klassik fandan farqli o'laroq, sifat jihatidan boshqacha fan paydo bo'ladi. Yangisi shakllanmoqda, fikrlashning butun kontseptual tarmog'i o'zgarmoqda. Borliq toifalaridan birgalikdagi, hodisaga o'tish mavjud; mavjud bo'lgandan to mavjud bo'lgunga qadar, eski va yangi murakkab rivojlanayotgan tuzilmalarda birga yashash; barqarorlik va barqaror rivojlanish haqidagi g'oyalardan beqarorlik va metastabillik, himoyalangan va o'z-o'zini rivojlantirish haqidagi g'oyalarga qadar; buyurtma tasvirlaridan tortib yangi tartibli tuzilmalarni yaratadigan betartiblik tasvirlariga; o'z-o'zini ta'minlaydigan tizimlardan chiziqli bo'lmagan teskari teskari tez evolyutsiyaga; evolyutsiyadan birgalikda evolyutsiyaga, murakkab tizimlarning o'zaro bog'liq evolyutsiyasi; mustaqillik va izolyatsiyadan ulanish, muxtoriyatning izchilligi; o'lchovdan mutanosiblikka, dunyoning shakllanishlari va tuzilmalarining fraktal o'ziga o'xshashligiga. Dunyoning yangi sinergetik rasmida asosiy e'tibor koalitsiya, dunyo elementlarining kooperativligi, noaniqlik va (kelajak uchun turli xil variantlar), shakllanishlar va ularning birlashmalarining tobora murakkablashib borayotgan murakkabliklarga qaratiladi. Sinergetika an'anaviy falsafaga yangi bahs beradi. tasodifiylik va determinizm, betartiblik va tartib, evolyutsiyaning ochiqligi va maqsadi, potentsial (aniq bo'lmagan) va haqiqiy (namoyon bo'lgan), qisman va butun muammolar. Sinergetika - 70 -yillarning boshlarida paydo bo'lgan ilmiy tadqiqotlarning fanlararo sohasi. va o'z tizimida o'z-o'zini tashkil etish jarayonlariga asoslangan umumiy qonunlar va tamoyillarni o'z oldiga asosiy vazifa qilib belgilash har xil tabiatga ega: fizik, kimyoviy, biologik, texnik, iqtisodiy, ijtimoiy. Sinergetika sohasidagi o'z-o'zini tashkil qilish-bu muvozanatdan uzoq bo'lgan holatlarda, maxsus kritik nuqtalar-bifurkatsiya nuqtalari yaqinida, tizimning xatti-harakati bo'lgan makroskopik tartibli fazoviy vaqt tuzilmalarining paydo bo'lishi jarayonlari. beqaror bo'lib qoladi. Ikkinchisi shuni anglatadiki, bu nuqtalarda tizim eng ahamiyatsiz ta'sirlar yoki tebranishlar ta'sirida o'z tizimini keskin o'zgartirishi mumkin.
Bu o'tish ko'pincha tartibsizlikdan tartibning paydo bo'lishi bilan tavsiflanadi. Shu bilan birga, betartiblik kontseptsiyasi qayta ko'rib chiqilmoqda, dinamik (yoki deterministik) betartiblik juda murakkab tartibning bir turi sifatida joriy qilinmoqda, u bilvosita, potentsial ravishda mavjud bo'lib, juda ko'p tartibli tuzilmalarda namoyon bo'lishi mumkin.Sinergetika dunyoning sifat jihatidan boshqacha ko'rinishini nazarda tutadi, bu nafaqat klassik fanning asosini qo'ygan, balki, odatda, klassik bo'lmagan tabiatshunoslikning kvant-nisbiy tasviri deb ham ataladi. 20 -asr. Dunyo tasviri inkor qilingan elementar zarralar- materiyaning g'ishtlari - dunyoni chiziqli bo'lmagan jarayonlar majmui sifatida ko'rish foydasiga. Sinergetika ichki plyuralistikdir, xuddi intelektual dunyo plyuralistikdir. U turli xil yondashuvlar va formulalarni o'z ichiga oladi. Ulardan eng mashhuri I. Prigojin va nemis fizigi G. Xaken nomi bilan bog'liq bo'lgan dissipativ tuzilmalar nazariyasi bo'lib, undan "sinergetika" nomi kelib chiqqan. Prigojin formulasida sinergetikaning shakllanishi 20 -asrning ikkinchi yarmida boshlangan umumiy kontekstda ko'rib chiqiladi. fan va fan haqidagi qarashlarni tubdan qayta ko'rib chiqish jarayoni. Bu jarayonning "Sui" zamonaviy tabiatshunoslikdagi "vaqtning tiklanishi" va "inson va tabiat o'rtasidagi yangi muloqot" ning boshlanishidan iborat.
Sinergetika ta’limoti XX asrning so‘nggi choragida vujudga keldi. Sinergetik ta’limot vujudga kelishi natijasida olamning postnoklassik manzarasi shakllandi. Bu olamga yangicha falsafiy nuqtai nazardan yondashuvdir. Olimlar, tadqiqotchilar borliq, jamiyat, inson hamda fan va ta’lim to‘g‘risida yangicha fikr yurita boshlashdi. CHunki bugungi kunda globallashuv, taraqqiyot jadal sur’atlar bilan kechayotgan bir davrda yangicha tafakkur tarziga ega bo‘lish, har bir tadqiqot ob’ektini har tomonlama zamonaviy metodlar orqali o‘rganish zaruriyati mavjud. Bugungi kunda yildan-yilga ta’lim tizimi imkoniyatlari, ko‘lami, qamrovi, darajasi o‘zgarib bormoqda. Ta’lim tizimiga kiruvchi elementlar ham juda tez sur’atlarda o‘z mazmuni va mohiyatini yangilab bormoqda. Ayniqsa, oliy ta’lim sistemasidagi o‘quv jarayoni, ta’lim sifati, qabul imkoniyatlari, o‘quv reja va o‘quv dasturlarining tubdan o‘zgarishi bunga misoldir. Ushbu o‘zgarishlar ta’lim jarayoni ishtirokchilari tomonidan qabul qilinishi murakkab, tartibsiz kechayotgan bo‘lsada, qisqa fursatlarda bu fluktatsion jarayonlardan tartibot shakllanmoqda. Bu jarayon takrorlanuvchi xususiyatga ega bo‘lib, zamon talabiga monand tartibsizlikdan tartibotga, tartibotdan esa tartibsizlikka o‘tib turilishi tabiiy jarayon sifatida qaralmoqda. Ammo bu kabi holatlarni tabiiy fenomen sifatida qabul qilish uchun nochiziqli tafakkur tarzi zarur ekanligini ta’kidlash o‘rinlidir. CHiziqli tafakkur orqali tartibsizlikdagi tartibotni, muvozanatsizlikdagi muvozanatni anglab bo‘lmaydi. SHuning uchun ham sinergetik metodologiya orqali nochiziqli tafakkur tarzini shakllantirish hamda ta’lim jarayoni orqali bunga erishish bugungi davrning dolzarb masalalaridan biri deb hisoblaymiz. Hozirgi davrda ijtimoiy fan metodologiyalarining asosiy e’tiborini sinergetika g‘oyalari va u bilan bog‘liq denerminlashgan xaos nazariyasi tobora ko‘proq o‘ziga jalb etmoqda. Sinergetikaning asosiy nazariyalari paydo bo‘lishi Ilya Prigojin – kimyoviy fizika sohasidagi Nobel mukofoti laureati, belgiyalik olimning ilmiy faoliyati bilan bog‘liqdir. Muvozanatsiz tizimlar fizikasini o‘rganar ekan, u o‘zining “Xaosdan kelib chiqqan tartib” nomli kitobida yangi g‘oyalarni ilgari surdi. Sinergetika o‘z-o‘zini tashkillashtirish nazariyasi, murakkab dinamik tizimlar taraqqiyotining nomuntazam davrlarda holati keskin o‘zgarishi mumkin bo‘lgan universal qonuniyatlar to‘g‘risidagi ta’limotdir. Sinergetik metodologiyaning shakllanishi falsafiy qarashlar rivojlanishigasabab bo‘ldi. Sinergetika o‘z-o‘zini tashkil qilish nazariyasi sifatida xaos va tartibning holatini chegaralash zaruratini belgilaydi. Xaotik sistemalarda elementlar erkin holatda bo‘lib, ularning o‘zaro harakati tasodifga asoslanadi. Lekin, binarizm tamoyiliga asoslangan dialektikadan farqli o‘laroq sinergetikada tasodif konstruktiv ahamiyatga ega bo‘lgan hodisa sifatida baholanadi. Ta’lim tizimida ham tasodiflarning konstruktiv ahamiyati ko‘p kuzatilishi mumkin. Ayniqsa, ta’limning inson omili bilan bog‘liqlikda kechadigan jarayonlarida tasodifiy holatlardan konstruktiv natijalar kelib chiqadi. Misol uchun, tasodifiy tarzda, kutilmaganda inson hayotiga xavf soluvchi kasalliklar, turli ekologik vaziyatlar, seysmografik o‘zgarishlar yoki kutilmagan siyosiy inqiloblar vaqtida tezkorlik bilan echim topish lozim bo‘ladiki, bunda fan va ta’lim ko‘p hollarda yangicha yo‘nalishdagi konstruktiv mohiyatga ega bo‘lgan xulosalarni taqdim etadi. Bu kabi vaziyatlarda butun bir ta’lim tizimining barcha sohalari imkoniyatlari ishga solinadi. Sinergetikada xaosning qaysidir bo‘lagi – bu yomonlik emas deb ko‘rsatiladi. I.Prigojinning asosiy g‘oyasi: boshqariluvchi xaos tizimni yangilanishida faoldir. Bu yondashuvda “fluktuatsiya orqali tartib”, murakkab tizimlarda jarayonlarning qaytarilmasligi alohida ko‘rsatiladi. Ularning determinlashish muammosi boshqacha qo‘yiladi. Bifurkatsiya nuqtasi yaqinida yuzaga keladigan “xaos” tartib yo‘q bo‘lib ketishini anglatmaydi. Sinergetika metodologiyasi o‘z tadqiqot ob’ektini o‘ziga xos tomonlarini, ya’ni ochiqlik, murakkablik, xilma-xillik, bir-butunlik, muvozanatsizlik kabi xususiyatlari borligini aniqlab beradi. Sinergetik metodologiya bugungi kunda ko‘plab o‘rganadigan ob’ektlari qatorida ta’lim tizimining ham ochiqlik, murakkablik, muvozanatsizlik, tartibsizlik, nochiziqlilik kabi tomonlarini ko‘rsatib berish imkoniyatiga ega. SHuning uchun, ta’lim jarayoni sinergetik tahlil etilishi muhim deb hisoblaymiz. Professor M.N.Abdullaeva ta’biri bilan aytganda: “Olamni sinergetik nuqtai nazardan o‘rganish, uni falsafiy anglash, oldin klassik fan e’tibor bermagan narsalarni tadqiq qilib, yangi kategoriya va yondashuvlarni kiritishga ularni o‘zgacha interpretatsiya qilishga imkon beradi. Bunga misollar ko‘p. Determinizm va indeterminizmning klassik va postnoklassik talqinlarini tasodif, xaos, reduksionizm, qism va butunning roli va hokazo” [ Abdullaeva M.N. 2009: b. 26]. Demak, ta’lim jarayoni ham sinergetik tizim sifatida sinergetika metodologiyasining tadqiqot ob’ekti bo‘la oladi. Buning uchun ta’lim jarayonini barcha sinergetik prinsiplarni o‘zida mujassam etgan tizim sifatida qayd etish lozim bo‘ladi. Bundan shunday mulohazaga kelish mumkinki, sinergetik ta’lim ijtimoiy strukturaning har bir elementi bilan o‘zaro aloqadorlikda, hamkorlikda, uyg‘unlikda namoyon bo‘ladi. Bu sinergetik ta’limning ochiqligida namoyon bo‘ladi. Ilmiy bilish jarayonida turli metodlardan foydalaniladi. Umumiy darajasiga ko‘ra, ular keng yoki tor ko‘lamda qo‘llaniladi. Har qanday fan o‘z predmetini o‘rganishda y yoki bu ob’ektning mohiyatidan kelib chiquvchi turli xususiy metodlardan foydalanadi. Xo‘sh, metodologiya nima? Uning qanday xususiyat va o‘ziga xosligi bor? Qachon qanday metodlardan foylanish maqsadga muvofiq? Bu kabi savollarga falsafa fani doirasida ma’lum javoblar bor. Faylasuf olim O.Fayzullaev ta’kidlaganidek, metodologiyaning mohiyati falsafadir. Falsafa haqqoniy bo‘lsa, metodologiya ham to‘g‘ri bo‘ladi. Va aksincha, haqiqiy metodologiyalar to‘g‘ri falsafa bilan yakunlanadi. Metodologiya bir tomondan, shu fanlarning boshlanishida ularga to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatuvchi ilm. Metodologiya – fanlarning “dirijyori”dir [Fayzullaev O. 2006: b. 34]. Xususan, sinergetika yo‘nalishi ham barcha fanlarga metodologik asos sifatida, ayniqsa ijtimoiy ong shakllaridan biri bo‘lgan ta’limda ham “dirijyor” vazifasini bajarmoqda. Hozirgi davrda ijtimoiy fan metodologiyalari asosiy e’tiborini sinergetika g‘oyalari va u bilan bog‘liq xaos nazariyasiga qaratmoqda. Bugungi kunda tabiat, jamiyat, inson, siyosat, ijtimoiy tizim, tarixiy jarayon, manbalar sistemasi va shu kabi boshqa tizimlar qatorida ta’limni ham sinergetik tushunish, sinergetik tahlil etish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Sinergetika ilmiy yo‘nalishi vujudga kelguniga qadar nochiziqlili, muvozanatsiz, tartibsiz holatlarga ijobiy munosabatda qaralmagan. Aynan sinergetika ta’limoti tufayli tartibsizlik (xaos) holati taraqqiyot uchun, yangi tizim hosil bo‘lishi uchun muhim ahamiyat kasb etishi isbotlandi. Sinergetikada barqarorlik va xaos kategoriyalarining o‘zaro munosabati ham o‘rganiladi. Mazkur ilmiy soha tadqiqotchilarining fikriga ko‘ra har qanday eski tuzilma yangi tuzilma bilan almashinar ekan, dastlab beqarorlik, xaos yuz beradi, tizimdagi unsurlar barqarorligiga putur etadi [ Bozorov D. 2010: b. 20 ]. Aynan ta’lim tizimidagi jarayonlar ham o‘tgan yillar (mustaqillik yillari) xuddi shu kabi eski tuzilma yangisi bilan almashgan davrdan boshlab muvozanat va muvozanatsizlik orasida doimiy kurash borayotgan ko‘rinishda namoyon bo‘lib kelmoqda. Aslida, bu holat mustaqillikdan avval ham bir necha bor kuzatilgan. Jadidlar davridagi eski tizim ta’limi va yangi tizimdagi ta’lim jarayonining almashinuvi ham bunga misol bo‘la oladi. Ta’limda tartibsizlik va tartibot doimo o‘rin almashib turadi va bu ta’limning rivoji uchun juda zarur. Ta’limdagi muvozanatsizlik uning rivojini ta’minlaydi. Ta’limning tartibsizligi uning butunlay yo‘q bo‘lib ketishiga emas, balki uning yangi tartibotiga asos bo‘lishi mumkin. Bu fikrimiz bilan biz ta’lim tizimidagi tartibsizlik uning tanazzuliga emas, balki yanada takomillashgan yangi tizim tashkillanishiga sabab bo‘lishini nazarda tutmoqdamiz. Demak, ta’lim tizimi ko‘p hollarda tasodifiy tartibsizlik, muvozanatsizliklar tufayli to‘xtab qolmaydi, balki yanada taraqqiy etgan holda yangicha mazmun-mohiyatga ega bo‘lib boraveradi. Bizga ma’lumki, sinergetik tamoyillarga binoan har qanday ochiq sistema rivojlanish, taraqqiyot jarayonida muvozanat holatidan uzoqlashib, kritik nuqtaga, ya’ni bifurkatsiya nuqtasiga yaqinlashishi mumkin. SHu nuqtai nazardan biz ta’lim tizimini ham ochiq tizim sifatida e’tirof eta olamiz. Ta’limni ochiq tizim bo‘lganligi uchun ham sinergetik metodologiya ob’ekti sifatida tahlil eta olamiz. Sistemaning muvozanat holatidan uzoqlashishi uning xaos holatiga o‘tishiga va natijada qalqib turuvchi, beqaror bo‘lib qolishiga olib keladi. Aynan bunday qalqib turuvchi, tartibsiz holat tufayli qandaydir bir alohida tasodif yoki ta’sir sistema holatini o‘zgartirib yuborishi sinergetik nuqtai nazardan fluktuatsiya holati deyiladi. Bunday fluktatsion holatlar ta’lim taraqqiyotida ko‘p marotaba uchrashi mumkin. YA’ni har bir ta’lim islohotlari jarayonida fluktatsion holatlar ro‘y berishi kuzatiladi. Fluktatsion holatlarsiz ta’lim islohoti o‘rnatilishi qiyin. Fluktatsion (qalqib turuvchi) xususiyatni ta’lim tizimida yangi bir innovatsiya, o‘zgarish, texnologiya kirib kelganda ta’lim jarayoni ishtirokchilarining bu yangiliklarni qabul qilishi vaqtidagi holatlarida, ayniqsa, ko‘p kuzatish mumkin. Bizning fikrimizcha, ta’lim tizimidagi qalqib turuvchi holat bu ta’lim jarayoniga bo‘lgan talabning doimo o‘zgarib, oshib borish holatidir. Zamon taraqqiyoti, tobora yangilanayotgan, o‘zgarayotgan ijtimoiy tizimda ta’limga bo‘lgan talab ham tobora ortib borayotgani bizning mulohazamizga binoan ta’limdagi “qalqib turadigan” fluktatsion holatdir. Fluktuatsion holatdan kritik nuqtaga qarab intilish, ya’ni sistema intiladigan harakat rejimi, tartiboti attraktorni yuzaga keltiradi va aynan fluktuatsiya holati ko‘pincha xaosni tartibga o‘tishi bilan namoyon bo‘ladi. YA’ni “tizimda kuchli muvozanatsizlik holatining yuzaga kelishi oqibatida tizim barqarorligini yo‘qotadi. Bunday holatni tavsiflaydigan parametrlar kritik deb nomlanib, bu kritik holatdan mumkin bo‘lgan yangi barqaror holatlarning biriga sakrash orqali o‘tiladi. Tizim rivoji yo‘lining bunday tarmoqlanish imkoniyati bifurkatsiya nuqtasi deb nomlanadi. Ehtimol bo‘lgan holatlarning qaysi biriga o‘tish tasodifning ishidir: bifurkatsiya nuqtasida ko‘p sondagi fluktuatsiyalar sodir bo‘lib, ulardan biri tasodifan tizimni yangi barqaror holatga olib chiqadi” [ Rovinskiy R.E. 2002: b. 67 ]. Bugungi kunda ham mamlakatimizda aynan ana shunday barqaror holatga o‘tish sari intilib kelinmoqda. Demak, ta’lim tizimida toki rivojlanish bosqichiga erishishga qadar tartib va tartibsizlik orasida o‘zaro o‘rin almashish holatlari bo‘lishi tabiiy. Hatto eng rivojlangan, taraqqiy etgan ta’lim sistemalari ham davr o‘zgarishi bilan eskiradi, yangicha ko‘rinish oladi, o‘z-o‘zini zamon talabiga muvofiq o‘zgartirib boradi. SHuni ham aytib o‘tmog‘imiz lozimki, tizim muvozanat holatidan uzoqlashganda, uning atrofida beqarorlik yuzaga keladi va ma’lum bir bifurkatsiya nuqtasiga yaqinlashib, yangi barqaror tizim shakllanishi yoki butunlay tanazzulga uchrashi ham mumkin. Bu holatda tizimning barqarorlishishi attraktor omillarining qay darajada jalb etish kuchiga bog‘liq. Beqarorlik holati kuzatilganda ichki va tashqi ta’sirlar tufayli tizim o‘z holatini butunlay yangi ko‘rinishga o‘zgartirishi mumkin. Masalan, ikkinchi jahon urushi tufayli ayrim rivojlangan davlatlar harbiylashgan ta’limning cho‘qqisiga erishdi. YOki bugungi kunda butun dunyo sog‘liqni saqlash tizimiga xavf solib turgan koronavirus pandemiyasi tufayli ham ta’limning yanada rivojlangan sohalari shakllanmoqda. Demak, qandaydir bir tasodiflar ham taraqqiyotning qaysidir bir sohalari uchun ahamiyatli ekanligini ta’kidlab o‘tish lozim. Sinergetika asoschilaridan biri G.Xakenning fikriga ko‘ra: “O‘rganilayotgan sistemalar bir qancha yoki ko‘p bir xil yoki turlicha qismlardan tashkil topgan va ular o‘zaro hamkorlikda; sistemalar beqarorlashishi mumkin; sistemalar tartiblashgan yoki xaotik bo‘ladi...” [Xaken G. 2001: b.55]. Bu esa olamning xilma-xilligidagi uyg‘unlikni ochishga turtki beradi. SHu o‘rinda savol tug‘iladi: sinergetik metod asosida o‘rganilayotgan ob’ekt qanday xususiyat holatida bo‘lishi kerak? Bunga rus olimi V.V.Gubarev shunday javob beradi: “Sinergetika metodining tadqiqot ob’ekti nochiziqli, beqaror, ochiq, dissipativ, kogerent, kooperativ, o‘z-o‘zini rivojlantiruvchi, xaotik, tirik va notirik, tabiiy va sun’iy sharoitda mavjud bo‘la oladigan sinergetik tizimlardir” [Gubarev V.V. 2009: b. 162]. Ta’limda aynan shunday sifat va xususiyatlarni topish mumkin. Zamonaviy ta’lim tizimini sinergetik tizim deb, hisoblash mumkin. Aslida azaldan ta’lim jarayoni sinergetik tizim bo‘lib kelgan. Faqatgina bugungi kunga kelib, ayniqsa, insoniyat turli global muammolar qurshovida qolganda, turli tasodifiy jarayonlar kelib chiqqanda, fan va ta’limning juda ko‘p imkoniyatlari, zamonaviy shakllari hamda kelajakni oldindan ko‘ra olish xususiyati yanada keng namoyon bo‘lganda bu masala hozirgi zamon fanida o‘rganilishi lozim bo‘lgan masalalar sifatida qaralmoqda. Ta’lim doimo taraqqiy etadigan, o‘zgarib boradigan, davr nuqtai nazaridan yondashiladigan, bir nuqtada qotib qolmaydigan murakkab tizim bo‘lganligi uchun ham sinergetik metodologiyaning o‘rganish ob’ekti bo‘la oladi. Ta’limda bu o‘zgarishlar hamisha davom etadigan jarayondir. Qachonki, ta’limda o‘zgarishlar to‘xtasa, jamiyatda turg‘unlik holati kelib chiqadi, taraqqiyot, rivojlanish, modernizatsion, innovatsion jarayon ham to‘xtaydi. O‘tgan asrning 80-yillarida Rossiyada sinergetikaning etakchilaridan biri Sergey Pavlovich Kurdyumov XXI asrda matematik modellashtirish muammolarining aksariyati iqtisodiyot va ijtimoiy-gumanitar sohalar, fanlararo loyihalar bilan bog‘liq bo‘ladi, degan so‘zlari bilan hamkasb matematiklarni hayratda qoldirdi. Bugungi kunda ushbu tendensiya hammaga ayon. SHunga qaramay, hali ham e’tirozlar bildirilmoqda: ijtimoiygumanitar bilimlarda sinergetik modellarni qo‘llash mumkin emas; fanlararo metodologiya mavjud emas; va ushbu sohalardagi tadqiqotlar odamlarni faqat “normal” intizom ilmi bilan shug‘ullanishdan chalg‘itadi, odamlarni bo‘sh va’dalar bilan tinchlantiradi, grant mablag‘larini shubhali loyihalarga yo‘naltiradi; sinergetikani psevdologiya deb e’lon qilish vaqti keldi va hokazo [Prigojin I., Stengers I. 2003: b. 50]. Ammo bizningcha, bu kabi mulohazalar o‘rinli emas. Sinergetika fanlararo tadqiqot usuli sifatida mavjud va kelajak uchun samarali tadqiqot metodologiyasi bo‘la oladi. CHunki jamiyatda ko‘plab sistemalar sinergetik xarakterga ega. YA’ni murakkab, tasodifiy o‘zgarishlarga moyil, beqaror, o‘zgaruvchan, ochiq va hokazo. SHu jumladan, gumanitar bilimlarni ham, xususan, biz tadqiq etayotgan ta’lim sistemasini ham sinergetik sistema deb hisoblash mumkin. Nemis olimi German Xaken sinergetikaning mohiyatini aks ettiruvchi asosiy qoidalar sifatida quyidagilarni bayon qilgan, uning fikricha, sinergetika: - birinchidan, tadqiq etilayotgan sistemalar bir necha yoki ko‘plab bir xildagi yoki xilma-xil qismlardan tashkil topgan bo‘lishi hamda ular o‘zaro bir-biri bilan aloqadorlikda bo‘lishi lozim; - ikkinchidan, bu sistemalar nochiziqlili bo‘lishi kerak; - uchinchidan, fizikaviy, kimyoviy va biologik sistemalarni tadqiq etishda, ular ochiq va issiqlik muvozanatidan uzoq bo‘lishi lozim; - to‘rtinchidan, bunday sistemalar ichki va tashqi tebranishlarga beriluvchan bo‘lishi talab qilinadi; - beshinchidan, sistema beqaror bo‘lishi ham mumkin; - oltinchidan, sistemada sifatiy o‘zgarishlar sodir bo‘lishi mumkin; - ettinchidan, mazkur sistemalarda to‘satdan sakrash bilan paydo bo‘luvchi (emerjent) yangi sifatlar ko‘zga tashlanishi; - sakkizinchidan, bu sistemalar fazoviy, vaqtli, fazo-vaqtli yoki funksional tuzilishga (strukturaga) ega bo‘lishi; - to‘qqizinchidan, ularning strukturasi tartiblangan yoki xaotik bo‘lishi mumkin; - o‘ninchidan, ko‘p hollarda ularni matematikalashtirish mumkin [Danilov YU.A. 2008: b. 149]. Xakennnig fikrlaridan kelib chiqadigan bo‘lsak, ushbu tamoyil va holatlarning barchasi ta’lim jarayonida mavjuddir. Jumladan, birinchi sinergetik qoidaga binoan ta’lim turli qismlarning o‘zaro bog‘liqligidan tashkil topgan, shu qismlarning o‘zaro rivojiga bog‘liq bo‘lgan jarayondir. Buni biz barcha dunyo mamlakatlarida ta’lim tizimining maktabgacha ta’limdan to oliy ta’lim va undan keyingi ta’lim bosqichlaridan iborat, o‘zaro bir-biriga bog‘liq, bir-birini to‘ldiradigan, bir-biridan kelib chiqadigan qismlardan tashkil topgan yaxlit butunlik ekanligida ko‘rishimiz mumkin. Bundan ta’lim jarayoni bu sinergetik tizim ekanligi haqidagi metodologik xulosa kelib chiqadi. ikkinchi sinergetik qoidaga ko‘ra, ta’lim nochiziqli jarayon hisoblanadi. U hech qachon bir tekisda rivojlana olmaydi. Unda davr o‘tib borishi bilan juda ko‘plab o‘zgarishlar, rivojlanishlar, tasodifiy burilishlar bo‘ladiki, hamisha oldinga boradigan, orqaga qaytmaydigan murakkab tizim bo‘lib hisoblanadi. SHuningdek dialektikaning inkorni inkor qonunida ham, ijtimoiy falsafadagi jarayonlarning qaytarilmaslik qonunida ham rivojlanish doimo oldinga qarab boradi hamda orqaga qaytarilmaydi. Bunda rivojlanish sifat jihatdan yuksalib (progress), taraqqiyotga olib kelishi mumkin, yoki tanazzulga (regressga) olib kelishi mumkin. uchinchi sinergetik qoidaga binoan, o‘rganilayotgan ob’ektimiz ochiq sistema bo‘lishi lozim. Ta’lim – bu ochiq sistemadir. Ochiqlik imkoniyatlarni kengaytiradi. Ta’lim tizimining ochiqligi ijtimoiy struktura elementlari bilan aloqalarida namoyon bo‘ladi. YA’ni, ta’lim iqtisod, siyosat, din, ma’naviyat, ijtimoiy hayot va hokazo, davlat va jamiyatning har bir elementi bilan aloqadorlikda rivojlanadigan ochiq tizim sanaladi. Ta’limning ochiq tizim sifatidagi faoliyati mamlakatlar taraqqiyotiga sezilarli o‘zgarishlar olib kirishi mumkin. Bugungi kunda rivojlangan ta’lim sistemalari sifatida tan olingan ko‘pgina xorijiy mamlakatlar ta’limi aynan ochiqlik, integrallik orqali taraqqiy etganligi ma’lumdir. SHuni inobatga olish lozimki, ta’lim ochiq tizim bo‘lgani uchun ham unga chetdan har qanday o‘zgarishlar kirib kelishi tabiiy, bu o‘zgarishlarni to‘g‘ri yo‘naltirish, milliy ta’lim tizimiga moslashtirish, tanqidiy va tahliliy yondashgan holda islohotlarni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish lozimki, bu ochiqlik faqatgina taraqqiyotga xizmat qilsin. Demak, sinergetik qonuniyatga ko‘ra ta’lim ochiq sistema va u yopiqlikda rivojlanmaydi. to‘rtinchi sinergetik qoidaga ko‘ra, ta’lim ichki va tashqi tebranishlarga beriluvchan sistemadir. Unda hamisha ichki va tashqi tebranishlar sodir bo‘ladi va bu ta’lim sistemasining rivoji uchun xizmat qiladi. Bu tebranishlar ta’limning munosib yo‘lni tanlab olishiga turtki bo‘ladi. Bu esa ta’limning muvozanatsiz, beqaror jarayon ekanligini ko‘rsatadi. beshinchi qoidaga binoan, ta’lim beqaror sistemadir. Ta’limning beqarorligi ijtimoiy muhit, davlat va jamiyat bilan aloqadorligida namoyon bo‘lishi mumkin. CHunki davlat va jamiyatdagi ijtimoiy muhit tufauli ta’lim yuksalishi ham, tanazzulga yuz tutishi ham mumkin. Bunga tarixdan ko‘plab misollar keltirish mumkin. Masalan, o‘rta asrlar musulmon sharqida ta’limga homiylik qiluvchi ma’rifatparvar hukmdorlar siyosati natijasida renessans, ya’ni uyg‘onish davri yuzaga keldi. Ta’limdagi barqarorlik ba’zida turg‘unlikka olib kelishi mumkin. Turg‘unlik esa taraqqiyotga to‘sqinlik qiladigan eng asosiy kuch. Ta’lim barqarorlikdan yiroq bo‘lgan, doimo o‘zgarib boradigan jarayon hisoblanadi. U bir joyda to‘xtab turmaydi. Dunyo rivojlangani sari ta’lim ham rivojlanib boraveradi. Hattoki, yaqin o‘tmishdagi ta’lim yangiliklari ham bugungi ta’lim islohotlariga o‘z o‘rnini bo‘shatib bermoqda. Bugun noan’anaviy, modulli, innovatsion, defferensial, vebinar, masofaviy, tizimli, texnologik va boshqa bir qancha ta’lim islohotlarining kirib kelganligi hamda bular ham kelajakda yana o‘zgarib borishi tabiiy jarayondir. SHuning uchun ham biz sinergetik ta’limni targ‘ib etmoqchimizki, ta’limning beqarorligidan kelib chiqib, undagi muammolarni hal etishda samarali natijalarga erishish uchun. oltinchi sinergetik qoidaga ko‘ra, ta’lim sinergetik sistema sifatida hamisha sifatiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladigan jarayondir. Bu sifatiy o‘zgarishlar esa davr va islohot nuqtai nazaridan kelib chiqib tahlil etilishi mumkin. Masalan, mustaqillik yillaridagi, ya’ni yaqin o‘tmishdagi ta’lim jarayonida qanday sifatiy o‘zgarishlar bo‘lganligi, yutuq, kamchiliklar, saboqlar va hokazo. Bugun ham bu sifatiy o‘zgarishlar davom etmoqda va hamisha davom etadi. ettinchi qoidaga ko‘ra, sinergetik tizimlarda to‘satdan sakrash bilan yangi sifatlar ko‘zga tashlanadi. Ta’limda bunday jarayonni yaqqol ko‘rish mumkin. Ayniqsa, yangi bir ta’lim islohoti kirib kelganda, bir eski ta’lim tizimini yangisi bilan almashtirilish jarayonini bunga misol qilish mumkin. Masalan, O‘zbekistonda ta’lim islohotlari jarayonida oliy ta’limdagi o‘zgarishlarni oladigan bo‘lsak, 5 yillik oliy ta’limdan xalqaro darajalarga moslashtirilgan 4 yillik bakalavrlik darajasiga o‘tilishi yoki magistratura, doktorantura bosqichlarini joriy etilishi ta’limdagi sakrashlardan dalolatdir hamda bularning barchasi ta’lim sifatiga sezilarli o‘zgarishlar olib kirdi. sakkizinchi sinergetik qoidasiga binoan, ta’limdagi har bir element funksional tuzilishga ega. YA’ni ta’limning har bir bog‘liqlikdagi bo‘g‘ini o‘zining muhim funksiyalari bilangina yagona, yaxlit, bir butun ta’lim sistemasini hosil qiladi. Mazkur sistemada har bir elementning muayyan vazifasi borki, birgina qism funksiyasining buzilishi yoki bajarilmay qolishi butun bir sistema faoliyatiga ta’sir etishi mumkin. SHuning uchun ham butun dunyoda, shu jumladan, O‘zbekistonda ham butun bir ta’lim sistemasining sifati uchun quyidan to yuqoriga qadar har bir elementning funksional holatiga alohida e’tibor qaratilmoqda. Maktabgacha ta’lim, umumiy o‘rta ta’lim, oliy ta’lim va hokazo ta’lim bosqichlaridagi funksional islohotlar bunga misoldir. to‘qqizinchi sinergetik qoidaga binoan, ta’limning strukturasi tartiblangan yoki xaotik bo‘lishi mumkin. Demak, ma’lum bir vaqtda ta’lim strukturasi tartiblangan ko‘rinish olsa, muayyan vaqt o‘tishi bilan o‘zgarishlar kirib kelishi natijasida xaotik ko‘rinish oladi va bu xaotik jarayon ta’limning tanazzuliga emas, balki ko‘p hollarda ta’limning rivojiga, taraqqiyotiga olib keladi. SHuning uchun ta’limdagi o‘zgarishlardan, yangiliklardan, tasodif va kreativ g‘oyalardan cho‘chimaslik, ularni qabul qilish lozimki, hamma yangiliklar bo‘lmasa ham ba’zilari, albatta, yangi bir rivojlanish yo‘liga olib chiqishi isbotdan o‘tgan xulosadir. o‘ninchi qoidaga ko‘ra, ta’lim jarayoni sinergetik tizim sifatida matematikalashtiriladigan (raqamlashtiriladigan) tizim sanaladi.
Sinergetik metodologiya XX asrning 70 yillaridan boshlab ko‘plab tadqiqotchilar, faylasuflar e’tiborini tortib kelgan. Olimlar sinergetik metodologiya imkoniyatlaridan ko‘plab sohalarda foydalanishgan. Sinergetika metologiyasining imkoniyatlarini yoritishda xorijlik olimlardan G.Xaken, I.Prigojin [Prigojin I. 2003: c. 240.], I.Stengers, L.Bertalanfi kabi olimlarning xizmatlari diqqatga sozovordir. MDH doirasida M.A.Danilov [Danilov M.A. 1972: c.362], L.YA.Zorina [Zorina L.YA. 1980: c. 128], E.G.Pugacheva [Pugacheva E.G. 1998: c. 41–45], V.G.Vinenko [Vinenko V. G. 1999: c. 73–79], V.V.Vasilkova [Vasilkova V.V. 1999], V.P.Branskiy [Branskiy V.P. 2000: №4] (Rossiya), Z.J.Janabaev, N.D.Xmel [Janabaev Z.J., Xmel N.D. 1996: c. 61–64.] (Qozog‘iston)larning tadqiqotlarida kuzatiladi. Ta’lim jarayoniga sinergetik yondashuv masalasidagi tadqiqotlarning asosan juda katta qismi 2000 yildan keyingi tadqiqotlarda ko‘zga tashlanadi. Knyazeva va Kurdyumovta’lim jarayoniga sinergetik yondashuv haqida mulohaza yuritib, ta’lim va tarbiya tizimini sinergetik tahlil etish bilan bir qatorda o‘quvchilarga hamda talabalarga sinergetik bilim berish lozimligini ta’kidlaydi [Knyazeva E. N., Kurdyumov S. P. 2002: c. 414]. V.G.Budanov ta’lim va fanda sinergetik metodologiya prinsiplaridan samarali foydalanishni taklif etadi [Budanov V.G. 2008: c. 230]. SHuningdek, bugungi kunda sinergetik metodologiya imkoniyatlaridan ta’lim jarayoniga foydalanishga doir B.A.Mukushevning mulohazalari diqqatga sazovordir. Mukushev ta’lim tizimiga o‘z-o‘zini tashkil etish doktrinasini joriy etish muammosi bo‘yicha turli xil fikrlarni umumlashtiradi [Mukushev. B.A. 2008: c. 105- 122]. YUrtimiz olimlari va tadqiqotchilari ham sinergetikaning nazariy-metodologik muammolari haqida, xususan o‘z-o‘zini tashkillashtirish xususida qator asarlar, maqolalar, ilmiy tadqiqot ishlari bilan shug‘ullanishmoqda. Jumladan, O.F.Fayzullaev, M.N.Abdullaeva, B.R.Karimov, B.O.Turaev [B.O.Turaev. 2022: b. 400], Q.N.Nazarov, N.A.SHermuxammedova, SH.S.Qo‘shoqov, Z.R.Qodirova, G.G‘.G‘affarova, M.Q.Niyazimbetov, D.M.Bozorov [Bozorov D.M. 2010: b. 152] lar bu borada samarali izlanishlar olib borishgan. Bizning tadqiqot ishimizda esa sinergetik metodologiya imkoniyatlari, tamoyillari, kategoriyalari, xususiyatlarini ta’lim jarayonidagi namoyon bo‘lish masalalari tahlil etiladi. Mazkur tadqiqotda ilmiy bilishning ob’ektivlik, tizimlilik, vorisiylik, qiyosiy tahlil, analiz va sintez, umumlashtirish, tarixiylik va mantiqiylik, sinergetik metodlariga tayanildi.