Reja: Sintetik shakllar

Fe’lning modal ma’no ifodalovchi shakllari
Reja:

1. 
   Sintetik shakllar
   
2. 
   Analititik shakllar
   
3. 
   Ko‘makchi fe’l
   
4. 
   To‘liqsiz fe’l.
   
5. 
   Fe’llarning tuzilishiga ko‘ra turlari.
   

Yasalish usuliga ko‘ra bunday fe’l shakllarning ikki turi mavjud: 1) sintetik shakllar; 2) analitik shakllar.
Sintetik shakllar harakatning turli modal ma’nolarini ifodalovchi affikslar asosida shakllanadi. Bular o‘z xususiyatiga ko‘ra ikki turga bo‘linadi: a) harakatning takroriyligini, davomliligini ifodalovchi affikslar fe’lga –la, -kila (-gila, -rila, -qila) affikslarini qo‘shish orqali hosil qilinadi: ishqa – ishqala, sava – savala, turt – turtkila, cho‘z – chuzg‘ila, yugur – yugurgila, tort – tortqila, tep – tepkila kabi; b) harakatning kuchsiz darajasini ko‘rsatuvchi –(i)nqira, -(i)msira affikslari yordamida yasaladi: oqar - oqarinqira, qo‘rq - qo‘rqinqira, kul - kulimsira kabi.
Analititik shakllar fe’lning asosiy modal ma’no hosil qiluvchi shakllari bo‘lib, ularning ko‘pchilik qismini ko‘makchi va to‘liqsiz fe’llar vositasida yasaluvchi shakllar tashkil qiladi.
Ko‘makchi fe’l yetakchi (mustaqil) fe’lga bog‘lanib, harakatning turlicha xususiyatlarga ega bo‘lgan modal ma’nolarini hosil qilish uchun xizmat qiladi. Biroq, o‘zbek tilida butunlay ko‘makchi fe’lga aylangan (mustaqil ma’nosini butunlay yo‘qotib, faqat ko‘makchi fe’l sifatida qo‘llanadigan) fe’l yo‘q. Ayrim mustaqil fe’llar ko‘makchi fe’l vazifasida qo‘llanib, quyidagicha modal ma’nolarni hosil qiladi:

1. 
   harakatning davomiyligi: ayta tur, ko‘ra tur;
   
2. 
   harakatning boshlanishi: ayta boshla, yoza boshla;
   
3. 
   harakatning takrori: aytib yur, aytib tur;
   
4. 
   harakatni tugallanishi: aytib bo‘l, yozib qo‘y;
   
5. 
   harakatning bajarilish imkoniyati: yozib ko‘r, aytib ko‘r, ayta ol (moq);
   
6. 
   harakatning shaxslararo yo‘nalishi: yozib ber, aytib ket, ola kel, olib bor kabilar.
   

Mustaqil fe’llardagi bunday hodisa ikkita mustaqil fe’lning birikishidan hosil bo‘ladigan qo‘shma (olib chiq, tortib ol kabilarga) fe’llarga tashqi jihatdan o‘xshash bo‘lsa ham, ular o‘rtasida quyidagicha farq mavjud: a) qo‘shma fe’llarni hosil qiluvchi qismlarning har ikkalasi ham mustaqil fe’l bo‘lib, ular birgalikda bitta yangi lug‘aviy ma’no ifodalashga xoslanadi; b) yetakchi ko‘makchi felli so‘z qo‘shilmalarida esa ko‘makchi fe’l o‘z mustaqil lug‘aviy ma’nosini yo‘qotib, modal ma’no ifodalovchi analitik unsurga aylanadi, ya’ni grammatikalizatsiyalashadi. Shu bois bunday so‘z qo‘shilmalaridagi birinchi fe’l yetakchi fe’l hisoblanib, u mazkur birikmadagi asosiy lug‘aviy ma’noni tashuvchi komponent hisoblanadi. O‘z mustaqil lug‘aviy ma’nosini yo‘qotib, modal ma’no ifodalovchi analitik unsurga aylangan fe’l esa ko‘makchi fe’l deyiladi: aytib berdi (aytib— yetakchi, berdi — ko‘makchi). Yetakchi fe’l vazifasida sodda fe’ldan tashqari qo‘shma fe’l (qaror qilib qo‘ymoq, olib chiqib ketmoq), takroriy fe’l (o‘yib-o‘yib olmoq, chimchib-chimchib olmoq) ishtirok etishi mumkin.
Hozirgi o‘zbek adabiy tilida quyidagi fe’llar ko‘makchi fe’l vazifasida qo‘llanadi: boshla, yot, tur, yur, o‘tir, bo‘l, bit, ol, ber, qol, qo‘y, chiq, bor, kel, ket, yubor, tashla, sol, tush, o‘l, o‘t, yet, ko‘r, qara, boq, yoz kabilar.
Ko‘makchi fe’llar yetakchi fe’l bilan asosan –(i)b yoki –a, -y ravishdosh yasovchilari yordamida birikadi. Ba’zi ko‘makchi fe’llargina yetakchi fe’l bilan grammatik shakl yordamisiz birikadi. Ko‘makchi fe’l yetakchi fe’l bilan ravishdosh shakli orqali birikkanda, tuslovchi affikslar ko‘makchi fe’lga qo‘shiladi. Yetakchi fe’lga grammatik shakl yordamisiz birikkanda esa yetakchi va ko‘makchi fe’l bir xil shaklda, ya’ni tuslovchi affiklar har ikkala fe’l takibida bo‘ladi: yozib oldim, yozib olding, yozib oldi; yoza oldim, yoza olding, yoza oldi; yozdim-oldim, yozding-olding, yozdi-oldi kabi.
Ba’zi ko‘makchi fe’llar, keltirilgan misoldagi kabi, yetakchi fe’lga har uch shaklda birikadi, ba’zilari esa faqat ravishdosh shakli yordamida birikadi: o‘qib chiqdi, yoza boshladi. Bulardagi chiq, boshla ko‘makchi fe’llari yetakchi fe’l bilan o‘qidi-chiqdi, yozdi-boshladi shaklida birikmaydi. Ayrim ko‘makchi fe’llar yetakchi fe’l bilan –(i)b va –a, -y ravishdosh yasovchilari yordamida, ba’zilari esa faqat –(i)b yoki –a, -y affiksi yordamida birikadi. Masalan, ber ko‘­makchi fe’li ravishdoshning har ikki shakliga birika olgani holda, qara ko‘makchi fe’li faqat –(i)b affiksli ravishdosh shakliga, yoz ko‘makchisi esa faqat –a affiksli ravishdoshga birikadi: yozib ber — yoza ber, o‘qib qara, yiqila yozdi. Shunga ko‘ra ko‘makchi fe’llarni quyidagicha guruhlarga ajratish mumkin: 1) ravishdoshning –b (-ib) affiksli turiga birikadigan ko‘makchi fe’llar: yot, o‘tir, kel, yur, bo‘l, bit, chiq, yet, o‘t, yubor, tashla, tush, o‘l, qara, boq, qo‘y; 2) faqat ravishdoshning –a (-y) affiksli turiga birikadigan ko‘makchi fe’llar: boshla, bil, yoz; 3) ravishdoshning ham –b (-ib) ham -a (-y) affiksli shakli bilan bog‘lana oladigan ko‘makchi fe’llar: tur, bor, ol, ber, qol, ko‘r, ket, sol kabilar.
O‘zbek adabiy tilida ko‘makchi fe’llarning asosiy qismi yetakchi fe’l bilan –(i)b ravishdosh yasovchisi orqali birikadi. Yetakchi fe’lga faqat –a, -y ravishdosh yasovchisi yordamida birikuvchi ko‘makchi fe’l, yuqorida ko‘rib o‘tilganidek, uchtagina: boshla, bil, yoz (ayta boshladi, yoza bildi, to‘kila yozdi).
Yetakchi fe’l bilan ravishdoshiing har ikki turi yordamida birika oladigan ko‘makchi fe’llar –(i)b yoki –a, -y affiksi yordamida birikkanda boshqa-boshqa ma’nolar ifodalaydi. Qiyoslang: yozib oldi-yoza oldi, kelib qoldi-kela qoldi, aytib ko‘r-ayta ko‘rma.
Yetakchi va ko‘makchi fe’ldan tashkil topgan analitik shakllarda ko‘makchi fe’l birdan ortiq bo‘lishi mumkin. Bunday hollarda ham har bir ko‘makchi fe’l o‘zidan oldingi fe’l bilan ravishdosh shakllari yordamida birikadi: aytib berib tUa qol. Ko‘makchi fe’l yordamida yasaluvchi analitik shaklning bir yetakchi va bir ko‘makchi fe’ldan hosil bo‘lgan turi juda ko‘p qo‘llanadi. Ikki va undan ortiq ko‘makchili shakl kam uchraydi. Birdan ortiq ko‘makchi fe’l qatnashgan shaklda har bir ko‘makchi fe’l o‘z ma’nosi bilan qatnashadi. Analitik shakl tarkibidan biror ko‘makchi fe’l tushirilsa, unga xos ma’no ham yo‘qoladi: aytib berib tura qol - aytib berib tur - aytib ber. Birdan ortiq ko‘makchi fe’lli analitik shaklda ravishdoshning –(i)b va –a, -y affiksi yordamida birikuvchi ko‘makchi fe’l ishtirok etsa, yetakchi fe’lga avval -(i)b affiksi yordamida birikuvchi ko‘makchi fe’l, keyin –a, -y affiksi yordamida birikuvchi ko‘makchi fe’l qo‘shiladi: yozib bera qol, yozib ko‘ra boshladi, ishlab tura ber kabi.
Aynan bir ko‘makchi bilan yasalgan analitik shakldagi fe’llar uyushiq bo‘lak vazifasida kelganda, ko‘makchi fe’l uyushiq bo‘laklarning so‘nggisi bilan qo‘llanish hollari ham uchraydi: Men uni bir necha yildan buyon yedirib, ichirib kelaman.