Reja: tabiiy materiallar bilan ishlash darslarini tashkil etish metodikasi mazmuni

TABIIY MATERIALLAR BILAN ISHLASH DARSLARINI TASHKIL ETISH METODIKASI
Reja:
1. TABIIY MATERIALLAR BILAN ISHLASH DARSLARINI TASHKIL ETISH METODIKASI MAZMUNI
2. TABIIY MATERIALLAR BILAN ISHLASH DARSLARINI TASHKIL ETISH ASOSLARI
3. TABIIY MATERIALLAR BILAN ISHLASH DARSLARINI TASHKIL ETISH METODIKASI

O’quvchilarni kasb-xunarga kizikishini tarbiyalashda insoniyat mexnat faoliyati tarixini urgatuvchi omillarga tayanib, ukuvchilarni kelajakda tugri kasb tanlashlariga ulkan zamin yaratilsa, maksadga muvofik bulardi. Ukuvchilarni mexnat turlariga kizikishini oshirish, kasb tanlash va uzlashtirishni shakllantirib borish uchun pedagoglar zimmasiga ukuvchilarga yoshligidan boshlab tahlim, tarbiya berish bilan birga kasb-xunarga kizikish ishlarini tugri yulga kuyishda kuyidagi shartlarga amal kilish lozim:

Boshlangich sinf ukuvchilariga kasb-xunar tugrisidagi tushunchalarni singdirish:
Darslarda mutafakkirlar merosidan foydalanib kasb-xunarga oid fikrlari bilan tanishtirish.O’zbek halq tarbiyashunosligining o’tmishdagi mashhur mutafakkirlar, halq maorifi arboblari va mahrifatparvar shoirlarning, mehnat kasb-hunar to’g’risidagi qimmatli fikrlarini biz uchun ahamiyatli tomoni shundan iboratki, ulardan yosh avlodni mehnarsevarlik ruhida tarbiyalash, kasb-hunarga qiziqtirishning vositasi sifatida foydalanish mumkin.Bizga mahlumki o’zbek halqining qadimiy kasb-kori asosan dehqonchilik, chorvachilik va hunarmandchilik bo’lgan. Ushbu kasb-korlar yuzlab yillar davomida shakllanib har biri o’z ichida o’nlab tarmoqlarga ajralgan va gullab yashnagan.O’rta Osiyo mutafakkirlarining kasb-hunar, mehnatsevarlik haqidagi fikrlari bizga meros bo’lib qolgan. Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso Al-Xorazmiy (783-850) ning insoniylik va mehnatsevarlik haqidagi dono fikrlari hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotmagan. Mutafakkirning fikricha, har bir kishi qilgan ishlari bilan hech ham mag’rurlanmasligi va takabburlik qilmasligi lozim.X asrdagi sharq ijtimoiy tarbiyashunoslik bo’yicha fikrlarning eng yirik vakili Abu Nasr Al-Farobiy (870-950)ning o’z davri uchun katta xizmatlaridan biri shundaki u insonlarni ilm-mahrifatli bo’lishga, mehnat qilishga va kasb-hunar egallashga chiqiradi.Farobiy kasb-hunar va ahloqiy fazilatlar muayyan harakatlarni takrorlash, mashq qilish yo’li bilan paydo bo’lishini uqtiradi. Mutafakkir har bir kishi o’zi yoqtirgan kasbni egallaganidan so’ng, o’ziga topshirilgan ishga nisbatan yuksak mahsuliyatni his etishi va o’z “kasb-hunarini mukammal bilmog’i, yaxshi tarbiya olmog’i va yaxshi xulq atvor fazilatlariga ega bo’lmog’i kerak” deb tahkidlaydi.Abu Rayhon Beruniy (978-1048) ham mamlakatning obodonchiligi, kishilarning baxt-saodati va kamolati uning halol mehnat qilishida va kasb-hunar o’rganishida deb biladi. U kasb-hunar, ixtirolashga, turli asboblarni yasashga bag’ishlab 9 ta asar yozgan. Asarlarida o’zi yashab turgan davrdagi ishlab chiqarishning rivoji va kasb-hunarga oid qimmatli mahlumotlar berilgan.Mehnatni va kasb-hunarni sharaflash, mehnat ahlining qadr-qiymatini uning manfati uchun astoydil kurashni Beruniyning zamondoshi qomusiy olim Abu Ali Ibn Sino (980-1037) ning ilmiy faoliyatida ham ko’rishingiz mumkin. Ibn Sino “Odam ijtimoiy jondir” degan fikrni olg’a surdi. SHunung uchun ham olim odamning yashashi uchun eng zarur narsa foydali mehnat ekanligini tahkidlaydi.O’rta Osiyoda ko’plab shoirlarning ustozi bo’lgan Abulqosim Firdavsiy (934-1020)ning “SHohnoma”sida mehnat ahliga mehr-muhabbat bilan yog’dirilgan va kasb-hunarni egallash malakasiga bagishlangan misralarini ko’plab uchratish mumkin:O’zbekiston tabiiy resurslar, foydali qazilmalar, metall va qotishmalar, plastmassalar, yog’ ochlar va o’simliklarga boy o’lkadir. Respublikamizning bu tabiiy boyliklari sanoatda, turmushda foydalanadigan xomashyo bo’lishi bilan bir qatorda mehnat darslarida bajariladigan ishlar uchun kerakli material bo’lib ham xizmat qiladi.
O’quvchilarda ilk yoshligidan boshlab ona tabiatga qiziqish va muhabbatni, undagi go’zalliklarni ko’ra bilishni tarbiyalash kcruk. Tabiiy materiallar bilan ishlash ularni tabiatni kuzatishga majbtir qiladi. Kuzatishlar esa badiiy ijodiy qobiliyatlarni. konstruktorlik g’oyasini, tushunchalarning aniqligini uyg’otadi.
Turli tabiiy materiallar bilan ishlash, turlicha ishlov berilishini, turli asboblardan foydalanishni talab qiladi va ularni ishlatish bilim, ko’nikma, malakalarini beradi.
Turli tabiiy materiallarni to’plash o’qituvchi qo’ygan maqsadga bog’liq bo’ladi. O’quvchilar ko’rib chiqilgan va batafsil muhokama qilingan yoki o’zlari o’ylab topgan tasvir uchun material to’playdilar. Yoki aksincha, avval turli barglarni to’plab, keyin ishni bajarish tartibini aniqlashlari mumkin.
Tabiiy materiallarni o’quvchilar dastlab o’qituvchi rahbarligida sayr vaqtidato’playdilar. Tabiiy materillarni to’plash jarayonida o’quvchilar atrofdagi o’simliklar dunyosi, hashoratlar bilan tanishadilar, daraxtlar, gullar navlarini, nomlarini, shakllarini, tabiiy materiallarni qachon va qanday to’plash va qanday saqlash lozimligini bilib oladilar. Tabiatni qo’riqlash va unga ehtiyotkorona munosabatda bo’lish, uni asrash masalalariga alohida e’tibor berish har bir o’quvchining burchidir.
Mehnat darslarida tabiiy materiallardan: quritilgan barglar, gullar, poliz ekinlari - qovun, tarvuz, qovoq urug’lari, mevalar - olcha, o’rik, shaftoli danaklari va shu kabilar, baliq tangalari va qanotlari, jo’xori va makkajo’xori so’talari, paxta chanog’i, yong’oq po’sti va shu kabilardan keng foydalaniladi.
Tabiiy materillarni to’playotgan har bir o’quvchi tabiiy materiallarni tartibli yig’ish va tayyorlash lozimligini bilishi, barg to’plash jarayonida daraxtlar, butalar shoxini qo’pollik bilan sindirish, gul va shu kabilarni o’ylamasdan uzish tabiatga nisbatan vahshiylik ekanligini yodda tutishi lozim. Gullarni qo’l bilan sindirib bo’lmaydi, aks holda poyasi zararlanishi mumkin.
O’simliklarni to’plashda gazeta, gerbariy papkasi, qaychi, paxta bo’lishi kerak. Gazeta daftarsimon taxlanib, orasiga materiallar tartib bilan joylanadi.
Quritib olishga mo’ljallangan o’simliklar har qanday namlikdan holi bo’lishi kerak, aks holda o’simlik quritilganda unda dog’larning izi qoladi. Quritilayotgan o’simlikning tabiiy rangini asrab qolishning eng muhim sharti, ularni shamol utib turadigan joyda, yelvizakda, quyosh nurida tez quritib olishdir. O’simliklarni quritish uch sutkadan oshmasligi kerak.
Gerbariy ramkalarida quritish. Gerbariy ramkalarida quritilgan o’simliklarning ko’pchiligi o’zining tabiiy rangini saqlab qoladi. Bunda o’simlik yumshoq qog’oz yoki gazeta orasiga solib qo’yiladi. Har bir varaq qog’oz va o’simiik o’rtasiga yana bir necha qavat qog’oz yoki gazeta qo’yiladi, chunki quritilayotgan o’simlik o’zidan namlik chiqaradi. Shundan so’ng papka ikkita to’rsimon ramka o’rtasiga qo’yilib, ochiq havoga qo’yiladi. Agarda havo harorati kechqurun va kechasi juda pasayadigan bo’lsa, o’simlik issiq va quruq joyga olib quritiladi.
Pressda quritish. Orasiga o’simlik solingan qog’ozlar gerbariy papkasi o’rniga ikkita faner listlar o’rtasiga joylanib, og’ir narsa bostirib qo’yiladi. Og’rilik pressga qancha o’simlik joylashtirilganligiga bog’liq bo’ladi. Mayda nozik o’simliklar kam og’irlikni va quritish uchun kamroq vaqtni talab qiladi. 2-3 soatdan so’ng qog’oz almashtiriladi. Quritish shu usulda davom ettiriladi.
Issiq dazmol bilan quritish. Issiq dazmol bilan odatda barglar, poyalar, maysalar quritiladi. Qavat-qavat gazeta yoki yumshoq qog’oz orasiga o’simlikni qo’yib, ustidan dazmol yurgiziladi. So’ngra ustki qavatidagi gazetani olib, quritilayotgan o’simlik shamollatiladi va quruq joyga suriladi, so’ngra gazeta yopib yana dazmollandi. O’simlik 2-3 minutda quriydi va u o’zining tabiiy rangini yo’qotmaydi. Agarda quritilgan o’simlik ko’tarilganda o’zining tanasini ushlab tursa, u yaxshi quritilgan hisoblanadi. Agar u sinib maydalanib ketsa, demak, u ortiqcha quritib yuborilgan hisoblanadi.
Barglar. Barglar o’yinchoqlarni yasashda qiziqarli va kerakli qo’shimcha material hisobfenadi. Ular turli shakl va ranglarda bo’lishi mumkin. Eman daraxtlarning yirik barglarini bolalar kemalarga yelkan sifatida ishlatishadi. Barglardan kapalak qanoatlari, baliq suzgichlarini (bu o’yinchoqlar g’udda va bargdan yasaladi) yasashda qo’llash mumkin. Barglarni kuzda, ular chiroyli bo’lganida terish yaxshi.
Darsda foydalaniladigan tabiiy materiallar o’qituvchi rahbarligida ekskursiya jarayonida to’planadi. Ekskursiyani uyushtirishdan oldin bolalarga bo’lajak ish namunasi ko’rsatiladi. Bolalar uni diqqat bilan ko’rib, mashg’ulot jarayonida foydalaniladigan tabiiy materiallar, ya’ni bargning shaklini, daraxt navlarini aniqlaydilar. Shundan so’ng uyushtiriladigan ekskursiya rejasi tuziladi. Ekskursiya yo’nalishi, tabiiy materiallarni to’plash uchun mo’ljallangan joylar aniqlanadi.
O’quvchilar e’tiborini va aqliy faoliyatlarini kuzatilayotgan obyektdan mehnat darslarida ishlarni bajarish uchun zarur bo’lgan asosiy muhim belgilari, elementlari va xususiyatlarini ajratishga, to’planayotgan materialni to’g’ri baholashga yo’llaydigan savollar ro’yxati tuziladi.
Daraxtzorga kelganda bolalar kayfiyati ko’tarilib, ular har narsaga qiziqish bilan qaraydilar, barglar, ularning ranglari, shakllari bolalarni ajablantiradi. Ular tabiatning butun go’zalligini, uning ranglarini, to’kilgan barglar hidi va ular o’zining elastiklik xususiyatini yo’qotganligini, qattiqlashib, sinuvchan bo’lib qolganligini ko’radilar.
Bolalarning atrof-tabiat bilan zavqlanishlari kamayib borishiga qarab, ularning e’tibori barglarning shakli, daraxtlar navlariga qaratiladi. Ana shu vaqtda o’simliklarda sodir bo’layotgan ichki jarayonlar qisqa va tushunarli bayon etib beriladi: o’simlik yangi sharoitlarga moslashib, qish fasliga tayyorgarlik ko’rayotganligi bilan tanishadilar.
Bolalarning e’tibori atrofda uchib yurgan qushlar, kapalak, nim chilarga, ularning asosiy belgilariga jalb qilinadi, Uchib yuigan qusi lar, ularning tuzilish formalari haqida, mehnat darslarida qushlar ai plikatsiyasini tayyorlash uchun to’plangan barglar material xizmatii, o’tashi to’g’risida suhbat o’tkaziladi.
O’quvchilar barglai to’plar ekanlar, ularning ranglarini, shaklla rini qiyoslashni o’rganadilar, bu ularning kuzatuvchanligi va diqqa qilish qobiliyatlarini o’stirishga yordam beradi. To’plangan bargla oldindan tayyorlab qo’yilgan daftar varaqlari orasiga qo’yiladi. Shundan keyin bolalarga barglarning mehnat mashg’ulotlarigacha rangini yo’qotmasligi, buralib ketmasligi uchun qanday ishlov berish kerakligi tushuntiriladi. Har bir ekskursiyada bolalarning e’tiborini insonning yaratuvchilik mehnatiga albatta jalb etish kerak. Ekskursiya oxirida suhbatga yakun yasaladi, ekskursiyada egallangan biiimlar umumlashtiriladi. Bundan tashqari, bolalarga uylarida qushlar tasviri tushirilgan rasmlarni, suratlarni ko’rish, ularning tanasi va qanotlarining shakliga, rangiga alohida e’tibor berish topshiriladi.
Bunday uyushtirilgan ekskursiyadan keyingi mashg’ulotda bolalar quritilgan barglardan qush applikatsiyasini zo’r ishtiyoq bilan bajaradilar, agar applikatsiyalar o’z istaklariga ko’ra, o’zlari to’plagan materiallardan mustaqil yasash topshirilsa, qiziqishlari yanada ortadi. Bunday dars, mashg’ulot quyidagi sxemaga ega bo’ladi.