Reja: Tadbirkorlik faoliyatini qo’llab quvvatlash bo’yicha davlat siyosatining moliyaviy jihatlari

Reja:


1.Tadbirkorlik faoliyatini qo’llab quvvatlash bo’yicha davlat siyosatining moliyaviy jihatlari.
2.”Ko’rinmas qo’l nazariyasi”
3.Tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash bo’yicha konsepsiyalar.

Jamiyatda iqtisodiyotni rivojlantirish pul mablaglarini talab qiladi. Pul resurslarini hosil etish, ularni jamlash,taqsimlash va foydalanish yuzasidan paydo bo'ladigan iqtisodiy munasobatlar moliya deyiladi.

Turli mulkchilik shakllaridagi tadbirkorlik tadbirkorlarning, tadbirkor shahslarning moliyasi moliyaviy tizimning bir bo'limi bo'lib yalpi ichki mahsulotni tashkil bo'lishi, taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonlarini o'z ichiga oladi.
Bu tadbirkorlarning moliyasi moddiy ishlab chiqarish va hizmat ko'rsatish hamda ehtiyojini qondirish bilan bog'liq bo'lib, ular birlamchi ishlab chiqarish bo'g'ini, yalpi ijtimoiy mahsulotni, ya'ni milliy boylikni va daromadni shakllantiruvchi bo'g'in moliyasi hisoblanib, mana shu bo'g'inda o'z vazifalarni bajaradi va o'z funktsiyalari bilan amal qiladi. Shu sababli bu bo'g'inda tadbirkorlik, tadbirkor moliyasi etakchi mavqeyga egadir. Moliyaning rivojlanishi tahlili shuni ko'rsatadiki uning mazmunidagi belgilar ijtimoiy qayta ishlab chiqarishning har hil sharoitida bir hildir.
Moliyaning mazmunidagi bir hillik ob'ekti sabablarga va moliyaning o'z funksiyalarida saqlanib turishi shartlariga bog'liqdir. Bu shartlar orasida eng asosiysi: jamiyatda tovar-pul munosobatlarining rivojlanishi va bu munosabatlarning sub'ekti sifatida davlatning mavjudligidir. Bunda pul, kredit, mehnat haqi va boshqa qiymat kategoriyalarida farqli o'laroq moliya kategoriyasi davlat va uning funktsiyalari bilan chambarchas bog'oliqdir. Ammo, munosabatlarning umumiy belgilaridan qat'iy nazar moliyanig turlari o'rtasida ma'lum darajada farqlar mavjuddir.
Shu sababli moliya tizimi har hil sohalardagi moliyaviy munosabatlarning yig'indisidan tashkil topib, ularning har biri pul mablag'lari jamg'armalarning shakllanishida va undan foydalanishda o'ziga hos hususiyatlariga ega bo'lib, bu hususiyatlar jamg'armalarning jamiyatdagi qayta ishlab chiqarishda tutgan o'rni va har hil roliga qarab belgilanadi va bir butun moliya tizimida shakllanadi.
Moliya tizimi quyidagi moliyaviy munosabatlar shakllarini o'z ichiga oladi:
• Umumdavlat moliyasi (davlat byudjeti: byudjetdan tashqari jamg'armalar: davlat krediti va sug'urta jamg'armalari:)
• Turli mulkchilik shakllaridagi tadbirkor korhonalar va tadbirkor tadbirkorlar yoki tadbirkorlik moliyasi.

Bizning Respublikamiz sharoitida moliya tizimi uch bo'g'indan iborat: Bular quyidagilardan iborat:

• davlat byudjeti:
• mahalliy byudjet:
• turli mulkchilik shakllaridagi yoki tadbirkorlar tadbirkorlar byudjeti.
Respublikamizning turli mulkchilik shakllaridagi tadbirkor, moliyasi mamlakatning bir butun moliyasi tizimining bir qismi va asosi bo'lib jamiyatda jami milliy mahsulot va milliy daromadning yaratish va uni taqsimlash jarayoniga hizmat qiladi.
Mamlakatimizda markazlashgan pul mablag'larining moliyaviy resurslar bilan ta'minlanish tadbirkorlarning moliyaviy ahvoliga bog'liq bo'ladi. Bunda tadbirkorlar mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonida birgina o'zlarining moliyaviy resurslaridan oqilona foydalanib qolmay, agar kerak bo'lib qolsa bu jarayonga byudjet, bank kredit va sug'urta mablag'larini ham jalb qiladilar. Lekin, hozirgi respublikamizning bozor sharoitida tadbirkorlarga byudjetdan mablag' ajratish minimum darajasigacha kamaytirilib deyarli yo'q bo'ldi darajada.
Respublikamizning hususiylashtirish sharoitida ayrim tarmoqlarida davlat mulki hali ham yuqori salmog'ni tashkil etadi. Bunga fan va tehnika taraqqiyotini belgilovchi tarmoqlar, harbiy tadbirkorlar va shunga o'hshash boshqa tadbirkorlar davlat sektorida qolgan. Davlat korhonalari bilan markaziy davlat byudjeti o'rtasida o'zaro munosabatlar ham bevosita (ya'ni daromadlarni hammasini davlatga o'tkazish va so'ngra davlat byudjetidan mablag' olishlar, ham tijoriy (ya'ni, korhona olingan darmadlarni taqsimlash huquqiqiga ega bo'ladilar) asosida shakllanadi.
Tadbirkorlar moliyasi ikki guruhga bo'linadi:
• kommertsiya ishi bilan mashg'ul turli mulkchilik shakllaridagi korhona, tashkilot, mulkdor shahslar;
• nokommertsiya faoliyati bilan shug'ullanuvchi korhona va tashkilotlar.
Bunda kommertsiya bilan shug'ullanuvchi tadbirkorlar foyda olish maqsadida ishlaydigan o'z harajatlarini o'z puli bilan qoplaydi. Bularning moliya resurslari o'zlari topgan yoki qarzga olgan puli hisobidan shakllanadi. Ular moliyaviy mustaqillikka ega, pul fondlarini q'zlari mustaqil sarflaydi. Korhonalar, tadbirkorlar moliyasining mohiyati ham ana shulardan iboratdir.
Tadbirkorlar moliyasini ikki jihati bor. Birinchisi: tadbirkor mulkdorlar, korhonalar o'zlarining pul fondlarini uyushtirib, ularni o'zlarining manfaati yo'lida ishlatadi.
Ikkinchisi: boshqalar (o'z mijozlari banklar davlatning moliya idoralari sug'urta kopaniyalari) oldidagi moliyaviy majburiyatlarini bajaradi.
Tadbirkorlar moliyasi quyidagi moliyaviy manbalarga tayanadi:
• o'z tovarlari va hizmatlarini sotishdan tushgan pul:
• o'zining ortiqcha mol-mulkini sotishdan kelgan pul:
• o'zi chiqargan aktsiyalarni sotishdan olgan pul:
• o'zgalardan oldin sotib olgan aktsiyalar va obligatsiyalarga tegadigan dvidend:
• davlat yoki har hil homiylar tomonidan yordam sifatida berilgan pul:
• Bankdan qarzga olingan pul:
• Sug'urta kompaniyalari beradigan pul.
Tadbirkorlar o'z mablag'lari hisobidan har hil fondlar, chunonchi amartizatsiya, ish haqi, mukofotlash, sotsial yordam, invistitsiyalash, hayriya fondlari uyushtirib, bu fondlar shu tadbirkorlarning rivojiga hizmat qiladi.
Moliya mablag'lari hisobidan korhona soliq va soliqsiz to'lovlar to'laydi, qarzini qaytaradi, investitsiyani ko'paytiradi, bankka foiz to'lovlari to'laydi va hokazo. Kommertsiyaga asoslangan tadbirkorlar o'zini o'zi moliyalash printsipiga tayanadi.
O'z o'zini moliyalash tamoyili moliya resurslariga bo'lgan talabni o'z puli hisobidan va o'z zimmasiga olgan qarz puli hisobidan qondirishdir.
Ayrim hollarda tadbirkorlar davlat hisobidan ham qo'llab quvvatlanadi.
Bu ularga ya'ni tadbirkorlarga yordam (subsidiya) berilgan chog'da yuz beradi.
Turli mulkchilik shakllaridagi korhona tadbirkorlik byudjetining daromadi quyidagi fondlar evaziga shakllanadi:
• amortizatsiya ajratmasi;
• olingan foyda;
• ishchi hizmatchilarga beradigan ulush puli (agar korhona sotib olingan bo'lsa);
• korhona aktsiyasi va obligatsiyasining sotishdan kelgan va qarzga olingan pul mablag'lari;
• ko'rilgan zararni qoplash uchun olingan sug'urta to'lovi;
• korhona egalaridan sotib olingan aktsiya;
• obligatsiyalardan keladigan daromad;
• davlat tomonilan berilgan yordam subsidiya va boshqalar.
Tadbirkor korhona va tadbirkor shahslar o'zining byudjeti hisobidan boshўalar oldidagi quyidagi majburiyatlarni ham bajaradi:
• bankdan olgan qarzni qaytaradi;
• qarz uchun foiz to'laydi;
• soliqlar va boshqa soliqsiz to'lovlarni to'laydi;
• sug'urta pulini to'laydi;
• asosiy kapitalni (investitsiyani) yangilaydi;
• yangi tehnologiyani sotib oladi;
• oborot kapitalini o'stirishga sarflaydi;
• sotsial tadbirlarga, hayriya fondlariga sarflaydi.
Bizning Respublikamizda, hamma rivojlangan davlatlardagi kabi iqtisodiy va ijtimoiy jarayonlarni davlat yo'li bilan tartibga solish hammaga ma'lum bo'lgan vositalar moliya, kredit, soliq, valyuta siyosati, narh navoni nazorat qilish va bilvosita ta'sir o'tkazishning boshqa choralari yordamida amalga oshiriladi. Bunda tadbirkorlarning manfaatini hisobga olinib davlat moliya-pul- kredit, narh- navo va soliq siyosatini yurgizadi.
Moliya kredit tizimini tartiblashda davlatning vazifalari quyidagicha;
1. Moliya-pul-kredit siyosati sohasida;
• monetor siyosatini olib boradi;
• tadbirkorlarga aniq maqsad yo'lida ishlatish uchun subsidiya beradi;
• byudjet dedgitsitini kamaytirish siyosatini olib boradi;
• barqaror pul muomalasini ta'minlaydi;
• naqd pul emissiyasini keskin cheklaydi;
• pulning qadrsizlanishini jilovlab turadi;
• investitsiya kreditlarini beradi;
• eng zarur umumdavlat ehtiyojlari uchun byudjetdan mablag' ajratadi;
• pulning ichki kanvertabelligini ta'minlaydi.
2. Narh-navo siyosati sohasida;
• bozorni tartibga solib turuvchi vosita sifatida narhni mustahkamlab boradi;
• erkin narhlarda sotiladigan tovarlar doirasini kengaytirish yo'lini izchil amalga oshiradi;
• juda tor doiradagi hayotiy muhim oziq-ovqat mahsulotlarini narhini boshqarib boradi;
• qishloq ho'jalik mahsulotlarining harid narhlarini izchil sur'atda os
• fiskal siyosatni olib boradi;hirib boradi, ularni
jahon narhlari darajasiga etkazadi.
3. Soliq siyosati sohasida;
• byudjet daromadlarini barqaror sur'atda to'ldirilib turishni ta'minlaydi;
• yangi tehnalogiyani joriy ўilgan tadbirkorlarga soliq imtiyozlarini beradi;
• halq iste'moli ishlab chiqaradigan tadbirkorlarga soliq imtiyozlarini beradi;
• ishlab chiўarish strukturasini takomillashtirgan tadbirkorlarga soliq bo'yicha engilliklar beradi.
Davlat iqtisodiyotni tartiblashda byudjet mablag'laridan foydalanadi. Bu quyidagi sohalarga subsidiya berish orqali amalga oshiriladi;
• yangi tehnologiyani joriy etish uchun;
• fundamental-nazariy tadqiqotlarni o'tkazish uchun;
• tadbirkorlarga madad berish, moliyaviy sanatsiyalash (sog'lomlashtirish) uchun;
• jahon bozorida milliy manfaatni himoya qilish uchun va hokazo.
Davlat boj puli va eksport litsenziyalari orqali ham iqtisodiyotga ta'sir ko'rsatadi. Import uchun boj pulini oshirish mamlakat ichki bozoriga horijiy tovarlar kirib kelishini cheklab, ularning raqobati hafidan milliy bozorni himoya qiladi. Eksport litsenziyalari bozorining kengayishini amalga oshiradi. Eksport esa, mamlakatga, ayrim tadbirkorlarimizga keladigan valyuta tushumi ko'payib, bu valyuta iqtisodiyotni mustahkamlashga hizmat qiladi.
Davlat horijiy kapital sohiblariga mamlakat boyliklarini ishlatish yuzasidan kontsessiya (yangi tadbirkorlarni qurish uchun ijozat) litsenziyalarni beradi. Bu iqtisodiy o'sishga chet el kapitali qo'yiladigan hissani oshiradi.
Davlatning bu siyosati turli mulkchilik shakllardagi korhonalar, boshqa tadbirkorlar va ular bilan davlat o'rtasidagi oqilona tashkil qilingan moliyaviy munosobatlarga chambarchas bog'liq holda mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirishda muhim rol o'ynaydi.
Jamiyatda iqtisodiyotni rivojlantirish pul mablaglarini talab qiladi. Pul resurslarini hosil etish, ularni jamlash,taqsimlash va foydalanish yuzasidan paydo bo'ladigan iqtisodiy munasobatlar moliya deyiladi.
Turli mulkchilik shakllaridagi tadbirkorlik tadbirkorlarning, tadbirkor shahslarning moliyasi moliyaviy tizimning bir bo'limi bo'lib yalpi ichki mahsulotni tashkil bo'lishi, taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonlarini o'z ichiga oladi.
Bu tadbirkorlarning moliyasi moddiy ishlab chiqarish va hizmat ko'rsatish hamda ehtiyojini qondirish bilan bog'liq bo'lib, ular birlamchi ishlab chiqarish bo'g'ini, yalpi ijtimoiy mahsulotni, ya'ni milliy boylikni va daromadni shakllantiruvchi bo'g'in moliyasi hisoblanib, mana shu bo'g'inda o'z vazifalarni bajaradi va o'z funktsiyalari bilan amal qiladi. Shu sababli bu bo'g'inda tadbirkorlik, tadbirkor moliyasi etakchi mavqeyga egadir. Moliyaning rivojlanishi tahlili shuni ko'rsatadiki uning mazmunidagi belgilar ijtimoiy qayta ishlab chiqarishning har hil sharoitida bir hildir.
Moliyaning mazmunidagi bir hillik ob'ekti sabablarga va moliyaning o'z funksiyalarida saqlanib turishi shartlariga bog'liqdir. Bu shartlar orasida eng asosiysi: jamiyatda tovar-pul munosobatlarining rivojlanishi va bu munosabatlarning sub'ekti sifatida davlatning mavjudligidir. Bunda pul, kredit, mehnat haqi va boshqa qiymat kategoriyalarida farqli o'laroq moliya kategoriyasi davlat va uning funktsiyalari bilan chambarchas bog'oliqdir. Ammo, munosabatlarning umumiy belgilaridan qat'iy nazar moliyanig turlari o'rtasida ma'lum darajada farqlar mavjuddir.
Shu sababli moliya tizimi har hil sohalardagi moliyaviy munosabatlarning yig'indisidan tashkil topib, ularning har biri pul mablag'lari jamg'armalarning shakllanishida va undan foydalanishda o'ziga hos hususiyatlariga ega bo'lib, bu hususiyatlar jamg'armalarning jamiyatdagi qayta ishlab chiqarishda tutgan o'rni va har hil roliga qarab belgilanadi va bir butun moliya tizimida shakllanadi.
Moliya tizimi quyidagi moliyaviy munosabatlar shakllarini o'z ichiga oladi:
• Umumdavlat moliyasi (davlat byudjeti: byudjetdan tashqari jamg'armalar: davlat krediti va sug'urta jamg'armalari:)
• Turli mulkchilik shakllaridagi tadbirkor korhonalar va tadbirkor tadbirkorlar yoki tadbirkorlik moliyasi.

Bizning Respublikamiz sharoitida moliya tizimi uch bo'g'indan iborat: Bular quyidagilardan iborat:

• davlat byudjeti:
• mahalliy byudjet:
• turli mulkchilik shakllaridagi yoki tadbirkorlar tadbirkorlar byudjeti.
Respublikamizning turli mulkchilik shakllaridagi tadbirkor, moliyasi mamlakatning bir butun moliyasi tizimining bir qismi va asosi bo'lib jamiyatda jami milliy mahsulot va milliy daromadning yaratish va uni taqsimlash jarayoniga hizmat qiladi.
Mamlakatimizda markazlashgan pul mablag'larining moliyaviy resurslar bilan ta'minlanish tadbirkorlarning moliyaviy ahvoliga bog'liq bo'ladi. Bunda tadbirkorlar mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonida birgina o'zlarining moliyaviy resurslaridan oqilona foydalanib qolmay, agar kerak bo'lib qolsa bu jarayonga byudjet, bank kredit va sug'urta mablag'larini ham jalb qiladilar. Lekin, hozirgi respublikamizning bozor sharoitida tadbirkorlarga byudjetdan mablag' ajratish minimum darajasigacha kamaytirilib deyarli yo'q bo'ldi darajada.
Respublikamizning hususiylashtirish sharoitida ayrim tarmoqlarida davlat mulki hali ham yuqori salmog'ni tashkil etadi. Bunga fan va tehnika taraqqiyotini belgilovchi tarmoqlar, harbiy tadbirkorlar va shunga o'hshash boshqa tadbirkorlar davlat sektorida qolgan. Davlat korhonalari bilan markaziy davlat byudjeti o'rtasida o'zaro munosabatlar ham bevosita (ya'ni daromadlarni hammasini davlatga o'tkazish va so'ngra davlat byudjetidan mablag' olishlar, ham tijoriy (ya'ni, korhona olingan darmadlarni taqsimlash huquqiqiga ega bo'ladilar) asosida shakllanadi.
Tadbirkorlar moliyasi ikki guruhga bo'linadi:
• kommertsiya ishi bilan mashg'ul turli mulkchilik shakllaridagi korhona, tashkilot, mulkdor shahslar;
• nokommertsiya faoliyati bilan shug'ullanuvchi korhona va tashkilotlar.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Shodmonov SH.SH., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. – T.: «Fan va tеxnologiya» nashr, 2008. – 314 b.
   
2. 
   Bеkmurodov A.SH., G’afurov U.V. O’zbеkiston – iqtisodiyotni modеrnizatsiyalash hamda islohotlarni chuqurlashtirishning yangi va yuksak bosqichi yo’lida: O’quv qo’llanma. – T.: «Iqtisodiyot» nashr, 2008. – 128 b.