Davlat soliq Qo’mitasi huzuridagi Fiskal institut

Davlat soliq Qo’mitasi

huzuridagi Fiskal institut
Raqamli iqtisodiyot 01_21 guruh
talabalarining “Makroiqtisodiyot” fanidan

MUSTAQIL ISHI

Topshiruvchi: Abduraimova Tursunoy

Bo’riyev Ashraf
Masharifov Shamsiddin
Allanazarov Kamronbek

Mavzu: Ishsizlik, turlari, ta’sir etuvchi omillar va iqtisodiyotga ta’siri

Reja:
1. Ishsizlik
2. Ishsizlikning turlari
3. Ishsizlikka ta’sir etuvchi omillar va uning iqtisodiyotga ta’siri
4. O’zbekistonda ishsizlik darajasi


Ishsizlik bozor iqtisodining muqarrar sherigidir va har qanday mamlakatda mavjud. Inflatsiya bilan bir qatorda aholi turmush darajasini pasaytiradigan muhim omil hamdir. Ishsizlik — bir qism iqtisodiy faol aholining oʻziga loyiq ish topa olmasdan qolishi va mehnat zaxirasiga aylanishi. Ishsizlik inson manfaatlariga toʻgʻridan toʻgʻri taʼsir qiladigan yirik ijtimoiy-iqtisodiy muammolardan biri hisoblanadi. Ish joyini yoʻqotish koʻp kishilar uchun oilaviy turmush darajasining pasayishini, shaxsiy hayotining notinchligini keltirib chiqaradi, kishiga jiddiy ruhiy taʼsir koʻrsatadi. Amaldagi iqtisodiy hayotda ishsizlik ish kuchi taklifning unga bo’lgan talabdan oshib ketishi tarzida namoyon boʻladi. Ishsizlik sababi turlicha: texnika rivojlanish bilan mehnat unumdorligi ortadi, ishlab chiqarishga kam mehnat talab boʻlib qoladi. Iqtisodiyotda jami talab va taklif muvozanati buziladi, tovarlarga bozor talabining qisqarishi ish kuchiga talabni ham qisqartirib yuboradi, natijada ish kuchining bir qismi ortiqcha boʻlib qoladi; iqtisodiyot rivojlanishi bilan malakali ish kuchiga talab oshib, malakasizlar kerak boʻlmay qoladi; aholi ishchilarga nisbatan tez oʻsgan kezlarda, uning bir qismi ortiqcha bo’lib, ishsiz qoladi. Ishsizlik mamlakat iqtisodiyoti uchun jiddiy muammodir. Agar uning kichik miqdori ortib borayotgan ishlab chiqarish hajmida zahira sifatida foydali bo'lsa, yuqori o'sish nafaqat YaIM ishlab chiqarishni emas, balki hokimiyat almashgunga qadar ijtimoiy-siyosiy tartibsizliklarni ham anglatadi. Oddiy fuqarolar uchun ishsizlik yanada jiddiy muammo. Ishidan ayrilgan kishi jiddiy moliyaviy va ma'naviy qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Ishsizlarning hurmati, ayniqsa, yangi ish topa olmasangiz, keskin kamayadi. Ba'zi hollarda majburiy ishsizlik odamning tanazzulga olib keladi odamlarni ichishga va giyohvandlikka olib boradi. Shunday qilib, u ham jiddiy ijtimoiy muammodir.
Sog'lom iqtisodiyotda hamisha ishsizlikning ba'zi darajasi bo'ladi. Koreys urushidan keyin eng past ishsizlik darajasi 2,5 foizni tashkil etdi. Bu tez orada iqtisodiy inqirozga olib keldi. Shuning uchun 4,5-5,0 foiz tabiiy ishsizlik darajasi sog'lom ko'rsatkichdir.
Ishsizlik turlari:
Friksion (oraliq) ishsizlik.
Siklik ishsizlik. Institutsional ishsizlik.
Texnologik ishsizlik.
Hududiy ishsizlik.
Yashirin ishsizlik.
Turg’un ishsizlik.
Ishsizlik sababi har xil boʻlganidek uning shakllari ham turlicha. Ishsizlik ning asosiy shakllari: Friksion ishsizlik —turli sabablarga koʻra (yangi yashash joyiga oʻtish, kasbni oʻzgartirish, bola boqish, yangi ish tanlash) vaqt-vaqti bilan ishsiz qolish. Bu ixtiyoriy ishsizlik hisoblanadi. Tarkibiy ishsizlik — ishlab chiqarish tuzilmasi oʻzgartirilgan sharoitda eski tarmoqlarda ishlab kelgan kishilarning yangi tarmoqlarga kerak kasbni hali oʻzlashtirmagan kezlarida yuz beradi. Siklli Ishsizlik — iqtisodiy tangliklar bilan bogʻliq boʻlib, ishlab chiqarishning pasayib ketishi natijasida yuzaga keladigan ishsizlik bu majburan ishsiz qolishdir.
Mavsumiy Ishsizlik — mavsumiy ishda band boʻlganlarning mavsum tugagach, ishsiz qolishi. Yashirin Ishsizlik — rasman ish bilan band boʻlganlarning faqat qisman ishlashi. Unga qisqartirilgan ish kuni yoki ish haftasiga oʻtganlar, ish yoʻqligidan haq berilmaydigan taʼtilga chiqqanlar kiradi.
Ishsizlar ishlayotganlar bilan bir qatorda mamlakat ish kuchini tashkil qiladi. Iqtisodiyotda ishsizlik muammosini oʻrganishdan asosiy maqsad aholining ish bilan bandligini yaxshilash orqali mamlakat (korxonalar) ishlab chiqarishni kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador tadbirlar ishlab chiqishdan iboratdir.
Ishsizlar safiga, odatda, nafaqat turli sabablarga koʻra ishdan boʻshatilganlar, balki oʻz ixtiyoriga koʻra ishdan ketganlar va yangi ish topishga harakat qilayotgan shaxslar ham kiritilishini qayd etish lozim. Ishsizlik tarkibi uning sabablariga kura ish kuchining 4 asosiy toifasini oʻz ichiga oladi: ishdan boʻshatilishi natijasida ish joyini yoʻqotganlar; ishdan ixtiyoriy ravishda boʻshaganlar; tanaffusdan soʻng ish qidirayotganlar; birinchi bora ish qidirayotganlar. Bu toifalarning oʻzaro nisbatlari iqtisodiy rivojlanish bosqichlariga bogʻliq.
Mamlakat miqyosida 3—5% darajasidagi ishsizlik iqtisodiyot uchun normal holat (Ishsizlik ning tabiiy chegarasi) hisoblanadi. Ishsizlik darajasini pasaytirish uchun aholi bandligini taʼminlash davlat dasturlari ishlab chiqiladi, korxonalar qurilib, yangi ish oʻrinlari tashkil etiladi, xodimlarni yangi kasblarga oʻqitish, qayta tayyorlash ishlari amalga oshiriladi, bandlikka yordam jamgʻarmasi tashkil qilinadi.
Mehnat qonunlariga koʻra, ishsizlarga mehnat birjalari orqali ishsizlik nafaqasi toʻlanadi.
Friksiyonel ishsizlik, ishchilar eski ishlarini tark etgan, lekin hali yenisini bulamamışlardı. Ishchilarning aksariyati ixtiyoriy ravishda ketishadi, chunki ular ko'chib o'tishlari kerak, yoki yaxshi ish topishlariga imkon berish uchun etarli pulni tejab qolishdi.
Friksiyonel ishsizlik ham talabalar birinchi ish izlayotgan yoki onalar ish kuchiga qaytib kelganida ham paydo bo'ladi. Bundan tashqari, ishchilar ishdan bo'shatilganda yoki ayrim holatlarda korxonaning yopilishi kabi biznesga xos sabablarga ko'ra ishdan bo'shatilganda sodir bo'ladi. Friksiyonel ishsizlik qisqa muddatli va ish qidirish jarayonining tabiiy qismi. Aslida, ishqalanishning ishsizlik darajasi iqtisod uchun yaxshi bo'ladi, chunki ishchilar ko'proq samaraliroq ish joylariga ko'chib o'tishga imkon beradi.
Strukturaviy ishsizlik iqtisodiyotdagi o'zgarishlar sodir bo'lganda, ish beruvchilarning malakasi va ish beruvchilar uchun zarur bo'lgan ko'nikmalar o'rtasida nomuvofiqlikni keltirib chiqaradi.
Misol tariqasida, sanoat ishlab chiqaruvchilar mashinalarni ishdan chiqarib, ularni robotlar bilan almashtiradilar. Ishchilar ularni almashtirgan robotlarni qanday boshqarishni o'rganishlari kerak. Uzoq qisqarish tez-tez tizimli ishsizlikni keltirib chiqaradi. Agar ishchilar uzoq vaqt ishsiz qolishsa, ularning malakasi eskiradi. Agar ular past darajadagi, malakasiz ish bilan shug'ullanishga tayyor bo'lsalar va ular iqtisod tiklansa ham ishsiz qolishlari mumkin. Agar shunday bo'lsa, tizimli ishsizlik tabiiy ishsizlikning yuqori darajasiga olib keladi.
Tiklanishsiz ishsizlik tabiiy ishsizlikning bir qismi emas. Bu biznes inqirozining qisqarish bosqichidan kelib chiqadi. Tovar va xizmatlarga bo'lgan talab keskin tushib, korxonalarni xarajatlarni kamaytirish uchun ko'plab ishchilarni tashlashga majbur qilish.
Tiklanishsiz ishsizlik ko'proq ishsizlikni keltirib chiqaradi. Buning sababi, ishdan bo'shatilgan ishchilarga zarur bo'lgan narsalarni sotib olish uchun kamroq mablag 'sarflash, bu esa talabni yanada kamaytirishdir. Hukumat aralashuvi keng pul kredit siyosati va hatto fiskal siyosat shaklida odatda pastga spiralni to'xtatishi kerak. 1929 yilgi fond bozori qulashi oqibatida hukumat darhol kirib chiqmadi. Bu 10 yil davom etgan va 25 foiz ishsizlik darajasiga olib chiqqan Buyuk Depressiyaga olib keldi.
Uzoq muddatli ishsizlik 27 haftadan ortiq vaqt mobaynida faol ish izlayotganlar uchun sodir bo'ladi. Uning ta'siri halokatli. Ko'pchilik ish beruvchilar uzoq vaqt qidirib topilgan odamni ko'zdan qochiradilar. Hissiy va moliyaviy xarajatlar juda zararli bo'lishi mumkin. Afsuski, ishsizlarning yuqori foizlari ushbu turkumga tushib, krizis oldidan yoki oldingi chuqurlashishdan ko'ra ko'proq tushadi.
Haqiqiy ishsizlik ishsizlikning turlaridan biri emas, balki siz tushunishingiz kerak bo'lgan atama. Ko'pchilik "rasmiy" ishsizlik darajasi o'rniga BLS tomonidan hisoblangan muqobil kursdan foydalanishi kerakligini ta'kidlaydi. Bu raqam " haqiqiy ishsizlik darajasi” deb ataladi va ishsizlikning keng ta'rifidan foydalanadi. Haqiqiy ishsizlik darajasi uchun BLS uchta toifani o'z ichiga oladi:
Marginal biriktirilgan, oxirgi to'rt hafta mobaynida ish qidirishni istamagan, lekin o'tgan yilga qaram bo'lgan odamlardir. Ushbu bo'lim shuningdek quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Ajablanadigan ishchilar, ish qidirishdan voz kechganlar.
To'liq vaqtli ishni xohlagan yarim kunlik ishchilar.
Mavsumiy ishsizlik mavsumdagi muntazam o'zgarishlardan kelib chiqadi. Mavsumiy ishsizlikdan zarar ko'rgan ishchilarga kurort xodimlari, o'qituvchilar va muzqaymoq sotuvchilari kiradi. Bu ekinlarni yig'ib oladigan kishilarni ham o'z ichiga olishi mumkin. Qurilish ishchilari mamlakatning aksariyat qismlarida qishda qochib ketishadi. Maktab xodimlari ham mavsumiy ishchilar sifatida qarashlari mumkin. BLS mavsumiy ishsizlikni aniqlamaydi. Buning o'rniga, uning mavsumiy omillarini bekor qilish uchun uning ishsizlik bahosini o'zgartiradi. Bu esa ishsizlik darajasini aniqroq baholash imkonini beradi.
Klassik ishsizlik, shuningdek, "real ish haqi" yoki "ishsizlikni keltirib chiqaradigan" deb ham ataladi. Ish haqi qonunning talablaridan yuqori bo'lsa va talab odatda aytib turadi. Odatda uch holatda bo'ladi:
Uyushmalar yuqori oylik maosh va foyda haqida muzokaralar olib bormoqda.
Uzoq muddatli shartnomalar, retsessiya tufayli juda yuqori bo'lgan ish haqini belgilab berdi.
Hukumat minimal ish haqi miqdorini juda yuqori deb hisoblaydi.
Natijada, kompaniyalar har bir xodimga ko'proq ish haqi to'lashlari kerak, shuning uchun ular kam xodimlarga ega bo'lishlari mumkin. Ishdan bo'shatilganlar klassik ishsizlikning qurboni bo'ladi.

Ishsizlik va u bilan bog’liq muommolar mehnat bozoridagi ijtimoiy iqtisodiy mehnat munosabatlarining asosiy mazmunini tashkil qiladi. Ishsizlik muommosini o’rganishdan asosiy maqsad aholining ish bilan bandligini yaxshilash orqali mamlakat ishlab chiqarishini kengaytirish va aholi turmush darajasini yanada yaxshilashga aloqador tadbirlar ishlab chiqishdan iborat. Jamiyatdagi ishsizlik darajasini pasaytirish uchun qo’shimcha ishchi o’rinlarini yaratish, ularni ishga tushirish aholining tabiiy o’sishidan orqada qolmasligi kerak.

Ma’lumki, O’zbekiston dunyo hamjamiyati davlatlari o’rtasida aholisining jadal o’sib borayotgaligi bilan ajralib turadi. Mamlakat aholisining soni har yili o’rtacha 550-600 ming kishiga, mehnatga layoqatli aholi soni esa 250-300 ming kishiga ko’paymoqda. Bunday vaziyat o’z navbatida aholining ish bilan bandligini oshirish, buning uchun esa ishlab chiqarishni kengaytirish, yangi ish o’rinlarini yaratish borasida uzluksiz ish olib borishni taqozo etadi. Ishsizlik - ishchi kuchining (iqtisodiy faol aholining) bir qismi bo’lib, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohasida ish bilan band bo’lmagan ijtimoiy-iqtisodiy jarayondir. U mehnat bozorida ishchi kuchining nisbatan katta taklifi bilan ishchi kuchi talabi o’rtasida mavjud bo’ladigan nomuvofiqlikni aks ettiradi.
Natijada iqtisodiy faol aholining bir qismi tovar va xizmatlar ishlab chiqarishda ish bilan band bo’lmaydi va mehnat bozorining yordamida o’zining jismoniy va aqliy qobiliyatlarini ro’yobga chiqara olmaydi nazariy jihatdan qaraganda ishsizlik iqtisodiy kategoriya bo’lib, u insonning mehnat qilish huquqi, uning o’z mehnatga qodirligini yuzaga chiqarish huquqi kabi tabiat bergan huquqini amalga oshirish borasida yollanma xodimlar bilan ish beruvchilar o’rtasida kechadigan munosabatlarni aks ettiradi shu bilan birga, bunda gap nafaqat hayotning o’zini saqlab qolish va takror tiklab borish uchun zarur bo’lgan vositalarni ta’minlash jihatidan, balki shuningdek hayotiy faoliyat shakli bo’lmish mehnatga oid tabiiy ehtiyojni ro’yobga chiqarish jihatidan ham insonning mehnat qilish huquqi, uning mehnatga qodirligini yuzaga chiqarish huquqini amalga oshirish to’g’risida boradi. Ko‘pgina rivojlangan mamlakatlarning ijtimoiy statistika ma’lumotlariga ko‘ra ishsizlar sirasiga va ish bilan band degan maqom berish uchun o‘tkazilgan so‘rovlar paytida ish bilan band bo‘lmaganlar guruhiga ishdan bo‘shagandan so‘ng to‘rt hafta mobaynida ish topishga uringan va mehnat birjasida ro‘yxatdan o‘tgan shaxslar kiritiladi. Yaponiyada ishsiz shaxs deb, so‘nggi bir hafta davomida bir soat ham ishlamagan, Buyuk Britaniyada esa, so‘nggi bir hafta mobaynida ishlamagan, shu davr mobaynida ish qidirgan yoki kasalligi tufayli ish qidirish imkoniyatiga ega bo‘lmagan fuqarolar tushuniladi. Ayrim mamlakatlarning qonun hujjatlariga binoan, ishsiz deb, ishdan bo‘shatilgan va mehnat stajiga ega bo‘lganlar tushuniladi. Ishchi kuchi majmuidan ishlab chiqarish omili sifatida to‘la foydalanmaganlikdir. Turli mamlakatlarda har bir muayyan davrda ishsizlik darajasi bir-biridan jiddiy farq qiladi, bu esa har bir mamlakat uchun qaror topgan «tabiiy» ishsizlik darajasiga, mamlakatdagi iqtisodiy davriylik fazasiga, shuningdek, davlat tomonidan ishlab chiqilgan ish bilan bandlik siyosatiga bog‘liq bo‘ladi. Ishsizlikning tarqalishi muayyan vaqt mobaynidagi ishsizlik maqomiga ega bo‘lgan kishilarning umumiy sonini bildiradi. Mazkur davrning oxiriga kelib, uning ishsizlik maqomini saqlab qolgan qolmaganligi bu yerda rol o‘ynamaydi. U mazkur davrning boshida hisobda turgan va ishsiz deb topilganlarning umumiy miqdori sifatida aniqlanadi. Hozirgi statistika hisobi bo‘yicha umuman ishsizlarning tarqalganligini, shuningdek, ayrim ijtimoiy-demografik guruhlar bo‘yicha: ayollar, erkaklar, yoshlar, qishloqlar hamda shaharlarda yashovchi shaxslarni aniqlash imkonini beradi. Ishsizlikning davomiyligi – ishsizlik maqomiga ega bo‘lgan shaxslarning shu davr oxiriga kelib, ish qidirish muddati o‘rtacha qancha davom etganligini ko‘rsatuvchi hajmdir. Ishsizlikni tahlil qilishda uning davomiylik ko‘rsatkichi alohida ahamiyatga ega. Ishsizlikning o‘rtacha davomiyligi va uzoq vaqt ishlamayotganlar ishsizlar orasidagi hissasi haqidagi ma’lumotlar nisbiy ishsizlik haqida xulosa chiqarish imkonini beradi. Faqat quyidagi omillar ishsizlar ommasini ish bilan bandlikka ko‘maklashish markaziga murojaat qilishga majbur etadi: - yangi ish topish umidi; - ishsizlik bo‘yicha nafaqaning me’yoriy yashashini ta’minlovchi yuqori darajasi; - aholining shu markaz faoliyatidan xabardorligi; - ishsiz maqomiga ega bo‘lish uchun zarur shartlarning hammasiga muvofiq kelish (hujjat bilan tasdiqlangan). Bu omillarning hammasi mamlakatdagi haqiqiy ishsizlikni kamaytirish tomoniga xizmat qiladi. Ikkinchi tomondan, ko‘pincha ish bilan bandlikka ko‘maklashish markazida ish bilan shubhali band bo‘lmaganlar (real, ammo norasmiy ishlaydiganlar), har qanday ma’lumotnomalarni olishda «faol» bo‘lganlar ro‘yxatdan o‘tadilar. Shunday qilib, ishsizlik maqomini aniqlashda ro‘yxatga olish jarayoniga yondashuv to‘g‘ri natijalar bermaydi. Ishsizlikni baholashning boshqa uslublari, masalan, tanlab tekshirish yoki ekspert xulosalari asosida baholash uslubini ishlab chiqish kerak. Shu bilan birga, aholiga ularning mehnat bozoridagi huquqlari to‘g‘risida to‘la axborot berish, ish bilan bandlikka ko‘maklashish markazi faoliyatini tom ma’noda targ‘ib qilish kerak. Mehnat unumdorligi mohiyatini anglash uchun “mehnat unumdorligi” va “ishlab chiqaruvchi mehnat kuchi” degan tushunchalarni aniqlashtirish kerak. Ishlab chiqaruvchi mehnat kuchini potensial (imkoni bo‘lgan) unumlik, ya’ni muayyan sharoitda mazkur vaqt mobaynida muayyan natijaga erishishni ta’minlashga qodirlik deb tushunishi kerak. Mehnat unumdorligi haqiqiy amaliy o‘lcham, ya’ni amalga oshirilgan imkoniyat sifatida namoyon bo‘ladi. Mehnat unumdorligi – o‘zgaruvchan o‘lchamdir, unga ham intensiv, ham ekstensiv omillar ta’sir etadi.
Ishsizlikning iqtisodiy oqibatlari uning tas`irida ishlab chiqarilmay qolgan mahsulot hajmi orqali baholanadi. Iqtisodiyot barcha ishlashni xohlagan va ishlay oladiganlar uchun yetarli miqdorda ish joylarini yaratish holatiga ega bo`lmasa, mahsulot ishlab chiqarish potensial imkoniyatining bir qismi yo`qotiladi. Iqtisodiy adabiyotlarda bu yo`qotish yalpi ichki mahsulot(YaIM) hajmining orqada qolishi sifatida aniqlanadi hamda u haqiqiy YaIMning potensial YaIMdan kam bo`lgan sifatida ko`rinadi. Ishsizlik darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, YaIM hajmining orqada qolishi shunchalik katta bo`ladi. Makroiqtisodiyot sohasidagi taniqli tadqiqotchi A.Ouken ishsizlik darajasi va YaIM hajmini orqada qolishi o`rtasidagi nisbatni matematik ifodalab, Ouken qonunini yaratdi.
Ishsizlikning ijtimoiy oqibatlari ham mamlakat iqtisodiyotiga sezilarli ta`sir o`tkazishi mumkin. Jumladan, ishsizlikning ba`zi turlarining uzoq muddatli tavsifi ishchilarning o`z malakalarini yo`qotishlari hamda daromad va ijtimoiy mavqei jihatidan aholining nisbatan past toifasiga o`tib qolishiga olib keladi. Bu esa ularda o`z turmush tarzidan qoniqmaslik, ijtimoiy faollikning yo`qolishi, atrofdagilarga nisbatan loqaydlikning paydo bo`lishi kabi holatlarni keltirib chiqaradi. Natijada uzoq davom etgan surunkali ishsizlik millatning ruhiy sog`lomligiga putur yetkazadi. Ishsizlik o`sishining muqarrar oqibati bo`lib mamlakatdagi jinoyatchilikning o`sishi va ijtimoiy keskinlik darajasining kuchayishi hisoblanadi. Shunga ko`ra, mamlakatdagi ishchi kuchi bandligini ta`minlash va ishsizlarni ijtimoiy himoyalash davlat iqtisodiy siyosatining asosiy yo`nalishlaridan biri hisoblanadi.
Ishsizlik ham, ishsizlar ham oila a'zolari uchun fojeadir. Ishsizlikning oqibatlari moddiy boyliklar chegarasidan tashqariga chiqadi. Uzoq ishlamay qolganda, malaka yo'qoladi va kasbi bo'yicha kasbni topish imkonsiz. Vaziyat manbai yo'qligi o'z-o'zini hurmat qilish, axloqiy tamoyillar va boshqa salbiy oqibatlarga olib keladi. Ruhiy, yurak-qon tomir kasalliklari, o'z joniga qasd qilish, qotillik va yuqori ishsizlik darajasi o'rtasidagi to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik mavjud. Ommaviy ishsizlik katta siyosiy va ijtimoiy o'zgarishlarga olib kelishi mumkin.
O‘zbekistonda rasmiy ma'lumotlarga ko‘ra, ishga layoqatli aholining taxminan 10 foizi ishsiz. Ya'ni ichki mehnat bozorida band bo‘lganlar, chetga ketganlardan tashqari 1,5 mln nafarga yaqin fuqaro ishsiz hisoblanadi. Bugun aksariyat tashkilotlar, ayniqsa nodavlat kompaniyalar yaxshi xodimlar qidirib, bo‘sh ish o‘rinlari haqida e'lonlarni muntazam joylashtirib borishadi. Eng katta ish beruvchi bo‘lgan davlat tizimida ham vakant talaygina.
Misol uchun: Toshkent viloyatida 130 ming aholi ishsiz, kelgusi besh yilda 270 ming yoshlar mehnat bozoriga kirib keladi. Ayni paytda viloyatda 8 ming pedagog, 11 ming muhandis va texnologlar, 3 ming agronom va veterinar, 7 mingdan ziyod IT sohasida, geologiya va qurilish-loyihalash sohalarida kadrlar yetishmaydi.
Bu prezidentning Toshkent viloyatiga tashrifidagi nutqidan, ya'ni birinchi manbadan olingan ma'lumotlar.
Kimdir muttasil ish izlaydi, qaysidir tashkilotlar esa malakali xodimga zor. Xo‘sh, nega shunaqa? Albatta, maosh kamligi, ish sharoitlarini og‘irligi, geografik noqulaylik kabi jiddiy sabablar bor. Lekin tanganing ikkinchi tarafiga e'tibor berilsa, boshqa jiddiy sabablarni ham ko‘rish mumkin: sabr-toqat yo‘qligi, malaka yetishmasligi, noreal orzular shular jumlasidan.
Afsuski, juda ko‘pchilik yoshlar, ya'ni mehnat bozorini muttasil to‘ldirib borayotganlar amalda imkonsiz talablar bilan ham qimmatli vaqtlarini, ham yaxshi imkoniyatlarini yo‘qotadi. Chunki hech kim yosh mutaxassisni diplomi borligi uchungina, yoki shu odam ishsizligi uchungina 10 mln so‘m maosh bilan kutib o‘tirmaydi.
Har qanday ishga va maoshga talabgor zarur bo‘lsa eng quyi pog‘onadan boshlab o‘zini ko‘rsata bilishi lozim va hatto shart bu. Nega? Chunki qiyinchiliklar insonni toblaydi, mutaxassis sohaga oid zarur ko‘nikmalarga ega bo‘ladi, shu paytgacha ota-onasi qaramog‘ida yurganida his qilmagan narsani — pul oson topilmasligini anglab yetadi. Eng muhimi – vaqt o‘tgani sayin turtina-surtina tajribasini oshirib boradi.
Sabot bilan ishlagan, bilimi va salohiyati chindan bo‘lgan mutaxassis har qanday tashkilotda o‘z o‘rnini topa boradi. Tabiiyki, maoshlar ham oshadi, hech kim bunday xodimni qo‘yib yuborgisi kelmaydi. Vaqt kelib lavozim ham ko‘tariladi, katta daromad ham topiladi, boshqa joylardan yaxshi takliflar ham kelib tusha boshlaydi.
Bugungi vaziyat qanaqa? O‘zbekiston aholisi jadal ko‘payayotgan, har yili o‘rtacha 700 ming yoshlar mehnat bozoriga kirib kelayotgan mamlakat. Albatta, ularning hammasini ish bilan ta'minlab borish imkonsiz. Lekin hech bo‘lmasa bo‘sh ish o‘rinlarini band qilishga nima to‘sqinlik qilmoqda?
“Ish yo‘q, bor ishning oyligi kam”, deya nolish bilan nimani o‘zgartirish mumkin? O‘sha oz maosh olmaydigan, yoki biror kasb bilan band bo‘lmaydigan odamning maqomi oziga qanoat qilganga va yaxshilikka umid qilayotganga teng kelmaydi-ku?
Ish qidirganlarning aksariyatida “har qanday ishga kirish uchun albatta pora berish zarur”, degan dogmatik qarash bor. Unutmang: har doim ham davlat asosiy ish beruvchi bo‘lib qolmaydi, nodavlat tashkilot esa o‘ziga o‘zi zarar qilib, pora olish yo‘li bilan keraksiz xodimni ishga olmaydi.
Bu yerda muhim bir jihatni esdan chiqarmaslik lozim — gap aynan mehnatga tayyor, ma'lum darajada bilim va qobiliyatga ega, qiyinchiliklarni matonat bilan yengib o‘tishga tayyorlar haqida ketmoqda. O‘zi biror narsani eplay olmaydigan, salohiyat nol, ammo ambitsiyalari ummon bo‘lganlar haqida emas.
Bitta Toshkent viloyatining o‘zidagi davlat tashkilotlarida shuncha ish o‘rni bor. Ma'lumotlarga ko‘ra, joriy yil 9 oy natijasi bilan O‘zbekistonda ishsizlik darajasi 9,4 foizni tashkil qilgan (o‘tgan yil shu davrda 11,1 foiz), ishsizlar 1 million 417 mingta (o‘tgan yili 1 mln 912 ming).
Bo‘sh ish o‘rinlari 234 mingni tashkil qildi, shundan 92 mingtasi davlat tashkilotlari, 142 mingtasi xususiy sektordagi sub'yektlar hisobiga to‘g‘ri keladi.
«Bo‘sh ish o‘rniga qo‘yilgan minimal talablar – 107,3 mingtasi oliy (46 foiz), 104 mingtasi (44 foiz) o‘rta maxsus ma'lumotli kadrlarga talab qo‘yilgan bo‘lsa, 23,1 mingtasi (10 foiz) maxsus ma'lumot talab qilmaydigan bo‘sh ish o‘rinlarini tashkil etadi.
Xususan, xizmat ko‘rsatishda — 54,7 ming, ta'limda — 52,2 ming, sanoat ishlab chiqarishda — 48,9 ming, sog‘liqni saqlashda — 21,9 ming, qurilishda — 15,7 ming, qishloq xo‘jaligida — 12,1 ming, moliya-sug‘urta sohasida — 5,7 ming, aloqa va axborot texnologiyalari sohasida — 4,6 ming, boshqa sohalarda 18,3 ming bo‘sh ish o‘rinlari mavjud. Mehnat organlariga joriy yilda 842 ming nafar fuqarolar murojaat qilgan, ularning 61 ming nafari (7 foiz) oliy, 181 ming nafari (21 foiz) o‘rta maxsus, 600 ming nafari (71 foiz) o‘rta ma'lumotli ish qidiruvchilar hisobiga to‘g‘ri keladi.
Bundan ma'lum bo‘ladiki, mehnat bozorida asosan oliy va o‘rta maxsus ma'lumot ega bo‘lgan kadrlarga ehtiyoj yuqori bo‘lgani holda, ish qidiruvchilarning asosiy qismi (74 foiz) o‘rta ma'lumotli ish qidiruvchilarni tashkil etadi.
O‘rta ma'lumotli ish qidiruvchilarning bandligiga ko‘maklashish maqsadida, xizmatchilarning asosiy lavozimlari va ishchilar kasblari klassifikatorida tegishli o‘zgartirishlar kiritilib, 2035ta kasblarga bo‘lgan talablar oliy ma'lumotdan o‘rta ma'lumotga tushirildi. Bundan tashqari, oliy ma'lumot talab etadigan bo‘sh ish o‘rinlariga nomzodning talab etiladigan ma'lumoti bo‘lmasa-da, lekin amaliy ko‘nikma va tajribasi mavjud bo‘lsa, malakani baholash markazlarida imtihon topshirib, ularning guvohnomasi bilan ishga kirishi mumkin.
Ishchi kasblar bo‘yicha yaxshi mutaxassislarga talab va ularning ish haqi darajasi ham oshmoqda. Kasblar bo‘yicha hisobchi — 8,4 ming (3,6 foiz), haydovchi — 8,6 ming (3,7 foiz), tikuvchi — 7,4 ming (3,2 foiz), maktabgacha ta'lim muassasalarida tarbiyachi va tarbiyachi yordamchisi — 5,7 ming (2,4 foiz), muhandis — 3,1 ming (1,3), chilangar — 3,8 ming (1,6 foiz), oshpaz — 2,4 ming (1 foiz), duradgor — 4,9 ming (2,1 foiz), sotuvchi 2,1 ming (1 foiz) va hokazolarga talab mavjud.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, hozir kamida 230 mingta tasdiqlangan, maoshi oz bo‘lsa-da, muntazam, doimiy ish o‘rinlari o‘z egalarini kutmoqda. O‘zbekistonda santexnik, slesar, payvandchi, elektrik kabi bir qarashda oddiy kasblarda ham katta yetishmovchilik mavjudligi hech kimga sir emas. Uy ta'mirlaydiganlar yoki quradiganlar buni juda yaxshi his qilishadi. Ammo yoshlarning aksariyati uzoq o‘qish va tajriba talab qilmaydigan, lekin yaxshi daromad keltiradigan bunday kasblarni pisand qilmaydilar.