Reja: Til leksikasining o‘zgaruvchaligi. Leksika xalq tarixi ko‘zgusi

Turkiy tillarning unlilar tizimi. Dunyodagi barcha tillarda bo‘lgani kabi turkiy tillarda ham unli va undoshlar oppozitsiyasi mavjud.

Hozirgi turkiy tillarda unli va undosh tovushlar miqdori bir xil emas. Tuva, gagauz, chulim, tatar tillarida unlilar miqdori variantlari bilan hisoblaganda yigirmatadan ortadi. Masalan, gagauz tili fonetikasida 18ta unli fonema beriladi: a, i, o, u, e, i, o:, u:, a:, aa, n, oo, uu, ee, ii, 0:0:,u:u:, a:a:. V. V.Radlov fikricha, umumturkiy bobo til davrida sakkizta unli mavjud bo‘lgan. Turkiy tillarning aksariyatida unli fonemalar 8ta:

Qisqa unlilar a o e u u 1 i

Cho‘ziq unlilar a: o: e: u: u: 1: i:

Hozirgi o ‘zbek adabiy tilida 6 ta unli fonema mavjud. Qadimgi turkiy til davriga xos til oldi i ning lablangan orqa qator a unlisiga o‘tishi tatar, boshqird tillari uchun xarakterlidir: oaiap “mis’'. 0 ‘zbek tiliga lablanmagan o xosdir: ooiu, mong. Turkiy tillarga xos cho‘ziq a unlisi turkman va yoqut tillarida ko‘proq saqlangan. Turkiy tillarda cho‘ziq unlilar birlamchi va ikkilamchi turlarga ajratiladi. Birlamchi cho‘ziq unlilar tarixi qadimgi turkiy tilga borib taqalsa, ikkilamchi cho‘ziq unlilar turkiy tillar taraqqiyotining keyingi bosqichlarida qadimgi turkiy so‘zlar tarkibidagi ayrim undosh tovushlaming qisqarishi va tushishi natijasida kelib chiqqanligi qayd etilgan. Hozirgi turkiy tillarda so‘zdagi ayrim fonetik o‘zgarishlar natijasida vujudga kelgan cho‘ziq unlilar ham kuzatiladi. Masalan, uyg‘. o.rak ‘'o ‘roq o:rdak “o‘rdak’' kabi so‘zlarda birinchi unli cho‘ziq talaffuz qilinadi. Bunday unlilar turkologiyada ikkilamchi cho‘ziq unlilar deb yuritiladi. Bir qator turkiy tillarda ikkilamchi cho‘ziq a unlisi shakllangan: gag., xak., tuv., shor. a:r {agir) “og‘ir”, a:z (agiz) "og‘iz". tuv. ada.m (adagam)

“oyog‘im”, xak. aza.m (azagam) “ovog‘im", xak. pa:r (bagir) ‘bag‘ir”, turk. a:c (agach) "daraxt”, gag. sa:r (sagir) “sag‘ir”, tuv., xal., shor. a:l “ovul”.

Turkiy tillarda cho‘ziq unlilar so‘z ma’nolarini farqlashga ham xizmat qiladi: bar “bor” - baar “bag‘ir”, ol “u” -ool “o ‘g ‘il”, sok “ur” - sook “sovuq”, suk “chorlamoq”-sttM. “suyuqlik”, ur “uzoq” - uur “uya”, dun “tun’’-duun "kecha”. it “it”- ut “tovush”, cm “yoritmoq” – ciru “yorug‘i”.

Oltoy. gagauz, qirg‘iz, tuva, turkman, yoqut tillarida va o‘zbek tilining qorabuloq shevasida unlilar uzun-qisqaligiga ko‘ra farqlanadi. Bu holat fiziologik farq bo‘lib, ma’noni farqiash uchun xizmat qiladi. Masalan, qorabuloq shevasida: a:t “ism” - at “ot”( hayvon) , a:с “och” (sifat) - ос- “och-” (fe’l). Bu so‘zlar tarkibidagi unlilar birlamchi cho‘ziq unlilar hisoblanib, shu so‘z tarkibida azaldan cho‘ziq holda mavjud bo‘lgan