Reja: Totalitar tuzumdan huquqiy davlatga o‘tish

---

Mavzu: O‘zbekistonda demokratik, fuqarolik jamiyati asoslarining shakllanishi, amalga 
oshirilgan siyosiy islohotlar. 
REJA: 
1. Totalitar tuzumdan huquqiy davlatga o‘tish. 
2. O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining shakllanishi. 
3. Ko‘p partiyaviylik tizimi. Milliy siyosat 
1.Totalitar tuzumdan huquqiy davlatga o‘tish. Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab 
huquqiy davlatchilik asoslarini yaratish muhim vazifalardan biriga aylandi. Milliy davlatchilik 
rivojlanishining minglab yillik an’analari chorizm mustamlakasi davrida batamom inkor etilgan 
edi. Mustaqil O‘zbekiston Prezidenti I.A.Karimov tarixiy an’analarga, dunyo tajribalariga, 
o‘lkaning milliy-tarixiy rivojlanishiga hamda o‘lkaning o‘ziga xos tomonlariga tayangan holda 
jamiyatni tubdan isloh qilish yo‘llarini ishlab chiqdi. Bu jarayonda ikkita vazifa: 
1. Eski ma’muriy tizimni tugatish va hokimiyat boshqaruv organlarini qayta qurish; 
2. Yangi davlatchilikning huquqiy-siyosiy asoslarini yaratish, davlatchilikda yangi markaziy 
va mahalliy boshqaruv tizimini shakllantirish masalalari hal qilindi. 
O‘zbekiston Respublikasida huquqiy davlat qurilishining kafolati O‘zbekiston 
Konstitutsiyasidir. Davlat hokimiyati tashkil etishning muhim demokratik tamoyillari 
Konstitutsiyada qayd qilingan bo‘lib, unda hokimiyat qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud 
organlaridan iborat deb ko‘rsatilgan. Bu organlar faoliyati erkin, bir-biridan mustaqil bo‘lib, ayni 
vaqtda bir-biri bilan chambarchas bog‘liqdir. 1994 yil 24 dekabrda ko‘p partiyaviylik va 
muqobillik asosida saylangan Respublika Oliy Majlisi qonun chiqaruvchi hokimiyat vazifasini 
bajaradi. Oliy Majlisga saylovlar demokratik rivojlanishning yangi bosqichga o‘tganligidan 
dalolat berdi. Oliy Majlisga 250 deputat saylanib, ularning 120 nafari viloyatlar deputatlari 
kengashidan saylangan bo‘lib, qolganlari har xil partiyalardan vakillar edi. Davlatni 
boshqarishning prezidentlik shakli mamlakat boshqaruv tizimini isloh qilishning boshlanishi 
bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat hokimiyatining boshlig‘i bo‘lib, bir vaqtning 
o‘zida Vazirlar Mahkamasining Raisi vazifasini ham bajaradi. Prezident fuqarolar erkinligi va 
huquqlarini himoya qilish, Konstitutsiya va O‘zbekiston qonunlariga rioya qilinishini kafolatlaydi. 
Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyat organi bo‘lib, u ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy 
jabhalardagi vazifalarning bajarilishini, qonunlar, Oliy Majlis qarorlari, mamlakat Prezidenti 
farmonlarining ijro etilishini ta’minlaydi. 
Ijro etuvchi hokimiyat organlari tizimi ilgarigi hokimiyatdan tubdan farq qilib, bu tizim 
jamiyat hayotida muvofiqlashtiruvchilik vazifasini bajaradi. O‘zbekiston Respublikasida avval 28 
ta ittifoq va 17 ta respublika vazirliklari va komitetlari ish ko‘rgan bo‘lsa, endilikda ular o‘rniga 
bozor iqtisodi tizimiga mos keladigan vazirliklar va qo‘rnitalar tashkil etilgan. 
Respublikada hokimlar boshqaruvining joriy etilishi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, 
hokimlikka tajribali va malakali shaxslar Prezident tomonidan tayinlanadi va xalq deputatlari 
kengashlari tomonidan tasdiqlanadi. Xalq deputatlari Kengashlari hokimiyatning vakillik 
organlari bo‘lib, ular davlat va fuqarolarning manfaatlarini ko‘zlab o‘z vazifalarini hal etadi. 
Mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish organlarining asosini mahallalar tashkil etadi. Aholini huquqiy, 
ijtimoiy va iqtisodiy qo‘llab-quvvatlash, ijtimoiy jamg‘armalar tashkil etish, turli xayriya tadbirlari 
o‘tkazishda mahallaning o‘rni benihoya kattadir. Undan tashqari, mahalla yoshlarini 
vatanparvarlik ruhida tarbiyalash, mehr-oqibatli qilib voyaga yekazishda katta ishlarni amalga 
oshirmoqda. Fuqarolar yiQini, Oqsoqollar Kengashiga 1998 yil noyabr-dekabr oylarida o‘tgan 
saylovlarda mahalliy organlarga ko‘pchiligi oliy ma’lumotli, ko‘p tajribaga ega kadrlar ishga 
tortildi. Bular davlat organlari vazifalarini jamoat tashkilotlariga o‘tkazish jarayonining faol 
qatnashchiliridir.
Yangi davlat apparatining shaklanishi va faoliyatini davr talabiga mos keladigan kadrlar 
siyosatisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Shu nuqtai nazardan O‘zbekistonda ishni Yuqori darajada olib 
borishga qodir bo‘lgan ma’naviy yetuk kadrlarni tayyorlash va tarbiyalashga qaratilgan qator 

---

chora-tadbirlar o‘tkazilmoqda. Xususan, davlat va jamoat tashkilotlari, huquqiy organlar uchun 
Yuqori malakali kadrlar tayyorlab beradigan bir qancha oliy o‘quv yurtlari tashkil etildi. 
2.O‘zbekistonda fuqarolik jamiyatining shakllanishi. Fuqarolik jamiyati, bu insonning 
rivojlanishiga imkon yaratadigan, uning huquq va erkinliklarini to‘la darajada ta’minlaydigan 
qonun ustuvor bo‘lgan ijtimoiy jamiyatdir. Bunday jamiyat qurish davlat qonunlari va inson 
huquqlarini poymol etmaslikni, insondan qonunlarga qat’iyan rioya qilishni talab etadi. Har bir 
fuqaroning davlat boshqaruviga keng jalb etilishi, inson huquqlarini himoya qilishda faol 
qatnashishini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratilishi zarur. Huquqiy davlatda sud hokimiyati 
O‘zbekiston Respublikasida odil sudlov va tarbiyalash vazifalarini bajarish bilan alohida ahamiyat 
kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi sud hokimiyati tizimiga besh yil muddatga saylanadigan 
Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud, Oliy xo‘jalik sudi, Harbiy sudlar tizimi, Qoraqalpog‘iston 
Respublikasi oliy sudi, Qoraqalpog‘iston Respublikasi xo‘jalik sudi, viloyat, rayon va shahar 
sudlari kiradi. Sud hokimiyatining faoliyati to‘g‘risidagi qonun-qoidalar O‘zbekiston 
Respublikasining 1993 yil 2 sentyabrida qabul qilingan «Sudlar to‘g‘risida»gi qonunda bayon 
etilgan. Jamiyat tizimini qayta tashkil etar ekan, respublika rahbariyati sud hokimiyati doirasida 
islohotlar o‘tkazib, inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, ularning erkinligi va majburiyatlarini 
kafolatlovchi huquqiy mexanizmni shakllantirdilar. Bu jarayonda, respublikamizda demokratik 
jamiyat talablariga mos tushadigan saylov tizimining tashkil etilishi ham muhim ahamiyatga 
egadir. Bu o‘zgarishlarning barchasi shaxsning davlat va jamiyat bilan munosabatlarini 
belgilashga qaratilgan. Davlat va shaxs o‘tasidagi munosabat fuqarolikni namoyon etadi va 
ularning o‘zaro huquq va majburiyatlaridan kelib chiqadi. O‘zbekiston Respublikasi Oliy 
Majlisining 1999 yil (dekabr) sessiyasi sud-huquqiy ishlaridagi islohotlarni chuqurlashtirish 
yo‘lida advokatura tizimini kuchaytirish, sudyalarning chinakam mustaqilligini ta’minlash 
vazifalarini qo‘ydi. 
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 28 
dekabrdagi, 1995 yil 5 maydagi Qonunlari negizida demokratik saylov tizimi asoslab berilgan. 
«Saylov tizimi» to‘g‘risidagi Qonunga asoslanib 1994 yilning 25 dekabrida vakillik organlariga 
birinchi marta hududiy bir mandatli saylov okruglari bo‘yicha ko‘p partiyaviylik asosida besh yil 
muddatga deputatlar saylandi. I.A.Karimov davlat va jamiyat hayotini erkinlashtirish yuzasidan 
muhim vazifani belgilab: «..hokimiyat vakolatlarini nodavlat va jamoat tashkilotlariga, fuqarolarni 
o‘z-o‘zini boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o‘tkaza borish, ularning haq-huquqlari va 
erkinliklarini muhofaza etishni kuchaytirishdan iborat» degan g‘oyani ilgari surdi. Oliy Majlisning 
XIV sessiyasi «kuchli davlatdan — kuchli fuqarolik jamiyat sari» degan siyosiy qurilish dasturini 
belgiladi. 
3.Ko‘p partiyaviylik tizimi. Milliy siyosat. Partiyalar va harakatlar demokratik jamiyat 
qurishning zaruriy sharti bo‘lib, 80-yillarning oxirlaridan boshlab O‘zbekistonda bir qator ijtimoiy 
harakatlar paydo bo‘ldi. «Birlik» xalq harakati, «Erk» demokratik partiyasi, O‘zbekiston erkin 
yoshlar uyushmasi kabi norasmiy tashkilotlar faoliyat ko‘rsatib, jamiyatdagi muhim muammolarni 
ilgari sursa ham sovet rejimi ularni rasmiy tan olmadi. Faqat mustaqillik sharofati bilan 1991 
noyabr oyida «Birlik» va «Erk» tashkilotlari O‘zbekiston Adliya vazirligi tomonidan ro‘yxatga 
olindi. Biroq bu harakat rahbarlarining so‘l qarashlari va boshqa sabablar oqibatida oradan ko‘p 
o‘tmay ularning faoliyati to‘xtatildi. Mustaqillik yillari mamlakatimizda 5 ta siyosiy partiya tashkil 
topdi. O‘zbekiston Xalq demokratik partiyasi 1991 yil noyabrdan faoliyat ko‘rsatib, o‘z safida 420 
mingdan ziyod a’zoni birlashtirgan. Oliy Majlisning 69 ta deputati uning a’zolaridir. «Vatan 
taraqqiyoti» partiyasi 1992 yil may oyida tuzilgan bo‘lib, uning saflarida 35 mingdan ortiq a’zo 
bor. Uning 14 a’zosi Oliy Majlis deputati. «Adolat» sotsial-demokratik partiyasi 1995 yil fevralda 
tashkil topgan bo‘lib, 30 mingdan ortiq a’zosi bor. Oliy Majlisda 47 deputatdan tashkil topgan o‘z 
fraksiyasiga ega. «O‘zbekiston Milliy Tiklanish demokratik partiyasi» 1995 yil iyunida tashkil 
topgan. Saflarida 6 mingga yaqin a’zosi bor. 1998 yil «Fidokorlar» milliy-demokratik partiyasi 
tashkil topdi. 2000 yilda maqsad va vazifalari mamlakatni har tomonlama rivojlantirishdan iborat 
bo‘lgan «Vatan taraqqiyoti» va «Fidokorlar» yagona partiyasiga birlashdilar. Shuningdek, 
Respublikada 1995 yil iyun oyida ta’sis etilgan «Xalq birligi» harakati ham mavjud. Bu partiya va 

---

harakatlarning har biri jamiyat ma’lum qatlamlarining siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy va ma’naviy 
qarashlarini ifodalaydi. Ular parlament shaklidagi partiyalar bo‘lib, qonun chiqaruvchi va vakillik 
organlari saylovlarida ishtirok etadilar va qonun doirasida faoliyat ko‘rsatadilar. Shuningdek, bu 
partiyalar saylangan deputatlari orqali qonun chiqarish jarayonida ishtirok etadilar. 
Mamlakatimizda partiya va harakatlardan tashqari 200 ga yaqin kasaba, tadbirkorlar, yoshlar, 
faxriylar kabi ijtimoiy uyushmalar ham mavjud. Bular orasida eng ommaviysi kasaba uyushmalari 
bo‘lib, tarkibida 7,5 mln. a’zo bor. 
O‘zbekiston hayotida yoshlarning o‘rni beqiyosdir. 1991 yil oxirida O‘zbekiston yoshlar 
ittifoqi tuzilgan. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 7 yanvar farmoni bilan iqtidorli 
yoshlarni xorijdagi ilg‘or taraqqiy etgan oliygohlarda bilim olishlarini tayyorlash, tashkil etish 
uchun «Umid» jamg‘armasi tuzildi. Hozirgi kunda 2300 jamoat birlashmalari va nodavlat 
tashkilotlari faoliyat ko‘rsatmoqda. Prezident I. A. Karimov, «bu tashkilotlar faqat xayriya va 
muruvvat muassasalariga aylanib qolmasdan, demokratik qadriyatlarni, kishilarning qonuniy haq-
huquqlarini va erkinliklarini himoya qilishlari kerak», degan vazifa qo‘yadi. 
O‘zbekiston Respublikasi 120 dan ortiq millatlar va elatlarni birlashtirgan ko‘pmillatli 
davlat. Bugungi kunda respublikada yashovchi har bir fuqaro millati, kelib chiqishi, dini va irqidan 
qat’iy nazar teng huquq va imkoniyatlarga ega. Aynan mana shu tamoyil milliy siyosatimizning 
asosini tashkil etadi. Respublikadagi barcha millatlarning rivojlanishiga katta e’tibor qaratilib, 
ularning tili va dinini hurmat qilish, milliy va xalq an’analarini saqlash, erkin va har tomonlama 
taraqqiyotini ta’minlash maqsadida 80 ta milliy madaniyat markazlari tashkil etilgan. Bularning 
faoliyatini 1993 yil yanvarida tashkil etilgan Respublika Baynalmilal madaniy markazi boshqarib 
boradi. Respublikamizda millatlararo munosabatlarda barqarorlikka erishilgan, bu O‘zbekistonda 
demokratik jamiyat qurishning garovidir. Millat va elatlarning o‘zaro hurmatda bo‘lishi jamiyat 
ma’naviy barkamolligining belgisidir. Bu holat davlatdagi milliy barqarorlikdan tashqari, uni 
yanada mustahkamlanishi uchun zamin yaratadi.
Hozirgi bosqichda jamiyatning demokratlashuvida «to‘rtinchi hokimiyat» — matbuotning 
ahamiyati kattadir. 1997 yil Respublikamizda 8 tilda 495 ta gazeta, 1844,2 ming nusxada, 113 ta 
jurnal 820 ming nusxada nashr etilgan. Ommaviy axborot vositalarini demokratiyalashtirish va 
qo‘llab-quvvatlash maqsadida ijtimoiy-siyosiy jamg‘arma tashkil etilgan. Respublikamizda 
jurnalist kadrlarni, ayniqsa, xalqaro jurnalistlarni tayyorlashga katta e’tibor berilmoqda. Bu borada 
1999 yil mart oyida Vazirlar Mahkamasining O‘zbekistonda jurnalist kadrlarni tayyorlashni 
yanada takomillashtirish maqsadida O‘zbekiston Milliy universitetining jurnalistika fakulteti va 
Jahon tillar universiteti xalqaro jurnalistika fakultetlari ishlarining markazlashtirilishi katta 
ahamiyat kasb etadi.