Reja: Xitoy Xalq Respublikasi iqtisodiyoti

Xitoy fond bozorining pasayishiga qarang (2015)
2015-yilning avgust oyida Xitoy iqtisodiyoti jiddiy muammolarni boshdan kechira boshladi. Xitoy Xalq banki yuanni keskin ravishda 1,9 foizga devalvatsiya qildi, bu eksport muammolari bilan bogʻliq edi (Pekin 1994-yil yanvaridan boshlab milliy valyuta kursining shunga oʻxshash pasayishiga yoʻl qoʻymadi). 2015-yilning 12-iyundan avgustigacha Xitoy fond bozori 29 foizga pasayib, 2,8 trillion dollar kapitallashuvni yoʻqotdi. Avgust oyi oxirida Xitoy bozori, hatto Markaziy bank yuanni ikki kun ichida ikkinchi marta devalvatsiya qilganidan keyin ham pasayishda davom etdi.^{[15][16][17][18]} 2015-yil dekabr oyida yuan ikki marta qadrsizlandi, 14-dekabrda esa 137 bazaviy punktgacha qadrsizlandi. Xitoydan kapital oqimi 2015-yilda 7 barobar oshib, bir trillion AQSH dollarini tashkil etdi. Bu kuzatuvlar olib borilgan 2006-yildan beri eng yuqori miqdor edi^[19][20]
2016-yilda Xitoy iqtisodiyotidagi inqiroz davom etdi: yilning birinchi savdo kunida Xitoyning CSI300 indeksi 7 foizga pasaydi. Shu sababli Xitoy savdo bozorlari kun oxirigacha yopildi. 2016-yilning 4-yanvarida Pekin milliy valyutaning (eurusd_tod) dollarga nisbatan kursini 6,5032 yuangacha pasaytirdi. 4,5 yil ichida birinchi marta valyutalarning ogʻirligi bir dollar uchun 6,5 yuandan zaifroq boʻldi.^[21] 25-fevral kuni Xitoyda fond indekslari 6 % dan koʻproqqa tushib ketdi. Shanxay kompozit indeksi yil boshidan buyon 23 foizga pasaydi.^[22] 29-fevral kuni Xitoy fond bozori yana pasaydi.^[23] Mart oyi boshida Moody’s xalqaro reyting agentligi Xitoyning kredit reytingini „barqaror“dan „salbiy“ga tushirishga qaror qildi.^[24] 2016-yilning birinchi choragida Xitoyning umumiy qarzi yalpi ichki mahsulotning 237 foizini tashkil etib, rekord darajada oʻsdi.^[25]
Yuan kursini barqarorlashtirish maqsadida Xitoy valyuta zaxiralarini qisqartirishni boshladi. 2016-yilning oʻrtalaridan boshlab mamlakat valyuta zahiralari doimiy ravishda kamayib bormoqda, buning natijasida 2017-yil yanvar oyi boshida 2011-yilning fevral oyidagi eng past darajaga tushdi^[26][27][28].
Xitoy jahon valyuta zaxiralarining yarmiga ega. 2012-yil Xitoy 2 trln dollar Daromad olindi va shu bilan birga xarajatlar koʻpaydi. 2014-yilda Xitoy oʻz zahiralarida AQSH dollarining toʻplanish sur’atini sezilarli darajada pasaytirdi va zahiralarning oʻsish surʼatini sezilarli darajada pasaytirdi, butun dunyo boʻylab investitsiyalarni oshirdi.
2011-yilning yozida Xitoy banklari kuniga 2 mlrd. sotilgan va daromadning katta qismini yevroga aylantirgan. Shuningdek, milliy valyutadagi kontragentga bosqichma-bosqich oʻtish (masalan , svop shartnomasi) sodir boʻldi (Rossiya va Xitoy oʻrtasida valyuta almashinuvi imzolandi). 2011-yil Aprel Xitoy Markaziy banki xalqaro hisob -kitoblarda dollardan butunlay voz kechish rejalarini eʼlon qildi.
2014-yilning kuzida Xitoy va boshqa davlatlar XVFga muqobil rivojlanish banki tashkil etilishini eʼlon qildilar, XVJ islohotlari muvaffaqiyatsizlikka uchragani uchun iyul oyida AQSh tomonidan kuzatildi^[29].
Xitoy Xalq Respublikasi bank tizimi asosan davlat sektoriga kredit beradi: 2006-yilda xususiy biznesga kamida 1 ta Kreditlarning foizdan kamroq qismi jinoyat olamidagi yirik davlat banklari tomonidan berilgan. Soʻnggi yillarda bank sektorini milliylashtirish jarayoni sekin kechdi: 2013-yil dekabr oyida beshta yirik davlat banklarining depozit sertifikatlarini erkin sotish boshlandi va 2014-yil boshida Davlat kengashi 5 ta toʻliq xususiy tijorat banklari (Shanxay, Tyanjin, Chjejiang va Guangdong). yaratish dasturini tasdiqladi^[30]. Xitoy banklari asta-sekin chet elga chiqmoqda: 2013-yil boshida Xitoyning 16 ta banki 1050 ta xorijiy yuridik shaxslarni, shu jumladan 49 ta davlatda shoʻba korxonalari, filiallari, vakolatxonalari va turli darajadagi qoʻshma korxonalarini tashkil qildi^[30].
Qishloq xoʻjaligi
Motor pulluk bilan haydash, Yuxi, Yunnan
Xitoy, birinchi navbatda , qishloq xoʻjaligida jiddiy suv tanqisligidan aziyat chekmoqda. Soʻnggi 10 yil ichida (2008-yil) mamlakatda ekin maydonlari 123 million mu/1 gektar = 15 mu/^[31] ga kamaydi.
Sanoat
1949-yilda Xitoy Xalq Respublikasi eʼlon qilingandan soʻng, mamlakatda qisqa muddatda sanoatlashtirish amalga oshirildi va bu sanoatning jadal rivojlanishiga imkon berdi. Biroq, yana oʻttiz yil davomida Xitoyning iqtisodiy oʻsishi sezilarli darajada sekinlashdi. Faqat 1979-yildan boshlab, Xitoy chet el investitsiyalari kirib kelishi uchun yopiq jamiyatdan ochiq jamiyatga oʻtgandan soʻng, mamlakat modernizatsiya va rivojlanish, sanoat ishlab chiqarishi davriga kirdi. Gonkongning geografik yaqinligi xorijiy kompaniyalar uchun asosiy afzallik boʻlib, ular Xitoyda eksportga yoʻnaltirilgan ishchilarni yigʻish zavodlarini joylashtirishni boshladilar.
1980-yillarning oʻrtalarida Xitoy hukumati sarmoyalarni ragʻbatlantirish uchun toʻrtta maxsus iqtisodiy zonani yaratdi: Shanxay, Chjuxay, Shantod va Xaykou, bu erda toʻgʻridan-toʻgʻri xorijiy investitsiyalar Gonkong, Tayvan va Qoʻshma Shtatlardan kelgan 14 ta qirgʻoqboʻyi shaharlari va portlari ochildi. Gʻarb sarmoyadorlari Xitoyning eng yirik ichki bozoriga kirish imkoniga ega. Tez orada birlamchi va ikkilamchi qayta ishlovchi sanoat korxonalari joylashgan arzonroq ishchi kuchiga ega 18 shahar ochildi. Bu TMKlarning mazkur hududlarga koʻchirilishiga, shuningdek, mahalliy korxonalarning modernizatsiya qilinishiga olib keldi.
1990-yil Yangi korporativ siyosat joriy etildi, mualliflik huquqini himoya qilish qoidalari kuchga kirdi, bu esa Yaponiya, AQSh va Gʻarbiy Yevropadan sarmoyalarni kuchaytirdi. Iqtisodiyotning ilgari yopilgan tarmoqlari: koʻchmas mulk, transport, telekommunikatsiya, chakana savdo va boshqalar ochildi.
Zavod va zavodlar soni boʻyicha dunyoda birinchi oʻrinda turadi. Oʻtgan 50 yil ichida Xitoyda 370 mingta yangi sanoat korxonasi qurildi. Bugungi kunda Xitoyda 360 ta sanoat mavjud. Sanoatning anʼanaviy rivojlangan tarmoqlari (toʻqimachilik, koʻmir, qora metallurgiya) bilan bir qatorda yangi sanoat tarmoqlari: neft qazib olish, neftni qayta ishlash, kimyo, farmatsevtika, avtomobilsozlik, aviatsiya, aerokosmik, elektronika sanoati paydo boʻldi. Bundan tashqari, Xitoyda mashinasozlik jadal rivojlanmoqda: umumiy, ogʻir, energetika, mashinasozlik, sanoat uskunalari, transport, qishloq xoʻjaligi, kemasozlik, avtomobilsozlik, elektronika, aerokosmik sanoat.
Xitoydagi Xitoy zavod va zavodlarining aksariyati yirik sanoat markazlarida va neg. sharqiy va qirgʻoq provinsiyalarida: Jiangsu, Shanxay, Liaoning, Shandong, Guangdong, Zhejiang, Fujian, Anhui, Jiangxi va boshqalar. b., shuningdek, Shanxay, Tyanjin, Chongqing va Gonkongda jamlangan. Yirik muhandislik markazlari, Shanxay, Xarbin, Pekin, Shenyang, Tianjin, Dalian, Chongqing, Nankin, Guanchjou, Qingdao, Zhengzhou, Sian, Chengdu va boshqalar. Xitoyning paxtani qayta ishlash zavodlari va chorvachilik mahsulotlarining aksariyati mamlakat shimoli-gʻarbida, zavod va fabrikalar esa qogʻoz, shakar va sut sanoatida, asosan, Xitoyning shimoli-sharqida joylashgan. Janubi-gʻarbda oziq-ovqat sanoati rivojlangan.
Xitoy sanoatining oʻziga xos xususiyati shundaki, boy tabiiy resurslarga qaramay, qazib olish sanoatining rivojlanishi, odatda, qayta ishlash sanoatidan orqada qolmoqda. Yengil sanoatda toʻqimachilik va oziq-ovqat sanoati yetakchi oʻrinni egallab, barcha sanoat mahsulotlarining 21 tasini tashkil etadi. % beradi.
Energiya
Uch dara suv omboridagi gidroelektr stansiyasi
2013-yilda birlamchi energiya resurslari isteʼmoli 2852,4 million tonna neft ekvivalentini, shu jumladan, 67,5 tonna koʻmirni tashkil etdi. %, neft uchun — 17,8 %, gidroenergetika uchun — 7,2 %, tabiiy gaz uchun — 5,1 %, atom energiyasi uchun — 0,9 %, boshqa qayta tiklanuvchi energiya manbalari uchun — 1,5 %^[32]. Xitoy oʻz vaqtida nafaqat oʻzini, balki qoʻshnilari Janubiy Koreya va Yaponiyani ham energiya bilan taʼminlagan. 1993-yildan beri u energiya resurslarining ikkinchi yirik yetkazib beruvchisi, neftning sof importchisi boʻldi va 10 yildan soʻng, 2003-yilda u dunyoda AQShdan keyin ikkinchi yirik neft importchisiga aylandi.
Tez iqtisodiy oʻsish Xitoyni energiya importiga juda bogʻliq qiladi. Bu ikki tomonlama jarayon boʻlib, buning natijasida Xitoy jahon energetika bozori va boshqa mamlakatlarning energiya siyosatiga, energiyaning jahon narxlariga sezilarli taʼsir koʻrsatadi, ishlab chiqarish oʻsishini ragʻbatlantiradi, shuningdek, kanallarni taqsimlash va yangilarini yaratishni ragʻbatlantiradi. Shunday qilib, hozirgi vaqtda Xitoyning jahon neft importidagi ulushi 16 % (2015)^[33] va 2000-yilda jahon talabining oʻsishi — 30 %. %. Shunday qilib, ishonch bilan aytish mumkinki, energetika sohasining rivojlanishidan — rivojlanayotgan mamlakatlarda hukmronlikka bosqichma-bosqich oʻtishiga toʻliq ishonch bilan aytish mumkin.
Koʻmir
Shaxtada: chiqindi jinslardan koʻmir boʻlaklarini tanlash (1999).)
Koʻmir sanoat sohasida, birinchi navbatda, poʻlat ishlab chiqarishda asosiy energiya manbai hisoblanadi. 1993-yilgacha Xitoy, birinchi navbatda, boy koʻmir zahiralari tufayli energiya xavfsizligi muammosiga duch kelmadi. Koʻmir har doim Xitoyning energiya balansida muhim rol oʻynagan va barcha isteʼmol qilinadigan resurslarning 70 % dan ortigʻini tashkil qiladi. Shu munosabat bilan Xitoy jahon energiya narxlarining beqarorligiga kamroq moslashdi va faqat oʻzini oʻzi taʼminlash strategiyasini amalga oshirdi. 2010-yilda ishlab chiqarish 3,2 mlrd. tonnani tashkil etadi, bu AQShdagidan ikki barobar koʻpdir (koʻmir qazib olish boʻyicha ikkinchi oʻrinda).
Asosiy muammo — energiya resurslariga boʻlgan ichki ehtiyojni koʻmir hisobiga qondirish uchun mamlakat boʻylab konlarning kontsentratsiyasi yoʻqligi. Xitoy yalpi ichki mahsulotining yarmini tashkil etuvchi mamlakatning sharqiy va janubi-sharqida koʻmir zahiralarining atigi 17 foizi joylashgan. Natijada koʻmirning 60 % dan ortigʻi oʻrtacha masofasi 550 km boʻlgan temir yoʻl transportida tashiladi, bu esa yuk ortish yoʻllariga zoʻriqish hosil qiladi, natijada tez-tez avariyalar va yetkazib berishda uzilishlar yuzaga keladi.
1992-yildan boshlab davlat koʻmir narxi ustidan nazoratni bosqichma-bosqich pasaytirdi, lekin bu liberallashuvga olib kelmadi va natijada narxlar yirik davlat kompaniyalari va tayyor mahsulotning yirik xaridorlari oʻrtasidagi kelishuv asosida belgilanadi. Natijada xalqaro sifatli koʻmirning ichki narxi 5-7 dollardan oshadi. 2003-yilda koʻmir eksporti eng yuqori choʻqqiga chiqdi va pasaydi. Import, asosan, Avstraliya va Indoneziyadan oʻsa boshladi. 2007-yilning birinchi choragida yuqori ichki koʻmir narxlari va transport bilan birgalikda isteʼmolning oʻsishi bilan Xitoy koʻmirning birinchi aniq importchisi boʻldi. Bu koʻmir sanoati infratuzilmasini yetarli darajada moliyalashtirmaslik va ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni bartaraf etish uchun ogohlantirish sifatida belgilandi.
Minalar portlashi va suv toshqini haqidagi xabarlar deyarli har hafta keladi, biroq vaziyat oʻnlab yillar davomida oʻzgarmagan. Rasmiy statistik maʼlumotlarga koʻra, har yili 6000 ga yaqin odam (haqiqiy raqamdan bir necha baravar koʻp) favqulodda konda halok boʻladi. Bu bir qator baxtsiz hodisalardan keyin koʻplab koʻmir konlarining yopilishiga olib keldi.
Birinchi neft 1949-yilda Xitoyda qazib olindi; Daqing konini oʻzlashtirish 1960- yilda boshlangan^[34]. 1993-yil Xitoyning energetika sektori uchun burilish davri boʻlib, oʻz-oʻzini taʼminlash davrining tugashini koʻrsatdi. Xitoy 1965-yildan beri birinchi marta neft tanqisligini boshdan kechirdi. 1965-yilgacha Xitoyda bu turdagi yoqilgʻi etishmayotgan edi, keyinchalik u SSSRdan olib kelingan. Biroq, Daqing keyinchalik yirik konlarni oʻzlashtirganidan soʻng, 1970-yillarning boshlarida Xitoy nafaqat oʻzini, balki neft qoʻshnilarini ham taʼminlay oldi. Keyinchalik mamlakat sharqida yana bir qancha konlar topildi. Neft eksporti ham asosiy valyuta manbalaridan biriga aylandi.
Neft
Birinchi neft 1949-yilda Xitoyda qazib olindi; Daqing konini oʻzlashtirish 1960-yilda boshlangan^[34]. 1993-yil Xitoyning energetika sektori uchun burilish davri boʻlib, oʻz-oʻzini taʼminlash davrining tugashini koʻrsatdi. Xitoy 1965-yildan beri birinchi marta neft tanqisligini boshdan kechirdi. 1965-yilgacha Xitoyda bu turdagi yoqilgʻi etishmayotgan edi, keyinchalik u SSSRdan olib kelingan. Biroq, Daqing keyinchalik yirik konlarni oʻzlashtirganidan soʻng, 1970-yillarning boshlarida Xitoy nafaqat oʻzini, balki neft qoʻshnilarini ham taʼminlay oldi. Keyinchalik mamlakat sharqida yana bir qancha konlar topildi. Neft eksporti ham asosiy valyuta manbalaridan biriga aylandi.
1980-yillarning boshidan neft sanoatiga investitsiyalarning kamligi, eski konlarning tugashi va yangi ishlab chiqarishning yoʻqligi tufayli neft qazib olishning oʻsish surʼati pasayib ketdi. Samarasiz strategiya natijasida Xitoyning 1973 va 1978-yillardagi oʻzini-oʻzi taʼminlovchi „neft zarbalari“ hech qanday taʼsir koʻrsatmadi, Gʻarb davlatlari energiya tejovchi texnologiyalar va energiya xavfsizligi masalalariga, jumladan, atrof-muhitga etkazilgan zararni minimallashtirishga, samarali ishlab chiqarishga eʼtibor qaratdilar. Biroq, Xitoyda neft konlarini oʻrganish juda faol edi — 1997-yildan 2006-yilgacha 230 ta konlar topildi^[35]. Xitoyning tasdiqlangan neft zaxiralari 2006-yil boshida 18,3 milliard barrelgacha oshdi. 2025-yilda bu koʻrsatkich 19,6 milliard barrelgacha oshadi. Shu bilan birga, oʻrganilmagan zaxiralar 14,6 milliard barrelni tashkil etadi.
2004-yil holatiga koʻra, Xitoy neft isteʼmolining uchdan bir qismini tashkil etdi. 2004-yilda Xitoyda oʻn yil davomida neft isteʼmolining oʻrtacha yillik oʻsishi 6,7 ni tashkil etdi % va neft qazib olishning oʻrtacha yillik oʻsishi 1,75 ni tashkil qiladi faqat%. 2002-yilda neft qazib olish 168 mln. tonnani, isteʼmol hajmi esa 245 mln. tonna. 2010-yil boshidan boshlab deyarli butun mamlakatda neft qazib olish va qayta ishlash uchta davlat kompaniyasi tomonidan nazorat qilinadi^[36]. Importning oʻsishi, shuningdek, Xitoyda ham konlarni oʻzlashtirish yoki ishlab chiqarishning yanada samarali usullarini joriy etishdan koʻra arzonroq ekanligi bilan bogʻliq.
Energiya xavfsizligi masalalarini hal qilishda Xitoy rahbariyati, birinchi navbatda, taʼminot manbalarini diversifikatsiya qilishga tayanadi — 1990-yillarning birinchi yarmida yetkazib berishlar asosan beshta davlatdan amalga oshirilgan boʻlsa, 1997-yilda ularning soni 35 taga yetdi. Importga qaramlikni bartaraf etish uchun Xitoy milliy neftni qayta ishlash kompaniyasi (CNOOC) tomonidan amalga oshirilayotgan shelfdagi gaz va neft zaxiralarini ishlab chiqarishni faollashtirish rejalashtirilgan.
Gaz
Tabiiy gaz energiya isteʼmolining atigi 3-4 % ni tashkil qiladi, boshqa koʻplab mamlakatlarda bu koʻrsatkich 21-25 % ni tashkil qiladi % Energiya resurslaridan foydalanishni diversifikatsiya qilish uchun Xitoy tabiiy gaz isteʼmoli ulushini oshirishi kerak. Hisob-kitoblarga koʻra, ushbu turdagi yoqilgʻi isteʼmoli 2003-yildan 2030-yilgacha yiliga oʻrtacha 6,8 martani tashkil qiladi. % ga oshadi. 2020-yilga kelib Xitoy 200 milliard kub metr tabiiy gaz isteʼmol qiladi, shundan atigi 120 milliardi ichki manbalar hisobidan qoplanadi. Qaramlikni kamaytirish usullaridan biri ichki gaz zaxiralaridan tashqi neftni oʻzlashtirish boʻlib, keyinchalik uni suyultirilgan holda tashish mumkin. Xitoyning tabiiy resurslarni geologik qidiruvi zaifligini hisobga olib, tabiiy gaz uchun kompensatsiya toʻlash kerak. Biroq, ularning rivojlanish va rivojlanish istiqbollari juda keng.
2009-yilgacha Xitoy odatda tabiiy gaz bilan oʻzini oʻzi taʼminlagan, ammo keyinchalik importga ehtiyoj bor edi^[34]. Hozirda 40 Gazning % si Sichuan provinsiyasidagi gaz konlaridan, qolgan qismi asosan qoʻshma gazlarni ishlab chiqaradigan neft konlaridan keladi; 2009-yilda mamlakatda 18 million tonnaga yaqin qoʻshma gaz suyultirilgan. Kelajakda Janubiy Xitoy dengizidan gaz tokchalarini yetkazib berish ham rejalashtirilgan, ammo bu juda kichik.
Ichki gaz manbalari keskin cheklangan. Shu sababli, energiya xavfsizligini diversifikatsiya qilish strategiyasi, birinchi navbatda, energiya resurslarini koʻpaytirish orqali elektr energiyasini ishlab chiqarish uchun suyultirilgan gaz (SNG) etkazib berish uchun alohida boʻlimga ega. Shuningdek, u qisman koʻmirni gaz bilan almashtirish hisobiga atmosferaga zararli chiqindilar miqdorini kamaytiradi. 2006-yilda Xitoyga LNG (Avstraliyadan) yetkazib berish boshlandi. 2012-yildan beri LNGning asosiy manbalari Qatar boʻlib kelgan. Rossiyadan Sibirga gaz quvurini ishga tushirish rejalashtirilgan (2019-yildan). Ushbu loyihalarning aksariyati kechiktirilmoqda, chunki import qilinadigan LNG narxi energiya manbalarini mahalliy ishlab chiqarish narxidan yuqori. LNG taʼminotining asosiy ulushi Xitoyning janubiy viloyatlari, Guangdong va Fujianga toʻgʻri keladi, chunki ular sanoatning eng yuqori oʻsish sur’atlariga ega va koʻmirdan qimmatroq LNG sotib olishga qodir. Shanxay va Pekin kabi yirik shaharlarda ham gazlashtirish dasturi mavjud.