Reja: Xristianlikning vujudga kelishi; Pravoslav oqimi; Katolik oqimi

3. Protestantizm dini. Protestanizm tarixi Martin Lyuterdan (1483-1546) boshlanadi. U birinchi 
bo‘lib katolik cherkovi bilan aloqani uzdi va protestant cherkovining asosiy qoidalarini ishlab chiqdi 
va uni himoya qildi. Bu nizomga ko‘ra, insonning Xudo bilan bevosita muloqoti mumkin. Lyuterning 
diniy va dunyoviy hokimiyatga qarshi chiqishlari, katolik dindorlarning imonni va vijdonni inson 
bilan Xudo o‘rtasidagi vositachi sifatida nazorat qilish haqidagi mulohazalarga qarshi chiqishi 
jamoatchilik tomonidan favqulodda diqqat bilan tinglandi. 
Protestantizmning mohiyatiga ko‘ra, ilohiy lutfu marhamat insonlarga cherkovning vositasisiz, 
bevosita in’om etiladi. Inson najot topishi uning shaxsiy e’tiqodi va Isoning vositasi orqali ro‘y 
beradi. Avom ruhoniylardan farqlanmaydi, ruhoniylik hamma dindorlarga bir xilda joriy etiladi. 
Protestantlik diniy marosimlarning ko‘pchiligini bekor qildi, faqatgina lyuteranlikda non va vino 
bilan cho‘qintirish saqalanib qoldi. 
O‘lganlarga bag‘ishlangan duo o‘qish, aziz-avliyolarga sig‘inish, muqaddas murdalarga, sanamlarga 
topinish bekor qilindi. Ibodat uylari ortiqcha hashamlardan, mehroblardan, sanamlar, haykallardan 

---

tozalandi, ruhoniylarning uylanmaslik shartlari bekor qilindi. Bibliya milliy tillarga tarjima qilindi, 
uni sharhlash har bir xudojo‘yning eng muhim burchi bo‘lib qoldi. 
Asrorlardan faqat cho‘qinish va mansublik (cherkovga) e’tirof etiladi. Ibodat va’z-nasihatlar, 
birgalikdagi ibodat va suralarni kuylashdan iborat bo‘ldi. Protestantlar Bogorodisa shaxsiyatini, 
a’rofni tan olmaydilar. 
Lyuter tomonidan tuzilgan reformasiya bosh taomillari 95 tezis shaklida yozib bergan. Ular 
Vittenbergning Nasriy cherkovining shimoliy eshiklariga yozib qo‘yilgan. Mana shu tezislardan biri: 
Iso payg‘ambar: «Tavba qiling, chunki samoviy shohlik yaqinlashib qoldi» deb jar solganida shuni 
ta’kidlaydiki, imon keltirganlar hayoti boshdan-oyoq to‘xtovsiz tavba-tazarrudan iborat bo‘lmog‘i 
darkor. 
Tavba-tazarru ruhoniy (avliyo) oldidagi birgina tazarrudan iborat emas. Birinchi to‘rt tezisda, Lyuter 
ta’kidlaydiki, haqiqiy tavba uzoq muddatli jarayondir, birgina xatti-harakat bilan ro‘yobga 
chiqmaydi. 
Papa faqat o‘zi belgilagan jazoni olib tashlashi mumkin. Cherkov hech qaysi samoviy jazodan insonni 
ozod qila olmaydi. Tavba-tazarru qonunlari tiriklar uchun joriy qilinadi (belgilanadi). Bu erda va 
keyingi bir qancha tezislarda papaning a’rof ustidan hukmronligi rad etiladi. 
«Ruhlar uchun indulgensiya olgan shaxslarga tavbu-tazarru qilish talab qilinmaydi», degan ta’limot 
Iso ta’limoti emas. Chindan tavba qilgan kishilarni Xudo gunohlarini kechadi va abadiy azobdan 
ozod qiladi. Gunohkor papa yorlig‘isiz ham bunday mag‘firatdan umid qilishi mumkin. 
Lyuter bir necha tezislarda ta’kidlaydiki, chindan tavba qilgan, nadomat chekkan xristian (nasoro) 
«samoviy jazoga shoshilmaydi, ya’ni unga samoviy jazo joriy etilmaydi». 
Cherkovning haqiqiy xazinasi muqaddas Injil va xudo marhamatidir. Lyuterning ta’kidlashicha, 
«xayrli amallar xazinasi»ning mavjudligi kambag‘allar uchun emas boylar uchun foydalidir, bu 
xazinalarga papa marhamati bilan emas, o‘z amallari bilan erishuvi mumkin. Bu xil vositalar bilan 
Xudoning mehrini qozonmoqni Lyuter sarob deb ataydi. 
Haqiqiy xristian Isoga ergashish istagi bilan yonmog‘i zarur. Najot yo‘li ruxsatnoma yorlig‘ida emas, 
balki chin yurakdan nadomat chekmoq va tavba qilmoqdadir. 
1517 yili 31 oktyabrda jamoatchilik hukmiga havola qilingan tezislar shundan iborat. Keyinchalik bu 
kun protestantlar bayrami bo‘lib qoldi. 
Kalvinizm. Diniy islohotning boshqa bir yirik arbobi Jan Kalvin (1509-1564) edi. Uning 1536 yilda 
nashr etilgan «Xristian dinidagi ko‘rsatmalar» degan bosh asari, protestantizm ta’limot sifatida 
shakllanganidan keyin yangi bir diniy yo‘nalish - kalvinizmning asosi bo‘lib qoldi. 
Dastlabki islohot arboblaridan farqli o‘laroq, Kalvin uchun diqqat markazi Injil emas Tavrot bo‘lib 
qoladi. Kalvin absolyut taqdir haqidagi ta’limotni ishlab chiqdi. Bu ta’limotga ko‘ra, barcha odamlar 
xudoning biz uchun noma’lum bo‘lgan irodasiga asosan mag‘firat qilinganlar va mahkum etilganlar 
toifasiga bo‘linadi. Inson va imon, na «xayrli ishlar» bilan taqdirga yozilganni o‘gartira olmaydi: 
mag‘firat qilinganlar najotga mahkum, mag‘firatdan mahrum bo‘lganlar esa abadiy azobga 
mahkumdirlar. Taqdir haqidagi ta’lim shunday asosga qurilganki, Iso ham bizning gunohlarimiz 
uchun azobu uqubatlarga giriftor qilingan edi. 

---

Protestant cherkovining kalvinistik yo‘nalishdagi davomchilari (kalvinistlar yoki reformatorlar) 
Shotlandiya, Gollandiya, Shimoliy Germaniya, Fransiya, Angliyada keng obro‘ga va ta’sirga ega 
edilar. 
Presviterianlar. Presviterianlik kalvinistik cherkovdan kelib chiqqan bo‘lib, (yunoncha eng eski) 
mo‘’tadil puritanlardir. 1592 yili SHotlandiya parlamenti bu ta’limotni asosiy mafkura deb hisoblash 
haqida qaror qabul qilgan. Bu jamoa boshida uning a’zolari tomonidan saylangan presviter turadi. 
Jamoalar mahalliy va davlat ittifoqlariga birlashadi. Diniy marosim ibodat, presviterning mav’izasi, 
oyatlarni kuylashdan iborat. Liturgiya bekor qilgan, na «din ramzi» va na «otche nash» o‘qilmaydi. 
Faqat dam olish kunlari bayram kuni deb hisoblanadi. 
Anglikan cherkovi. Anglikan cherkovi - Angliyaning davlat cherkovi 1534 yilda mahalliy katolik 
cherkovi Rim qiroli Genrix VIIIni cherkov boshlig‘i deb e’lon qildi, ya’ni cherkov qirol hokimiyatiga 
bo‘ysundirildi. XVI asr o‘rtalariga kelib ibodatni ingliz tilida olib borish joriy etildi, postlar bekor 
qilindi, but va sanamlar olib tashlandi, ruhoniylar uylanmasligi majburiy bo‘lmay qoldi. «Mo‘‘tadil 
yo‘l» ta’limoti, ya’ni Rim katolisizmi va protestanizm orasidagi o‘rtacha yo‘l shakllandi. Anglikan 
diniy ta’limoti «Umumiy ibodatlar kitobi»da aks ettirilgandir. 
Baptizm. Protestant ta’limotining eng ko‘p sonli davomchilari baptistlardir. Baptizm (yunoncha 
«suvga cho‘ktirish») XVII asr boshlarida vujudga kelgan bo‘lib, hozirgi kunda dunyoning 130 
mamlakatida o‘z tarafdorlariga ega. Bu ta’limot tarafdorlari faqat o‘spirinlarnigina cho‘qintirishga 
olib boradilar. «Hech kim, jumladan, ota-onalar ham kishi uchun biror dinni tanlay olmaydi. Kishi 
dinni ongli ravishda o‘zi ixtiyor qilmog‘i zarur», degan qoida baptistlar va zabur xristianlarining 
asosiy qoidasidir, ularda ibodat o‘ta soddalashtirilgan bo‘lib, diniy qo‘shiq, ibodat va mav’izadan 
iborat. Zabur xristianlari to‘rtta rusumni saqlab qolishgan: cho‘qintirish, (o‘spirinlar uchun) tanovul, 
nikoh, qo‘l bilan silab qo‘yish. Bu xristianlar uchun but ehtirom ramzi emas. 
Adventistlar harakati. Adventistlar (lotincha - kelish) harakati Amerikada XIX asrning 30 yillari og‘ir 
iqtisodiy buhron (krizis), umumiy ishsizlik davrida vujudga keldi. Uning asoschisi Vilyam Miller 
(1782-1849). Adventistlar bir necha mustaqil cherkovlarga bo‘lingan bo‘lib, ularning eng kattasi 
«Ettinchi kun adventistlari». Ularning asosiy g‘oyasi Isoning ikkinchi bor erga tushishi va 
insoniyatni xalos etib, shayton va uning tarafdorlarini bilan urushib, ularni mutlaq yakson qilishidir. 
Ular kishilarni Isoni kutib olish uchun yaxshi axloqli bo‘lishga chaqiradi. Adventistlar dindorlardan 
o‘z mablag‘laridan o‘ndan birini cherkov hisobiga o‘tkazishlarini va tinmasdan targ‘ibot ishlarini olib 
borishlarini talab qiladi. Iso payg‘ambarning ikkinchi marta erga qaytishi haqidagi bashorat najot 
yo‘li deb hisoblanadi. 
Hozirgi paytda G‘arbiy hamda SHarqiy cherkovlarning rahbarlari ko‘p asrli ixtiloflarning ayanchli 
oqibatlarini bartaraf qilishga intilmoqdalar. Masalan, 1964 yili Rim Papasi Pavel VI va 
Konstantinopol patriarxi Afinagor ikkala cherkov vakillarining XI asrda aytgan o‘zaro 
qasamyodlarini tarqoqligini bartaraf qilish uchun birinchi qadam qo‘yildi.