Reja: Xulosa chiqarishning umumiy tavsifi


Download 41.22 Kb.
bet1/3
Sana04.11.2023
Hajmi41.22 Kb.
#1748036
  1   2   3
Bog'liq
falsafa (2)


Reja:


  1. Xulosa chiqarishning umumiy tavsifi


  2. Xulosaning tuzilishi


  3. Analogiya


Xulosa chiqarishning umumiy tavsifi

Xulosa chiqarish deb, bir va undan ortiq chin mulohazalardan ma'lum qoidalar yordamida yangi bilimlarni keltirib chiqarishdan iborat bo’lgan tafakkur shakliga aytiladi. Xulosa chiqarishning asosiy mohiyati ma’lum bilimlar asosida noma’lum bilimlarni keltirib chiqarishdir. YA’ni xulosa chiqarish orqali biz borliqning bizga ma’lum jihatlari orqali uning noma’lum jihatlari haqida bilim hosil qilamiz.Xulosa chiqarish jarayoni asoslar, xulosa va asoslardan xulosaga o’tishdan tashkil topadi. To’g’ri xulosa chiqarish uchun, avvalambor, asoslar chin mulohazalar bo’lishi, o’zaro mantiqan bog’lanishi kerak. Xulosa asoslari va xulosa ham o’zaro mantiqan bog’langan bo’lishi shart. Bunday aloqadorlikning zarurligi xulosa chiqarish qoidalarida qayd qilingan bo’ladi. Bu qoidalar buzilsa, to’g’ri xulosa chiqmaydi.

Xulosa chiqarish xulosaning chinlik darajasiga ko’ra, aniqrog’i, xulosa chiqarish qoidalarining qat’iyligiga ko’ra hamda xulosa asoslarining soniga va fikrning hararat yo’nalishiga ro’ra bir qancha turlarga bo’linadi.
Maskur tasnifda xulosa chiqarishnifikrning harakat yo’nalishi bo’yicha turlarga ajratish nisbatan mukammalroq bo’lib,u xulosa chiqarishning boshqa turlari haqida ham ma’lumot berish imkonini yaratadi. Xususan, deduktiv xulosa chiqarish, zaririy xulosa chiqarish, indurtiv xulosa chiqarish va analogiya ehtimoliy xulosa chiqarish, deb olib qaralishui, bevosita xulosa chiqarish esa deduktiv xulosa chiqarishning bir turi sifatida o’rganilishi mumkin.


Deduktiv xulosa chiqarish (bevosita xulosa chiqarish).
Deduktiv xulosa chiqarishning muhim xususiyati unda umumiy bilimdan ju’ziy bilimga o’tishning mantiqan zaruriy xususiyatiga egaligidir. Uning turlaridan biri bevosita xulosa chiqarishdir.

Faqat birgina mulohazaga asoslangan holda yangi bilimlarning hosil qilinishi bevosita xulosa chiqarish deb ataladi.

Bevosita xulosa chiqarish jarayonida mulohazalarning shaklini o’zgartirish orqali yangi bilim hosil qilinadi. Bunda asos mulohazaning tarkibi, ya’ni sub’ekt va pridakat munosabatlarining miqdor va sifat tavsiflari muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Bevosita xulosa chiqarishning quyidagi mantiqiy usullari mavjud:
I. Aylantirish shunday mantiqiy usulki, unda berilgan mulohazaning miqdorini saqlagan holda, sifatini o’zgartirish bilan yangi mulohaza hosil qilinadi. Bu usul bilan xulosa chiqarilganda qo’sh inkor sodir bo’ladi, ya’ni avval asosning predakati, keyin bog’lovchisi inkor etiladi. Buni quyidagi ko’rinishda yozish mumkin:





Xulosa asosi




Xulosa

1

A

Xamma

E

Xech bir emas emas

2

E

Xech bir emas


A

Xamma S emas P dir

3

I

Ba’zi

O

Ba’zi S-P siz emas


4

O

Ba’zi emas


I

Ba’zi S emas P dir

Aylantirishda A-E ga, E-A ga, I-O ga, O-I ga o’zgaradi.Demak, aylantirish usuli bilan xulosa chiqarilganda “biror nimaning qo’sh inkori uning tasdig’iga tengdir”, degan qoidaga asoslanadi.

II.Almashtirish shunday mantiqiy xulosa chiqarish usuliki, unda xulosa berilgan mulohazadagi sub’ekt va predikatlarning o’rnini almashtirsh orqali keltirib chiqariladi.
Almashtirishda berilgan mulohazadagi terminlar hajmi e’tiboriga olinishi shart. Agar berilgan mulohazadagi terminlar hajmiga e’tibor berilmasa, xulosa noto’g’ri bo’lishi mumkin.





Xulosa asosi




Xulosa

Almashtirish turi

1

A

Xamma

A

Xamma P-S


Sof almashtirish


2

E

Xech bir emas


E

Xech bir P-S emas

Sof almashtirish


3

I

Ba’zi

I

Ba’zi P-S


Sof almashtirish


4

A

Xamma

I

Ba’zi P-S


Toraytirilgan almashtirish


5

I

Ba’zi

A

Xamma P-S


Kengaytirilgan almashtirish



Almashtirishda A-Aga, ye-Ega, I-Iga, A-Aga, A-Aga uzgaradi

Demak, almashtirish usuli qo’llanilganda mulohazadagi sub’ekt va predikat hajmi aniqlanadi va shu asosda mulohazadagi terminlarning o’rni almashtirilib, xulosa chiqariladi. Bu usul, ayniqsa, tushuncha berilgan ta’riflarning to’g’riligini aniqlashda muhim ahamiyatga ega.
III. Predikatga qarama-qarshi qo’yish bevosita xulosa chiqarishning mantiqiy usullaridan biri bo’lib, bu usul qo’llanilganda berilgan mulohaza avval aylantiriladi, so’ngra almashtiriladi. Natijada hosil qilingan mulohazaning (xulosaning) sub’ekti asos mulohaza predikatiga zid, predikati esa uning sub’ektiga mos bo'ladi: 3) Predikatga karama – karshi kuyish orkali xulosa chikarish.





Xulosa asosi


Xulosa



A

Xamma

Xech bir P emas S emas


2

E

Xech bir emas


Ba’zi P emas S dir


3

O

Ba’zi

Ba’zi P emas S dir

1
Predikatga karama – karshi kuyishda A - ye ga, ye – I ga, O – I ga, uzgaradi .


4) Mantikiy kvadrat orkali xulosa chikarish.

a) Zidlik (kontrandiklorlik) munosabatiga asoslangan xolda xulosa chikarish.
,
b) Karama-karshilik (kontrorlik) munosabatlariga asoslangan xolda xulosa chikarish.

c) Kisman maslik (subkontrorlik) munosabatiga asoslangan xolda xulosa chikarish.

d) Buysunish munosabatiga asoslangan xolda xulosa chikorish .

Bunda, xulosada, S ning inkor shakliga bo’lishi xulosa bog’lovchining inkor etilishi natijasidir. Predikatga qarama-qarshi qo’yishda A-E ga, E-I ga, O-I ga o’zgaradi.


IV. Mantiqiy kvadrat orqali xulosa chiqarish.



Bunda oddiy qat’iy mulohazalarning o’zaro munosabatlarini e’tiborga olgan holda, mulohazalardan birining chin yoki xatoligi haqida xulosa chiqariladi. Bu xulosalar mulohazalar Xulosa chiqarishning umumiy mantiqiy tavsifi. Mantiqiy ergashish tushunchasi. Voqelikni bilish jarayonida inson yangi bilimlarga ega bo‘ladi. Bu bilimlar abstrakt tafakkur yordamida, mavjud bilimlarga asoslangan holda vujudga keladi. Bunday bilimlarni hosil qilish mantiq ilmida xulosa chiqarish, deb ataladi.

Download 41.22 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling