Reje: Biosfera haqqinda tùsinik

Biosfera hàm noosfera
Reje:
1.Biosfera haqqinda tùsinik
2.Biosfera hàm oniñ qatlam qabiqlari
3.Biosfera quramalari
4. Noosfera haqqinda tùsinik
5. Paydalanģan àdibiyatlar
Biosfera ( grek sòzinen " bios"- tirishilik ham "sfera"- qabiq ) jerdiñ quramali sirtqi qabiģi, ondaģi organizmniñ tirishiligine qolayli sharayat jaratiw imkaniyatina iye bolgan ulken qurilma.
Biosfera " turmıs qabıǵı", tuwrısındaǵı dáslepki pikirdi J. B Lamark bildirgen. " Biosfera" terminin bolsa pánge Avstraliyalik geolog E. Zyuss (1875) kirgizgen. Biosfera táliymat tuwrısındaǵı tolıq maǵlıwmattı orıs alımi v. I. vernadskiy (1926 ) islep shıqqan.
Jan Batist Lamark
Biosfera atmosferanıń ozon ekranınadiyin biyiklikte bolǵan bólegi (20 -25 km), litosferanıń sırtqı bólegi hám gidrosferanı tolıq óz ishine aladı. Bosferaniñ tómen shegarası qurǵaqlıqta 2-3 km, okean tubida 1-2 km tereńlikediyin baradı.
Jerdegi turmıs quramalı hám xilmaxil organizmler kompleksinen ibarat. Tiri organizmler hám olar jasaytuǵınlıq ortalıq óz-ara bekkem baylanısqan bir pútkil dinamikalıq sistema—biogeotsenozlarin payda etedi.
Biosfera qabigi ùsh qatlamnan ibarat: atmosfera, gidrosfera, litosfera.
1. Atmosfera- kislorod, azot sonday aq 0.03% karbonat angidridinen ibarat. Atmosfera:
a) troposfera
b) stratosfera
c) mezosfera
d) termosfera
e) noosfera
2. Gidrosfera- jerdiñ suw qatlami bolip, hareketleniw tezligine, jerge siñiw ham shettegi molekulani biriktirip aliw imkaniyatina iye.
3. Litosfera- jerdiñ sirtqi qatti qabigi.
Biosfera tuwrısındaǵı táliymat ekologiya, biotsenologiya hám basqa pánlerdiń rawajlanıwda, tábiyaat hám jámiettiiń rawajlanıwı menen baylanıslı bolǵan júdá kóp oǵada quramalı mashqalalardi sheshiwde úlken áhmiyetta iye.
Biosfera quramalari:
Abiotik qatlam:- atmosfera hawasindaģi tirishilikti sipatlawshi qatlam.
Biotik qatlam:- organizm tirishiligi dawam etiwshi qatlam. Tiri organizmsiz tirishiliktiñ òzi joq, olar organizmge tirishilik beriwshi atomlar.
Biosferada, atom migraciyasiniñ eki bioximiyaliq principi belgili:
1. Barliq jerde tirishiliktiñ payda boliw mumkinshiligi.
2. Organizm migraciyasina sharayat jaratiw.
Biosfera atamasin pànge avstriyali geolog Edvard tarepinen 1875-jili kiritilgen.
Magluwmatlarģa qaraģanda jer massasi 6.1021 tonna, kòlemi 1083,1012 km3. , jùze kòrinisi 510,2 mln km3, salistirmali jerdiñ kòlemi kishi bolip oniñ tabiyiy resurslari sheklengen.
Planetamizdiñ tirishiligi sirtqi ham ishki qabiqlar menen oralģan. Ishki qabiģi -geosfera bolip òz nawbetinde òzi ham ekige bòlinedi-yadro ham mantiyago. Sirtqi qabiģi bolsa- litosfera, gidrosfera ham atmosfera ģa bolinip jerdiñ birikken quramali qabiģi biosferani payda etedi.
Noosfera (grekshe: noos — akl-aqıl hám sphaira — shar) — biosferannng insan aqılı húkimranlıq etetuǵın jańa xrlati. Noosferada insan biosfera rawajlaniwin belgilep beretuǵın tiykarǵı faktor esaplanadı.
Noosfera túsinigin 1927-jılda fransuz ilimpazları E. Lerun hám P. Teyetyar de Sharden pánge kiritken bolıp, olar noosferani biosfera ústinen húkimranlıq etiwshi, jerdi qorshap alǵan akl- idrok qavati dep qaralģan. v. I. vernandskiy 20 -ásirdiń 30—90 -jıllarında noosfera tuwrısındaǵı materialistik túsinikti ilgeri surdi. Onıń pikrine qaraǵanda, jámiettiiń óz-ara munasábetleri nátiyjesinde payda bolǵan biosferanıń sapa tárepinen jańa, insan mápi jolında qayta islengen evolyusion xrlati bolıp tabıladı.
Tabbiyat nizamlıqlarınıń oylaw hám jámiettiiń social -iktisodiy nizamlıqları menen uyqaslasıp ketiwi nosfer ushın tán ózgeshelik esaplanadı. Noosferaniñ ayırım strukturalıq -funksional elementleri jámiyet rawajlanıwınıń házirgi dáwirindeyaq júzege kelip atır. Rawajlanıwdıń uluwma dunyalıq sheshimleriniñ sheshiw maqsetinde insanlar kúsh-qudıreti birlesip barǵan sayın biosferanıń noosferaģa aylanıwı da kúsheyip baradı.
Keyingi jıllarda biosferanıń az-azdan noosferaģa aylanıwı gúzetilip atır. Noosferanin leksikalogik mánisi «fikrlewshi qabıq» bolıp esaplanadı. Noosfera biosferanıń nızamlı rawajlanıwı nátiyjesinde kelip shıģatuģin basqısh bolıp, insan menen tábiyaat ortasındaǵı óz-ara sanalı baylanıs munasábetlerin óz ishine aladı.
Paydalang‘an àdebiyatlar
1.Каримов И.А. "Өзбекистан ХХІ əсир босағасында"., 1997
2. Арманд. Д.Л. Нам и внукам. М.,1966
3. Бахиев Ə.Экология тийкарлары. Н., 1994
4. Дажо Р. Основы экологии. М.1975
DIQQATLARINIZ USHIN RAXMET !