Reje: I. Kirisiw. II. Tiykarǵi bólim

Reje:
I.Kirisiw.
II.Tiykarǵi bólim.
2.1. Berdaq shayir ómiri.
2.2. Ádebiy dóretiwshiligi.
III.Juwmaq.
IV.Paydalanilģan ádebiyatlar.

I.Kirisiw.
Qaraqalpaq xalqı óziniń kóp ásirlik awızeki hám jazba ádebiyatına iye. Sonıń ishinde, XIX ásir jazba ádebiyatı ayrıqsha orın tutadı.Bul ásirge kelip tuwısqan ózbek ádebiyatında Muqimiy,Furqat, qazaq ádebiyatında Abay, Altınsarin, túrkmen ádebiyatında Maqtımqulı, Kemine hám t.b. shayırlar Shıǵıs elleriniń kópshiligine jaqınnan tanılǵan bolsa, qaraqalpaq ádebiyatında Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq hám Ótesh sıyaqlı kórkem sóz sheberleri ósip jetilisip, xalqımızǵa keńnen málim boldı. Usı sóz sheberlerine shekemgi XIV — XVIII ásirlerde Soppaslı Sıpıra jıraw, Asan qayǵı, Dospanbet jıraw,Múyten jıraw, Jiyen jıraw sıyaqlı shayır hám jırawlardıń shıǵarmaları XIX ásirdegi qaraqalpaq ádebiyatınıń qáliplesiwine tiykar jarattı.
XIX ásir qaraqalpaq ádebiyatında poeziya janrı jetekshilik etiw menen birge jazba ádebiyattıń dástúrleri tereńlesti.Erte dáwirlerden kiyatırǵan qaraqalpaq xalqınıń bay awızeki dóretpeleri menen qońsılas túrkiy tilles xalıqlardıń folklorlıq miyrasları hám Shıǵıs ádebiyatınıń bay úlgileri XIX ásirdegi qaraqalpaq shayırlarınıń poeziyalıq shıǵarmalarınıń janrlıq hám ideya-tematikalıq jaqtan hár tárepleme bayıp barıwına unamlı tásir jasadı.

II.Tiykarǵi bólim.
2.1. Berdaq shayir ómiri.
Shayır edim kózim kórgenin jazdım...
(Berdaq)
Berdaqtıń ómiri hám dóretpeleri ádebiyat tariyxında birqansha tolıǵıraq izertlengen, shıǵarmaları keńnen tanıs shayır.
Onıń ómirine tiyisli maǵlıwmatlardı, dáslep shayırdıń óz shıǵarmalarınan kóplep ushıratıwımızǵa boladı. Mısalı:
Ata-anam maldı jıynap,
Shıbın janın bárhá qıynap,
Shaqalaqlap kúlip-oynap,
Ashlıqtan jalshıǵan emes.
Bunday maǵlıwmatlardı Berdaqtıń basqa shıǵarmalarınan da keltiriwge boladı. Berdaq shayır Ámiwdáryanıń Aral teńizine quyar ayaǵında 1827-jılı tuwılǵan. Berdaq jas waqtınan awır turmıstıń
barlıq qısıwmetlerin bastan keshiredi. On jasqa shıqqanda ata-anası ólip, jetim qaladı.
Berdaq mediresede oqıp sawatın ashqan hám óz waqtında bilimli, sawatlı adamlardıń biri bolǵan. Ol óz dáwiriniń basqa da úlken shayırları sıyaqlı bilimin óz betinshe tereńletken, kóp úyrengen hám qatıqulaq adamlardıń hám talant iyeleriniń shıǵarmaların jaqsı bilgen hám ózlestirgen. Onıń shayırlıq talantınıń jetilisiwinde ataqlı qaraqalpaq
shayırları Kúnxoja menen Ájiniyazdıń, sonday-aq, tuwısqan
xalıqlar shayırlarınıń da úlken tásiri bar.
Berdaqtıń ómirbayanı haqqındaǵı maǵlıwmatlar shın mánisinde onıń qosıqlarında tolıq saqlanıp qalǵan. Ol haqıyqıy realist shayır sıpatında XIX ásirdegi qaraqalpaqlar turmısında bolıp ótken barlıq tariyxıy waqıyalardan xabardar bolǵan, jáne bul waqıyalarǵa ózi tolıq qatnasqan. Sol ushın da onıń kópshilik shıǵarmaları ómiri menen baylanıslı bolıp keledi. Berdaqtıń dóretpesi jas bala waqtınan baslap óz awılı átirapındaǵı diyqanlar turmısınan, yaǵnıy «Ógizim» hám «Shıǵırım» qosıqlarınan baslanadı. Adamlardıń bir-birine
múnasibetlerin kórip ósiw menen birlikte Ernazar alakóz (1855 — 1856) hám Qońırat kóterilisiniń (1858 — 1859) waqıyaların óz kózi menen kórip, júregi menen seziwi onıń ómirindegi úlken hádiyseler bolıp esaplanadı.
Berdaq 23 jasqa kelgende múyten ruwınıń keńtanaw tiyresinen Biybitxan dep atalǵan qızǵa úylengen. Ol hayalınan Húrlixa, Húrliman, Ayımxan isimli úsh qız hám Ayeke, Nazıbek isimli eki bala tuwıladı. Sońınan hayalı qaytıs bolıp, Baǵdagúl degen qızǵa úylengen. Onnan Úrimxan degen qız tuwıladı. Berdaqtıń aqlıq-shawlıqları Moynaq, Qazaqdárya, Shımbay hám Nókis átirapına tarqalǵan. Shayırdıń ómirbayanı hám dóretiwshilik jolı haqqındaǵı maǵlıwmatlar onıń aqlıq-shawlıqları hám Berdaqtı óz kózi menen kórgen qariyalar tárepinen tolıqtırılǵan. Sonıń menen birlikte shayırdıń ómiri haqqında maǵlıwmatlar onıń qosıqlarında anıq saqlanıp qalǵan. Bul baǵdarda ol óziniń «Ómirim» hám «Meniń» qosıǵında óz ómirbayanın anıq
súwretlep kórsetken:

Birge shıqqanda kúlgeniń,

Ata-anańdı bilgeniń,
Bayan et bastan kórgeniń,
Ótti dúnyadan ómirim.
On jasımda oqıp qádam,
Táńirge berip salam,
Jılawımda ata-anam,
Júrgen sol jaslıq kúnlerim.

On birimde buzaw baqtım,

Shayırlıqtı sonnan taptım,
On ekide suwday aqtım,
Sheshen bolıp ózim meniń.
Berdaq, álbette bul qosıǵında tek óziniń balalıq dáwirin eslew menen ǵana sheklenbeydi. Sebebi, adam ómiriniń barlıq basqıshları bir qıylı bolıp kete bermeydi. Adam balasında balalıq, jaslıq, orta jaslıq hám ǵarrılıq ómiri baslanadı. Adam ómir máwritlerinen ózine zárúr bolǵan hádiyselerdi jámleydi. Máselen, jaslıqta bilim alıw, ózine ustaz tańlaw menen shuǵıllanadı. Sol tiykarda, shayırda óziniń jigitlik dáwirinde óz ustazlarınıń biri bolǵan Kúnxojanı ushıratqanlıǵın bılayınsha súwretleydi:
Belgili xalıqqa nıshanı,
Yadımda tur hárqashanı,
Qartayǵanda Kúnxojanı,
Kórgen kúnlerim, kúnlerim.

Aytıp sózlerdi tıńlatıp,

Kemis jerin hám ońlatıp,
Bir yarım ay birge jatıp,
Ház etip ótken kúnlerim.
Berdaqtıń ómirbayanlıq qosıqları tek bir-eki qosıqtan ǵana ibarat emes. Onıń «Wáspim meniń», «Dáwran», «Meniń», «Izler edim» qosıqları da tap usı toparǵa kiredi. Sebebi, bul qosıqlardıń hámmesinde de ómir haqıyqatlıǵı sáwlelengen. Berdaqtıń shıǵarmaları hám xalıqtıń awzındaǵı ańız-áńgimelerge qaraǵanda onıń shayırlıq talantı jas waqıtlarınan baslap-aq, biline baslaǵan. Shayır Xorezmniń kópshilik jerinde bolǵan. Shayırshılıq penen bir qatarda baqsı hám jaqsı sazende bolǵan. Bul haqqında shayır bir qosıǵında:
Kórdim Xorezm, Buxardı,
Dańqı shıqqan kóp sháhárdi,
— dep jazadı.
Berdaq óz zamanında kórkem sózdiń qúdireti menen adam balasın tań qaldırǵan talantlı shayır bolsa da, oǵada awır turmısta jasaǵan. Shayırdıń ata-babası qanday qıyınshılıqta turmıs keshirgen bolsa, onıń ózi de tap sonday ómir súrdi. Onıń kórgen kúni ulıwma miynetkesh xalıqtıń turmısı menen tıǵız baylanıslı edi.Berdaqtıń qızı Húrliman óz waqtında atasınıń jolın tutıp, kópke málim baqsı boldı. Al, Húrlimannıń balası Qarajan baqsı ótken ásirdiń 70-jıllarına shekem jasaǵan ataqlı baqsılardıń biri edi. Berdaq shayırdıń duwtarı da usı Qarajan baqsıǵa miyras etip qaldırılǵan. Shayırdı 1900-jılı Petro-Aleksandrovsk qalasına (házirgi Tórtkúldiń burınǵı atı) rus hákimligi shaqırǵan. Bunı qabıl etken shayır jolǵa shıqsa da, nawqaslanıp yarım joldan qaytıwǵa májbúr bolǵan. Shaqırtıwdıń sebebi anıq emes, biraq sol dáwirde xalıqtıń awızeki dóretpeleri menen shayırdıń shıǵarmaların jazıp alıwǵa kewil bólgen adamlardıń ótinishleri menen Berdaq orayǵa shaqırtılǵan bolıwı da múmkin. Berdaq ataqlı shayır sıpatında kópshilikke tanılǵan bolsa da, geypara adamlar tárepinen úlken qarsılıqqa ushıraydı. Olar shayırdıń baqsıshılıq etiwi menen birge qosıq jazıwın qadaǵan etiwdi oyladı. Óytkeni, xalıq shayırınıń turmıs shınlıǵı menen xalıqtıń awır awhalın ashıqtan-ashıq súwretlegen shıǵarmaları, álbette, olarǵa unamadı. Shayır 1900-jılı dekabr ayında 73 jasında qaytıs boladı.