Reje: Kirisiw Milliy qa’wipsizliktin’ tariyxi Milliy qa’wipsizlikti ta’miyinlew tarawinda a’melge asirilip atirg’an jumislardin’ mazmun-ma’nisi Qurallı Kúshler strukturası Paydalanilg’an a’debiyatlar Kirisiw

1. O'zbekiston Respublikası Qurallı Kúshlerinin’ tariyxi
Ózbekstan Respublikası Joqarı Sovetiniń 1991-jıl 31-avgustdaǵı „Ózbekstan Respublikasınıń mámleket ǵárezsizligi tuwrısında" gi Bayanatında „Mámleket ǵárezsizligin, aymaqlıq pútinligin, puqaralardıń Konstituciyalıq huqıqı hám erkinligin qorǵaw maqsetinde Ózbekstan Respublikasında Qorǵaw jumısları ministrliai hám Milliy gvardiya dúziledi. Respublika aymaǵında jaylasqan burınǵı SSSR Ishki jumıslar ministrligi, SSSR Mámleket qawipsizlik komiteti hám de Ishki áskerleri O'zR yurisdiksiyasiga alınadı", dep kórsetilgen edi. Bul 1991 jıl 31 avgustda qabıl etilgen „Ózbekstan Respublikası mámleket ǵárezsizliginiń tiykarları tuwrısında" gi nızamda „Ózbekstan Respublikası Qorǵaw jumısları ministrligin dúziw, Milliy gvardiya hám alternativ xızmetti shólkemlestiriw huqıqına ega" dep huqıqıy tárepten bekkemlandi. Bul ámelde jas respublikaǵa áskeriy siyasatti ámelge asırıw huqıqın berdi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentinina 1991-vil 6 -sentyabr degi pármanına tiykarınan, Qorǵaw jumısları ministrliai dúzildi, onıń shtat sisteması hám kepillikleri belgilendi. 1991-jıl 10 sentyabr degi pármange qaray, Qorǵaw Ministri áyne waqıtta Milliy gvardiya komandiri etip tayınlandi. Ózbekstan Respublikası Ministrler Mákemesiniń 1991-jıl 25- oktyabr degi sheshimine qaray, Qorǵaw jumısları ministrliainina huqıqıy mártebesi, dúzilisi hám qaǵıydaları tastıyıqlandi. Turkiston áskeriy okrugi basqarıw shólkemleri negizinde Qorǵaw jumısları ministrligi Bas shtabi hám basqarmaları tuzildi.
Ózbekstan Respublikasınıń „Ózbekstan Respublikası mámleket ǵárezsizliginiń tiykarları tap, g'risida" gi Nızamı hám de 1991-jıl 30 dekabr degi Ǵárezsiz Mámleketlikler Doslıq awqamı Sovetiniń Qurallı Kúshleri hám Shegara áskerleri haqqındaǵı Minsk sheshimi tiykarında 1992-jıl 1-fevraldan burınǵı Birlespe sistemasındaǵı áskerlerdi aqsha menen támiyinleniwi toqtatilishini inabatqa alǵan halda O'zR Joqarı Keńesi 1992-jıl 10 - yanvarda „Ózbekstan Respublikası aymaǵında jaylasqan SSSR Ishki jumıslar ministrliginiń áskeriy bólimleri hám oqıw mákemelerin Ózbekstan Respublikası ıqtıyarına alıw tuwrısında", 14-yanvarda „Ózbekstan Respublikası aymaǵında jaylasqan áskeriy bólimler hám áskeriy oqıw mákemeleri tuwrısında" qararlar qabılladı. Ol jaǵdayda O'zR aymaǵında jaylasqan burınǵı Birlespeqa qarawlı Ishki jumıslar hám Qorǵaw ministrliginiń bólimleri, birlespeleri, qosılmalari, joqarı oqıw orınları, áskeriy strukturaları mámlekettiń nızamlı ıqtıyarına alınadı, dep belgilendi. Qarar tiykarında áskeriy xizmetkerler, olardıń shańaraq aǵzaları, áskeriy mákemeler degi jumısshı hám xizmetkerler, burınǵı Birlespe armiyasında xızmet etken pensionerlarga social hám huqıqıy qorǵawlandi. Áskeriy bólimler hám oqıw orınları, mákemeler, shólkemler mámleket tárepinen materiallıq texnika hám aqsha menen támiyinlendi.
• 1992 jıl 24 martda Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń „Ózbekstan Respublikası aymaǵında jaylasqan Shegara áskerleri bólindileri haqqında" gi pármanı menen Respublika Milliy Qawipsizlik Xızmeti qasında Shegara áskerleri basqarması dúzildi hám Orta Aziya Shegara áskerleri bólindileri onıń ıqtıyarına ótkerildi.
1992 jıl 18 mayda „Ózbekstan Respublika aymaǵında jaylasqan hawa desanti áskerleri, áskeriy transport avıaciyası, razvedka áskerleri, támiynat bólimleri haqqında" gi párman menen bul áskerler respublika ıqtıyarına ótkerildi. O'zR Prezidentiniń 1992 jıl 12 noyabr degi „Ózbekstan Respublikası aymaǵında jaylasqan hawa hújimine qarsı áskeriy bólimler haqqında" gi, 13 noyabrde „Ózbekstan Respublikası aymaǵında jaylasqan ximiyalıq áskeriy bólimler haqqında" gi húkimleri menen mámleketimiz aymaǵında jaylasqan usı túrler degi áskerler respublika ıqtıyarına alındı hám sapa tárepinen jetilistirildi. Sol tárzde ǵárezsiz mámleket Qurallı Kúshlerin dúziwdiń shólkemlestirilgen dáwiri juwmaqlandi.
Ózbekstan Respublikası óz Qurallı Kúshlerin dúziwde Birlesken Milletler Shólkemi (BMPnina huqıqıy normaları, Evropada qawipsizlik hám sheriklik boyınsha Xelsinki juwmaqlawshı akti, MDH kollektiv qawipsizlik Shártnaması sıyaqlı xalıq aralıq hújjetlerdiń barlıq talaplarına ámel etdi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 1992-vil 3-iyuldagi pármanına muwapıq, Qorǵaw jumısları ministrliai Qorǵaw ministrligine aylantırildi. Ózbekstan Respublikasınıń „Qorǵaw tuwrısında", „Ulıwma áskeriy minnetleme hám áskeriy xızmet tuwrısında" hám de „Alternativ xızmet tuwrısında" gi nızamları qabıllandı.
• 1993-jıldıń 22-noyabrde „Ózbekstan Respublikası Qurallı Kúshleri áskeriy bóleginiń Jawınger bayraǵina tuwrısında" gi Prezident pármanı imzolanib, Qurallı Kúshler Jawınger bayraǵıniń birden-bir úlgisi belgilendi. O'zR Joqarı Sovetiniń 1993 jıl 29 dekabr degi Ózbekstan Respublikasınıń „Watan qorǵawshıları kúnin belgilew tuwrısında" gi nızamına qaray, 14 yanvar — Watan himoyashilari kúni. dep daǵaza etildi.
• 1995-vil avgustında qabıl etilgen O'zR Áskeriy doktrinasi mámlekettiń áskeriy tarawdaǵı siyasatın belgilep berdi. Regiondaǵı áskeriy siyasiy jaǵdaydan kelip shıqqan hodda 2000-vil 3 fevral kúni Ózbekstan Respublikasınıń Qorǵaw doktrinasi qabıllandı.
2.O'zbekiston Respublikası Qurallı Kúshlerinin’ strukturalıq bólimleri
Ózbekstan Respublikası Qurallı Kúshleri quramına Qurǵaqlıqtaǵı Áskerler, Hawa Hújiminen Qorǵaw Áskerleri hám Áskeriy Hawa Kúshleri, Arnawlı Áskerler, Shegara hám Ishki Áskerler, Milliy Qawipsizlik, Ayrıqsha Jaǵdaylar Ministrligi hám basqa ministrlikler hám mákemelerge qarawlı áskeriy bólimler kiredi.
Ózbekstan Respublikası Ourolli Kúshleriniń MXX. Cheaara Áskerleri hám Ishki Jumıslar Ministrliai Áskerleriniń wazıypaları.
1. Qurǵaqlıqtaǵı Áskerler Qurallı Kúshlerdiń eń kóp sanlı xillaridan biri bolıp, basqa ásker xillari hám túrleri menen óz-ara háreketde Ózbekstanǵa salıstırǵanda etilgen, qay jerden bolıwınan qaramastan, hújimdi qaytarıwǵa tiyisli wazıypalardı orınlawǵa mólsherlengen.
Qurǵaqlıqtaǵı Áskerler quramına Moto- o'qchi, Tank hám Artilleriya Bólimleri, Hawa Hújiminen Qorǵaw bólindileri, Operativ
Háreket Etiwshi Kúshler bólimleri, Támiynat Bólim hám Bólindileri kiredi.
Moto-o'qchi bólimler Qurǵaqlıqtaǵı áskerlerdiń hasası, olar jawınger quramdıń negizi esaplanadı. Olar jerdegi hám hawa daǵı nıshanlardı jeksen etiw ushın qúdiretli qural -saymanlar, tanklar, toplar hám minomyotlar, tankka qarsı basqariluvchi raketalar, zenit kompleksleri hám apparatları, razvedka hám basqarıwdıń nátiyjeli quralları menen támiyinlengen.
Tank bólimleri quriqlikdagi áskerlerdiń zamanagóy urıs aparıw sharayatlarında zárúrli wazıypalardı orınlawǵa qaratılǵan bas zarba beretuǵın kúshi hám qurallı
jangning qúdiretli quralı bolıp tabıladı. Tanklar joqarı urıspazlıq ayrıqshalıqlarǵa, isenimli zirhli qorǵawǵa iye bolıp, taw- bálent jerlik, tegis emes, yo'lsiz aymaq sharayatlarında da alshaq aralıqlardı basıp ótiwge ılayıq bolıp tabıladı. Olar hátte, yadro quralılıq qollanılǵan sharayatlarda da urıs aparıwǵa maslasqan.
Artilleriya bólimleri jawınger wazıypalardı orınlawda bas (ot purkovchi) kúsh hám de zárúrli operativ-taktik qural bolıp tabıladı.
Olar arsenalida ámeldegi zamanagóy toplar, reaktiv apparatlar, gaubitsalar, minomyotlar artilleriya bólimleriniń ot ashıw múmkinshilikleri, jawınger háreketler natiyjeliligin jáne de asıradı.
Operativ háreket etiwshi (mobil) kúshler bólimleriniń áhmiyeti házirgi kúnde sezilerli dárejede artqan. Desantchilar jawınger mashinaları, ózi júretuǵın artilleriya apparatları, tanklar, zirhli transporter, joqarı nátiyjeli tankka qarsı hám zenit quralları, stvolli hám reaktiv artilleriya, kúshli avtomatikalıq qurallar, baylanıs hám basqarıwdıń zamanagóy úskeneleri menen támiyinlengen Ózbekstanliok desantchilar armiyanıń joqarı dárejede tayarlanǵan hám operativ (mobil) bólegi bolıp tabıladı. Hawa Hújiminen Qorǵaw Áskerleri hám Áskeriy Hawa Kúshleri aldılarına qoyılǵan wazıypalardı uyqas túrde óz-ara sheriklikte ámelge asıradılar hám eń joqarı manyovrli ásker xillaridan biri esaplanadı. Hawa Hújiminen Qorǵaw Áskerleri Ózbekstan Respublikasına hawadan turıp etilgen hár qanday hújimdi saplastırıw boyınsha asıǵıslıq menen háreket etiwge mudami shay turıwshı hám mámleketimiz hawa shegaraların radiolokatsion razvedkasini támiyinleytuǵın ásker turi bolıp tabıladı.
Hawa Hújiminen Qorǵaw Áskerleri respublikanıń basqarıw -siyasiy, sanaat - ekonomikalıq orayları hám rayonların, áskerler gruppaları, áskeriy hám basqa zárúrli obiektlerdi dushpandıń hawa hújiminen qorǵawǵa mólsherlengen. Áskeriy hawa kúshleri hawadan turıp dushpandıń aviasiya, quriqlikdagi áskerleri gruppalarına, mámleket hám áskeriy basqarıw sisteması ob'ektlerine, frontlari hám áskeriy-ekonomikalıq potencialına, transport kommunikasiyalarına jetken zıyan etkazish, hawa razvedkasini ámelge asırıw, sonıń menen birge, Qurǵaqlıq áskerlerin aviasiya járdeminde qollap-quwatlaw, hawa desntchilarini taslaw, ásker hám materiallıq qurallardı hawa arqalı tasıw hám basqa wazıypalardı orınlawǵa mólsherlengen.
1. Arnawlı áskerler oǵada zárúrli jónelislerde tashkil etiletuǵın áskerler gruppaların kúsheytiw hám de jawınger háreketlerdi hár tárepleme támiyinlewge mólsherlengen bolıp, onıń quramına Razvedka Qılıw Áskerleri, Texnikalıq Támiynat Bólimleri, Qadioelektron Gúres Bólimleri, Avtomobil, Jol hám Truboprovod Áskerleri, Qorǵaw, Frontorti Támiynat Bólindileri, Injenerlik Aerodrom hám Aviation-texnikalıq, Tapogeofizikaviy hám Gidrometeorologiya Bólimleri kiredi.
Injenerlik-qurıwshılıq áskerleri tınıshlıq dáwirinde Qurallı Kúshler infrastrukturasi rawajlanıwın támiyinlew hám mámlekettiń strategiyalıq ekonomikalıq programmasın orınlawǵa, urıs waqtında qorǵaw binalardı, kommunikatsiya qurılısları hám qutqaruv-avarıya jumısların orınlawǵa mólsherlengen. Áskeriy qalashalar hám askar kazarmalari, ofitserlar quramı, múddetten tısqarı áskeriy xizmetkerler hám olardıń shańaraq aǵzaları ushın turar jaylar, askar klubları, asxana hám shayxanalar ; áskeriy xizmetkerlerdiń balaları ushın mektep, bog'chalar ımaratları, gospital hám medicinalıq punktler, jawınger texnika hám qural - qurallar ushın park, baza hám garajlar qurıw — bulardıń barlıǵı qurılıs bólimleri hám bólindileriniń wazıypaları bolıp tabıladı.
1. Shegara Áskerleri 1999 jılǵa shekem Milliy Qawipsizlik Xızmeti quramında bolǵanlar. Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 1999 jıl 13 yanvar daǵı Pármanına qaray
Mámleket shegaraların qorǵaw etiwshi komitet tuzildi. Komitet mámleket basqarıwdıń oraylıq shólkemlerinen biri bolıp, shegaraǵa tiyisli siyasatti ámelge asıradı, mámleket shegaraların qorǵaw hám qorǵawdı shólkemlestiriwdi támiyinleydi;
shegara áskerleri iskerligin basqarıwdı ámelge asıradı ; orınlardaǵı mámleket basqarıw shólkemleri, jergilikli mámleket húkimet shólkemleri, mámleketlik emes, kommerciyalıq bolmaǵan shólkemlerdiń mámleket shegarasın qorǵaw hám qorǵaw salasındaǵı iskerligin muwapıqlastirib turadı. Shegara Áskerleri búgingi kúnde áskerdiń ǵárezsiz túri bolıp, mámleket shegaraları qorǵalıwınıń birinshi eshelonini quraydı. Mámleket shegarası sızıǵınıń orınlarda ǵayrıqonuniy tárzde ózgertiliwine jol qoymaw, mámleket shegarasında áskeriy hám basqa pitnelerdiń aldın alıw, mámleket shegarasın nızamǵa qarsı túrde kesip o'tilishiga jol qoymaw, mámleket shegarasın buzıwshilerdi anıqlaw hám ustaw, mámleket shegarası rejimine, shegara aldı rejimine hám mámleket shegarası arqalı ótkeriw punktlerindegi rejimine ámel etiliwi ústinen qadaǵalawdı ámelge asırıw ; shaxslar, transport quralları, tovarlar, basqa buyım-múlk hám haywanlardıń mámleket shegarası arqalı belgilengen tártipte ótkeriliwin ámelge asırıw ; mámleket shegarası arqalı alıp ótilip atırǵan kontrabanda zatların hám de taǵı basqa nızamǵa qarsı túrde alıp ótilip atırǵan tovarlar, basqa buyım-múlk hám haywanlardı, sonıń menen birge transport quralların anıqlaw hám belgilengen tártipte ustap qalıw ; mámleket shegarası rejimin buzıw menen baylanıslı huqıq buzıwlardıń aldın alıw, shegara aldı qıdırıwları hám operatsiyaların ótkeriw - Shegara Áskerleriniń minnetlemelerine kiredi.
Ishki Áskerler Ishki Jumıslar Ministrligi quramında tashkil etilgen bolıp, onıń tiykarǵı wazıypaları Militsiya Shólkemleri menen sheriklikte xalıq jasaytuǵınlıq orınlarda, taypalanǵan xalıq xojalıǵı kárxanalarında hám basqa jámiyetlik jaylarında jámiyetlik rejimin saqlaw, puqaralardı huqıqıy hám nızamlı máplerin qorǵaw, shólkemler, keńseler, mákemelerdi ayıpkerlikten hám basqa jámiyetke qarsı háreketlerden qorǵawdan ibarat esaplanadi. Milliy Qawipsizlik Xızmeti, Ayrıqsha Jaǵdaylar Ministrligi hám basqa ministrlikler hám shólkemler áskeriy strukturalarıniń tiykarǵı waziypası milliy qawipsizlikti támiyinlewdiń ayriqsha wazıypaların orınlaw, tábiy hám texnogen tusdagi ayrıqsha jaǵdaylardı aldın alıw, olardıń aqıbetlerin tamamlaw hám insannıń ómirin támiyinleytuǵın xalıq xojalıǵı, kárxana hám mákemelerdi qorǵaw esaplanadı.