Reje: Kirisiw Xaliqtin turmis darejesi tu’sinigi ha’m onin’ ko’rsetkishleri

Xaliqtin turmis darejesi tu’sinigi ha’m onin’ ko’rsetkishleri

Turmis dárejesi-bul fizikalıq, manawiy jáne social mútajliklerdiń rawajlanıw dárejesi, qandirilganlik miqiyosi hám olarıń qandırıw ushın jaratılǵan múmkinshiliklerdi sáwlelendiriwshi kompleks sociallıq-ekonomikalıq kategoriya bolıp tabıladı.
Turmıs dárejesi tuwrısında tolıqlaw malumot alıw ushın xalıq dáramatları hám mútajlikleri, tutınıw dárejesi hám quramı, turaq-jay, buyım-múlk, materiallıq -xojalıq buyımlar hám basqalar menen tabminlanganlik dárejesin tereńrek úyreniw kerek boladı.
Turmıs dárejesin ańlatiwshı kórsetkishler hár túrli bolıp, olar tómendegi gruppalarǵa ajratıladı :
-ulıwma hám jeke;
-ekonomikalıq jáne social-demografik;
-obiektiv hám subyektiv;
-baha hám natural ;
-miqdo rva sapa ;
-tutınıw proportsiyasi hám quramı kórsetkishleri;
-statistikalıq hám basqa kórsetkishler.
Jeke kórsetkishlerden:
1. Tutınıw dárejesi hám usılları.
2. Miynet sharayatları.
3. Turar -jay taminoti hám xojalıq qolaylıqlar.
4. Social -materiallıq xizmet kórsetiw dárejesi
5. Balalardı tárbiyalaw sharayatları.
6. Social taminot hám basqalardı keltirip ótiw múmkin.
Ekonomikalıq kórsetkishler insan hám jámiyet ómiriniń ekonomikalıq múmkinshiliklerin ańlatadı. Jámiyet ekonomikalıq rawajlanıwı hám hár bir insannıń párawanlıǵı (hám awa -iqiy dáramatlar, jumıs menen bántlik hám basqalar ) dárejesin sáwlelendiriwshi kórsetkishlerdi ekonomikalıq ko'rsotkichlar taypasına kiritiledi.
Social -demografik kórsetkishler xalıqtıń jası, jinsi, kásiplik-qaniygelik quramın, jumısshı kúshin fizikalıq tákirar islep shıǵarıwdı ańlatadı.
Obiektiv kórsetkishler obnktiv (ekonomikalıq, texnikalıq hám taǵı basqa ) bazaǵa, iye bolsa, subyektiv kórsetkishler xalıq gruppaları yamasa bólek adamlardıń miynet, shańaraqqa tiyisli munasábetler, dáramatlar, jumıs, turmıs tárizi vash ol sıyaqlılardan qaniqish boyınsha esapqa alınadı.
Baha kórsetkishleri barlıq dáramat kórsetkishleri hám pul kórinisindegi basqa kórsetkishlerdi (tavar aylanıwı, xızmetler, tasıwlar, pul fondları hám qoyılmaları hám taǵı basqalardı kólemi) óz ishine aladı. Natural kórsetkishler natural birliklerde (dana, kvm, kubm hám taǵı basqalar ) ólshenerlik arnawlı bir materiallıq nematlar hám xızmetler-azıq-túlik ónimleri, energiya tutınıwı, buyım-múlk, turar -jaylar, materiallıq -xojalıq tovarlar taminotining kólemin ańlatadı.
Muǵdar kórsetkishleri arnawlı bir materiallıq nematlar hám xızmetler tutınıw kólemin anıqlaydı. Sapa kórsetkishleri bolsa xalıq párawanlıǵın sapa kórsetkishleri bolsa xalıq párawanlıǵın sapa tárepten bahalaw imkaniyatın beredi.
Házirgi waqıtta júzege kelgen sharayatlardı esapqa alıp, bazar ekonomikası sharayatlarına muwapıqlastırılgan tómendegi jańa kórsetkishler sisteması usınıs etiledi:
1) ulıwmalastıratuǵın kórsetkishler;
2) xalıq dáramatları ;
3) xalıq tutınıwı hám ǵárejetleri;
4) xalıqtıń pul fondları ;
5) jamg'arilgan buyım-múlk hám turar -jaylar ;
6 ) xalıqtıń social qatlamlarǵa bóliniwi;
7) xalıqtıń kem támiyinlengen siyasiy gruppaları.

Turmıs dárejesin ańlatıw ushın tolıq hám salıstırmalı jarlılıq kórsetkishlerinen de paydalanıladı. Tolıq jarlılıq -paydanıń ulıwma joq ekenligi yamasa shaxs (shańaraq) dıń minimal turmıs mútajliklerin qandırıw ushın zárúr tabısınıń joq ekenligi. Tolıq jarlılıq kóbirek qańǵılar, turar jaysızlar hám sol sıyaqlılar arasında ushraydı.

Ózbekstanda salıstırmalı jarlılıq jasaw minimummidan kem bolǵan dáramat muǵdarı menen anıqlanadı. Jáhán ámeliyatında bolsa bul kórsetkish mámleket boyınsha ortasha paydanıń 40 -60 procentinen kem bolǵan dáramatlarǵa salıstırǵanda qollanıladı.

2.