Reje: Kirisiw Xaliqtin turmis darejesi tu’sinigi ha’m onin’ ko’rsetkishleri

Xaliqtin’ daramatlari ha’m olardin’ tu’rleri

Xaliqitin’ dáramatları -bul xalıq yamasa onıń shańaraq aǵzaları tárepinen málim dáwir ishinde alınǵan yamasa islep shıǵarılǵan pul hám natural aqshalar jıyındısı bolıp tabıladı.

Dáramatlar pul hám natural formada bolıwı múmkin. Xalıqtıń pul dáramatları xizmetkerler ushin miynet haqi esabındaǵı barlıq pul qarjları tushumi; pensiyalar, stipendiyalar, túrli pensiyalar ; múlkten procent, dividentlar, payda, renta kórinisindegi dáramatlar ; aktsiyalar, qımbatlı qaǵazlar, kóshpelis múlk; sharwa haywanları, awil xojaligi ónimleri, túrli buyımlar hám basqa tovarları satıwdan túsetuǵın pul tushumlari, túrli xızmetler kórsetiw ushın haqilar hám taǵı basqalardan dúziledi.
Mıynet haqı kópshilik xalıqtıń tiykarǵı tabısı. Rawajlanǵan mámlekette jámi dáramatlardıń 70-80 payızın mıynet haqı quraydı. Mıynet haqı -yollanib isleytuǵınlardıń islep tapqan tabısı, isleytuǵınlar hám olardıń shańaraǵın bagıw ushın ketetuǵın tirishilik voistalarini satıp alınǵan zat eti shva pul fondın payda etiw ushın isletiledi. Mıynet haqı úsh bo’lim dúziledi:
1. Tiykarǵı mıynet haqı.
2. Sıylıq formasındaǵı (bonus) mıynet haqı.
3. Belgilengen jumıs waqtından artıqsha islegenlik ushın beriletuǵın pul tólewi.
Isleytuǵındıń qolına tiyiwine qaray, mıynet haqı brutto (ulıwma ) hám netto (sap) mıynet haqına bólinedi. Brutto mıynet haqın jalpı, isleytuǵın esabına jazılǵan mıynet haqı desa da boladı. Netto mıynet haqı bolsa jalpı mıynet haqınan hár túrlı tólewler chigirib taslaǵannan keyin, qalatuǵın sap mıynet haqı, yaǵnıy isleytuǵındıń qaltasına kelip túsetuǵın pul bolıp tabıladı.
Orınlanǵan jumıstı ólshemi kriteryaǵa qaray mıynet haqı vaqtbay hám orınlanǵan iske qarap tólenetuǵın is haqı (donabay) mıynet haqına bólinedi. vaqtbay mıynet haqı málim ilmiy tájriybe hám tájiriybe iye bolǵan xızmetkerdiń islegen waqıtına, yaǵnıy neshe kún yamasa saat islegenine, waqıt sarpına qaray tolıqnadı. Orınlanǵan iske qarap tólenetuǵın is haqı mıynet haqı arnawlı bir maman jumısshı jaratqan sapası tavar muǵdarı yamasa atqarǵan jumıs kólemi ushın alatuǵın haqi bolıp tabıladı. Onıń muǵdarı miynet ónimliligine salıstırǵanda tuwrı mtanosiblikda ózgeredi. Mısalı, jumısshına bir dana ónim ushın 40 swm mıynet haqı belgilengen. Ol bir jumıs kúninde 5 ónim jaratsa, 200 swm, eger jumıs unumini asırıp, 6 ónim jaratsa, 240 swm aladı.
Is haqısınıń muǵdarı ózgeriwshen bolıp, bul ózgeris tiykarınan úsh faktor tásirinde júz beredi:
1. Mıynet haqına talap jáne onıń usınısı. Jumıs kúshi tavar bo'lar eken, onıń bahası bolǵan mıynet haqı miynet bazarındaǵı talap hám usınıs qatnasına baylanıslı boladı. Miynetke talap asqanda mıynet haqı ko'payadi, miynet usınısı asqanda bolsa mıynet haqı azayadı. Miynet bazarındaǵı talap hám usınıs teńlesgen táǵdirde teń salmaqlılıq mıynet haqı júzege keledi, mıynet haqı bir normada saqlanadı.
Jumıs kúshine talap 400 kisin quraydı, onı miynet bazarı qandirdi. Jumıs kúshi bazarında talap hám usınıs teńlesgende mıynet haqı 4000 swm dárejesinde teń salmaqlılıqlasadı. Eger talap oshsa, mıynet haqı 6000 swm yamasa 7000 swmga jetiwi usınıs ko'paysa, 3000 yamasa 2500 swmga túsiwi múmkin.
2. Miynet ónimliligi. Mıynet haqıtalab hám usınıstan qaramastan, miynet ónimliligi tásirinde de ózgeredi. Jumıs menen bántlik sharayatında mıynet haqı miynet ónimliligi oshsa ko'payadi yamasa kerisinshe.
3. Bazar ushın isley biliw. Mıynet haqı ulıwma islegenlik ushın emes, bálki bazar talabına uyqas túrde orınlanǵan miynet ushın beriledi. Tovarlar bazarbop bolıp, jaqsı sotilsa, mıynet haqı ko'payadi, olar bazarda ótpey qalsa, mıynet haqı azayadı. Firmalar tovarların sota almasligi áqibetinde jumısshılarǵa mıynet haqın waqtında tóliy almaydı yamasa onı kem tóliydi.
Pensiya paydanıń arnawlı túri bolıp, ol ǵarrılıq yamasa mayıplıq sebepli jumısqa jaramay qalǵanlarǵa mámleket hám firmalar tárepinen tolıqnadı. Ǵarrılıq pensiyası islep tabılǵan, lekin beriliwi keshiktirilgan dáramatqa kiritiledi. Hár bir kisi islegen gezlerinde tapqan aqshasınıń bir bólegin pensiya fondına ótkerip baradı, bul pul xızmetker pensiyaǵa chiqqach, oǵan málim normada qaytarıladı. Mayıplıq pensiyası islep tabılǵan pul bolmay, ózinen-ózi boqa almaytuǵın kisilerdi materiallıq támiyinlep turıw ushın jámiyet tárepinen ajıratılǵan pul bolıp tabıladı. Pensiyalar muǵdarı xızmetker islegen gezlerinde alǵan pul tabısına, hám de, jumısqa jaramsızlardıń qábiletin qaysı dárejede joǵatganligiga qaray siyasiy gruppalasadı.
Pensiya paydanıń arnawlı túri bolıp, social járdemge mútájlerge, ádetde jarlılarǵa bir yo'la yamasa ornıqlı túrde mámleket, firmalar yamasa qayırqomlıq shólkemleri beretuǵın puldan ibarat esaplanadi. Pensiyanıń muǵdarı materiallıq múmkinshiliklerge baylanıslı.
Stipendiya da dáramat túri bolıp, onı studentler aladı, ámelde bul járdem aqshası bolıp, olardıń keleshekte jámiyetke payda keltiriwi itibarǵa alıp beriledi. Stipendiyani mámleket yamasa firmalar tóliydi.
Payda isbilermenlerdiń pul sarplap táwekeline jumıs etip, qawip-xaterdi moynına alǵanı ushın olarǵa tegadigan pul tabısı esaplanadı. Isbilermendiń paydaǵa ıyelewi yamasa onı bay beriwi baslaǵan jumısınıń nátiyjesine baylanıslı. Jumıs júriwib ketsa, jaqsı payda kóriledi, eger jumıs ońından kelmese, payda ornına zálel kóriw múmkin. Tábiyaatan payda kepilliklenbegen dáramat bolıp, tez-tez ózgerip turadı. Xalıq dáramatları quramında paydanıń úlesi úlken bolmaydı, sebebi isbilermenlik menen oǵada azshılıq shuǵıllanadı. Mısalı, AQShda paydanıń xalıq dáramatlarındaǵı úlesi shama menen 15-18 protsentti quraydı.
Divident paydanıń aktsiyadorlarga úles retinde tegadigan bólegi. Divident aktsiya shıǵarǵan kárxananıń rentabel islewine baylanıslı. Usınıń nátiyjesinde, túrli firmalardıń aktsiyasına hár túrlı divident beriledi. Bazar ekonomikası rawajlanǵan tárepke dividentning dáramat daǵı úlesi artıp baradı, sebebi xalıqtıń barǵan sayın kóbirek bólegi aktsiyadorlarga aylanadı.
Procent-pul iyesi óz aqshasın ózgelerge qarızǵa bergeni ushın alatuǵın tabısı. Procent dárejesi kreditga (qarızǵa ) bolǵan talapǵa jáne onıń usınısına baylanıslı boladı. Talap oshsa, procent qarızǵa berilgen pul summasına salıstırǵanda úles dárejesinde belgilenedi. Mısalı, procent qarız aqshasına salıstırǵanda júzden on úles (10%) bolsa, onıń iyesi hár bir swm aqshası ushın 10 tıyın aladı, eger júzden on bes úles (15%) bolsa, 15 tıyın boladı. Kóplegen mámleketlerde bankler xalıqtan pulni qarızǵa aladılar hám procent tóliydiler. Protsenttiń dáramatlar daǵı úlesi artıp baradı, sebebi xalıq aqshasınıń bir bólegi ǵárejetlerden artıp qalıp, dáramat kóriw ushın banka qóyıladı.

Renta kóshpelis múlk iyeleriniń óz múlkin alternativ isletiwden alǵan tabısı. Jer, jay, kvartira, úy hám basqalar kireyge berilip, odan dáramat kóriledi. Mısalı, úydi kireyge berip, hár ayda 1000 swm dáramat kóriledi. Uyge talabanlar kóbeygende, onı tazadan 1200 swmga kireyge beriledi. Aldınǵı hám keyingi pul tushumi arasındaǵı parq 200 swm () renta esaplanadı. Renta formasındaǵı artıqsha dáramat avtomashina, stanok, keme sıyaqlılardı alternativ isletiwden alınıp, olardıń iyesine tegadi.

Xalıqtıń natural dáramatları awıl xojalıǵı ónimleriniń barlıq tushumlari: dıyxanshılıq, sharbashılıq, qusshılıq ónimleri, baǵ-qo'rg'on, palız eginleri-palız eginleri uchastkası, jeke tóbearqa, tábiyaat sawǵalarınan jeke, shańaraqqa tiyisli mútajlikler ushın tayarlanatuǵın ónimler sıyaqlı tushumlardan ibarat.
Bulardan tısqarıı, paydanıń tómendegi túrleri de ámeldegi:

Paydanıń ózin eki gruppaǵa bolıw múmkin: birinshisi- miynet menen alınǵan dáramat (mıynet haqı, menejer tabısı, biznida tikkeley qatnasqan isbilermen tabısı ); ekinshisi bolsa múlkten kelgen dáramat (payda, renta, divident, procent)

Bazar ekonomikasına paydanıń teńsizligi, olardıń parıqlanishi xos bolıp tabıladı. Dáramatlar daǵı teńsizlik kisiler islep tapqan pul muǵdarında úlken ayırmashılıqlar bolıwın ańlatadı. Teńsizlikti, tiykarınan, tórt faktor payda etedi:
1. Adamlardıń jumıs qábiletleri birdey emes, sol sebepli olar ekonomikalıq iskerlikte túrlishe nátiyjege eriskeninen hár túrlı dáramat kórediler. Mısalı, AQSHda Gollividning kino juldızı bir jılda 20 million dollar tapsa, maman shıpaker 80 mıń dollar, oqıtıwshı 40 mıń dollar, awıldaǵı máwsimiy hám kelgindi jumısshı bolsa 15 mıń dollar dáramat tabadı.
2. islep turǵan kisi menen ıssızdıń, eger qábiletleri birdey bolsa -de, tabısı túrlishe boladı. Mısalı, AQShda isleytuǵın jumısshı bir ayda ortasha 2. 500 dollar mıynet haqı alsa, ıssızǵa 600 dollar jumıssızlıq pensiyası beriledi.
3. Teńsizlikti shańaraq quramınıń hár túrlı bolıwı da júzege keltiredi. Aga roila quramında pultoparlar kóp bolıp, jaqpasılar az bolsa, onıń jámi tabısı kóp boladı, kerisinshe bolsa, dáramat az boladı.
Bazarda qápelimdede baha asıp ketsa, yaǵnıy isbilermenlerge áwmet kulip boqsa, úlken dáramat keledi. Nabada, bahatasodifan tómenlep ketsa, kutilgan dáramat da alınbaydı. Sonday eken, dáramatlar daǵı farqni bazar jaǵdayı ózgerisleri de júzege keltiredi.
Dáramatlarǵa qaray, xalıq siyasiy gruppalashganda onıń hár túrlı qatlamları payda boladı. Bul qatlamlar óz dáramatlarına kóre, social ierarxilni yamasa piramidanı quraydı (1-keste).
Rawajlanǵan bazar ekonomikası sharayatında dáramat kóp bolǵanınan mámleket baylar tabısı esabınan jarlılar tabısın asırıp baradı. Nátiyjede, xalıq oǵada bay hám oǵada jarlılarǵa ajralıp qalmaydı. Ekonomikada sonday qaǵıyda bar, oǵan kóre, dáramatlar tómen bolǵanda tutınıwǵa beyimlik kúshayadi hám tabılǵan dáramat sarplanıp ketedi, dáramatlar joqarı bolǵanda toplawǵa beyimlik kúshayadi hám dáramat kóbirek jıynalıp, fond payda etedi.
Dáramattı jiynaw yamasa onı sarplap jiberiwge beyimlik kisiler dıń jasına da baylanıslı. Dáramatlar birdey bolǵan sharayatta jaslarda keleshekti gózlep toplawǵa qızıǵıwshılıq, ǵarrılarda bolsa omiri oxirlab qalǵanınan dáramattı jumsawǵa umtılıw kúshlilew boladı.

3.