Reje: Kirisiw Xaliqtin turmis darejesi tu’sinigi ha’m onin’ ko’rsetkishleri

й.	2015 й.	2016 й.	2017 й.
2018 й.
	Uliwma daramatlar jami	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
	solardan:
I.	Birlemshi daramad	73,0	75,6	79,7	84,0	79,1	76,3
	sonnan:
1.	Islaep shigariwdan aling’an daramatlar	70,3	73,2	76,9	80,9	75,8	73,3
2.	Mal-mu’lkten alingan daramatlar	2,8	2,4	2,8	3,1	3,4	3,0
II.	Transfertlerden aling’an daromadlar	27,0	24,4	20,3	16,0	20,9	23,7

Keste maǵlıwmatlarınan kórinip turıptı, olda, 2018 jılǵa dáslepki esap - kitaplarǵa kóre xalıq jalpı dáramatları quramında baslanǵısh dáramatlar 76, 3% ni, óndiris shıǵarıwdan alınǵan dáramatlar úlesi bolsa 73, 3 % ni, buyım- múlkten alınǵan dáramatlar 3% ni shólkemlestirgen. Baslanǵısh dáramatlar 2016 jılǵa salıstırǵanda 7. 7% ga tomenlegen.

Xalıqtıń pul tabısı onıń mútajliklerin qandırıwǵa xızmet etedi.

Dáramatlar iste‟mol tovarları hám xızmetlerdi satıp alınǵan zat etiw, túrli tólewlerdi tólew, fond payda etiw ushın sarplanadı. Xalıq ǵárejetleriniń obiektiv shegarası dáramat bolsa, onıń subyektiv shegarası dáramat iyesiniń mútajliklerinen quram tabadı. Sol sebepli dáramat birdey bolsada, ǵárejetler quramı túrlishe boladı.
Dáramat qanshellilik kóp bolsa, azıq-túlik ushın sarp etiwler qısqarib, sanaat buyımları hám xızmetlerdi satıp alınǵan zat etiw ǵárejetleri, mısalı, uzaq múddet xızmet etiwshi qımbat bahalı tovarlar satıp alınǵan zatına pul kóbirek sarplanadı. Sol tárepinen xalıq túrli taypalarınıń ǵárejetleri bir-birinen parıq etedi. Kem taminlangan shańaraqlarda awqatlanıw ǵárejeti ústivor bolsa, oziga toq hám bay shańaraqlarda kiyinish, dem alıw, sayaxat qılıw, qımbat bahalı tovarlar satıp alınǵan zat etiw sarp etiwleri joqarı turadı. Ekonomikası rawajlanǵan hám xalqi párawan jasaytuǵınlıq mámleketlerde xalıqtıń azıq-awqat ushın sarp etiwleri qısqarib, minimal dárejege túsedi. Xalıq ǵárejetlerinde azıq-túlik sarp etiwleri menen bir qatarda, nooziq-awqat tovarların satıp alınǵan zat etiw, pul jiynaw hám qımbat bahalı qaǵazlardı arttırıwǵa qaratılǵan ǵárejetler de gúzetiledi.
Xalıq dáramatların asırıw baslamashıları mámleket esaplanadı. Sol sebepli mámleket xalıqtıń miynet etiwi, hátte bayıwı ushın hámme múmkinshiliklerdi berip atır. Xalıq dáramatlarınıń ósiwi mámleket tárepinen xalıqtı jumısmenen bánt qılıw siyasatın turmısqa qollanıw etiw arqalı ámelge asırıp barıladı. Xalıqtıń tiykarǵı mútajliklerin qandırıw dárejesi menen belgilenedi hám jámiyet aǵzaları dáramatlarına baylanıslı boladı. Olar bólek shaxslarda qanshellilik joqarı bolsa, ol adamlardıń párawanlıǵı sol dárejede joqarı boladı. Sonı atap ótiw kerek-ki, dáramatlar tek materiallıq mútajliklerdi qandırıw dáregi emes, bálki insannıń ómiriniń sapa qásiyetlerin xam jaqsılaw dáregi bolıp tabıladı. Bunda dáramattı turmıs dárejesin asırıw, sog'ligini saqlaw, dem alıw waqıtı, ekologiyanı jaqsılaw ushın qollanılıwı názerde tutıladı. Mámleket bazar ekonomikası sharayatında xalıqtıń dáramatların asırıw múmkinshiliklerin jámiyet aǵzalarına jaratıp berdi. Xalıq dáramatları quramına mıynet haqı, isbilermenlikten olinayotgan dáramat, pensiya, pensiya, stipendiya kórinisindegi hám pul tushumlari, múlkten procent, dividend, renta, qımbatlı qaǵazlar, kóshpelis múlk, awıl xojalıǵı ónimleri, ónermentshilik buyımların satıwdan hám de túrli hizmatlar kórsetiwden kelip túsetuǵın dáramatlar kiredi. Natural kórinistegi dáramatlar quramı tiykarınan úy xojalıqları tárepinen jeke tutınıw ushın islep shıǵarılǵan ónim (jeke járdemshi, xojalıq, fermer xojalıǵı ), mámleket byudjeti, kárxanalar fondı hám túrli qayırqomlıq járdemi qarjları esabına alınatuǵın natural tushumlar hám biypul xızmetlerden ibarat esaplanadi. Xalıq aralıq tájiriybede dáramatlar qatlamlarǵa bóliniwin anıqlawdıń kóbirek qollanılatuǵın kórsetkishlerinen biri Ditsel koefficiyenti esaplanadı. Ditsel koefficiyenti 10 procent eń joqarı támiyinlengen xalıqtıń ortasha dáramatları hám 10 procent eń kem támiyinlengenlerdiń ortasha tabısı ortasındaǵı koefficientti ańlatadı1. Respublikamızda bazar munasábetleri tiykarında ekonomikanıń rawajlanıwına o'tilishi dáramatlar teńsizligin jáne de kúshaytirdi. Mámleket dáramatlardı basqarıw hám tártipke salıwda soǵan itibar beriwi zárúr hususiylashtirish processinde júz bolıp atırǵan múlktiń qayta bólistiriliwi xalıqtıń málim gruppaları ushın múlkten dáramat shıǵarıw múmkinshiliklerin payda etti. Ásirese qarjınıń dáslepki toplanıwı processinde kóp sanlı ózimshillik penen talan-taraj yetisler júz boladı hám de ayırım siyasiy gruppalar qolında ańsatlıq penen dáramat toplanıwına múmkinshilikler payda boladı