Repertuarni o‘rganish muntazam va izchil bo‘lishi kerak. Intizomsiz dars jarayonini olib borish mumkin emas

1. Kirish.
Repetitsiya-bu ijodiy tajribani boyitish va qo‘shiqchilarning ijrochilik darajasini oshirish bilan birga, asarning badiiy g‘oyasini bosqichma-bosqich, tobora mukammal ifodalash jarayoni bo‘lib, muayyan darajada samarali mashq qilish qobiliyati pedagogik va tashkiliy qobiliyatlarga ega bo‘lgan ijrochilar sinteziga asoslanadi va asosan ijrochilar jamoasi bilan amaliy muloqot jarayonida shakllanadi.
Repertuarni o‘rganish muntazam va izchil bo‘lishi kerak. Intizomsiz dars jarayonini olib borish mumkin emas. Bu mashg‘ulotning umumiy tartibini belgilashdan boshlanadi – darslarning o‘z vaqtida boshlanishi, xor honandalarining o‘z partiyalarida belgilangan tartibiga rioya qilish, zarur musiqiy materiallarning mavjudligi, jamoaning barcha a’zolarining diqqat va e’tiborli bo‘lishlari lozim. Birinchi navbatda, dirijyor talablarining ravshanligi va maqsadga muvofiqligiga, ishbilarmonlik va ishtiyoq muhitini yaratish qobiliyatiga bog‘liq ishlash dars mashg‘ulotlarning sifatli o‘tishi belgilaydi.
Xorni muvaffaqiyatli boshqarish uchun dirijyorning o‘zi ijrochilik san’atini mukammal bilishi kerak. Bu, albatta, u yaxshi honandalik ovoziga ega bo‘lishi kerak degani emas, lekin ifodali qo‘shiq aytishi, iborani to‘g‘ri kuylashi, u yoki bu texnikaning qanday bajarilishini amalda ko‘rsatishi – bu xor dirijyoriga qo‘yiladigan eng muhim professional talab. Mashq qilish tezligini to‘g‘ri aniqlash juda muhimdir. O‘z vaqtida tezlashtirilmagan sur’at o‘rnatilgan ijro jarayonini osongina yo‘q qilishi mumkin.
U yoki bu epizodning yoki umuman asarning har bir takrorlanishi ijodiy bo‘lishi, aniq vazifalarga ega bo‘lishi va ijroni yaxshilashga hissa qo‘shishi kerak. Mexanik takrorlash foyda keltirmaydi, balki ijroni yomonlashtiradi, chunki bu ijodiy faoliyatning pasayishi va e’tiborning zaiflashishi sharoitida sodir bo‘ladi.
Barcha tafsilotlar sinchkovlik bilan tekshirilgandan so‘ng, diqqat butun asarga, uning badiiy mazmuni va yorqinligini oshirishga qaratiladi. Asarning avj nuqtasini ochib berish uchun tanlab olingan alohida bo‘limlar ustida ishlash va butun asarni ijro etishda ularni birlashtirish eng muhim vazifa hisoblanadi.
Har bir asarning avj nuqtasini doimo ushbu asarga xos bo‘lgan individual shaklga ega. U sezilarli vaqt davomida tovush kuchini bosqichma-bosqich oshirish orqali tayyorlanishi mumkin. Ba’zi asarlarda dinamik tovush kuchini bosqichma-bosqich oshirish orqali erishiladi. Bunday holda, har bir tuzilish davomida tovush kuchi bir xil darajada saqlanadi va uni mustahkamlash tuzilmalar chegaralarida amalga oshiriladi.
Asarning avj nuqtasini tovush to‘lqinlarining ketma-ket o‘sishi orqali ham erishish mumkin va keyin har bir "to‘lqin"ning eng kichik va eng katta tovush darajasini aniq hisoblash kerak. Avj yorqin va ta’kidlangan yoki yumshatilgan bo‘lishi mumkin. Asarning kulminatsiyasi har doim ham eng katta tovush kuchi holatiga to‘g‘ri kelmaydi. Bunga nafaqat dinamik, balki boshqa vositalar orqali ham erishiladi.
Ijro yaxlitligi-bu asar g‘oyasini mukammal aniqlash, uning badiiy shaklini qamrab olish natijasidir. Ko‘p jihatdan, bu ongga, badiiy obraz rivojlanishining yagona, uzluksiz chizig‘ini his qilishga bog‘liq. Asar o‘zining to‘liq qiyofasini olishi, nihoyat "pishishi" uchun ma’lum vaqt talab etiladi, barcha nuanslar va to‘liq "aqliy kuch"bilan kerakli tezlikda bir necha marta ehtiyotkorlik bilan ijro etiladi. Mashg‘ulot paytidagi ijrolarini "mashq tezligida" kuylash va eng qiyin qismlarni davom ettirish bilan almashtirish tavsiya etiladi.
Xormesyter asar mazmunini ochib berish asosida adabiy, musiqiy va xor tahlilidan kelib chiqqan holda ijro rejasini ishlab chiqish kerak. Asar va uning qismlarining umumiy tabiati, temp rejasi (barcha temp belgilarini aniq tarjima qilish va tushuntirish), dinamikasi. Nyuanslar, ijro etish xususiyatini belgilash va agogik harakatlar repetitsion vaziyatlarda shakllanib maromiga yetqazib qo‘yosh har bir xormeysterning vazifasidir.
Xor asari ustida ishlashda quyidagi o‘rganish usullarini tavsiya etish mumkin:
1. Asarni kichik, nisbiy to‘liq segmentlarga bo‘lish va ularni har bir xor partiyasi bilan alohida-alohida, shuningdek partiyalarning turli qismlarga bo‘lib o‘rganish;
2. O‘rganilgan segmentlarni alohida partiyalar sifatida qo‘shiq aytishda tuzilgan tuzilmalarga birlashtirish. Shunday qilib, butun xor;
3. Vokal-xor qobiliyatlari ustida ishlash-tovush madaniyati, diktsiya, ansambl, ohangdor va garmonik tizim (ichki eshitish yordamida asarni faol tinglash, yakkaxon ijro etish, vokalizatsiya, hamrohlik va hamrohsiz qo‘shiq aytish, yopiq og‘iz bilan qo‘shiq aytish, ritmdan tashqari garmonik ketma-ketliklarni kuylash);
4. Qiyin joylarni o‘rganishda maxsus vokal va musiqiy – eshitish mashqlaridan foydalanish;
5. Xor bilan ishlashda musiqa asbobi fortepianinodan foydalanish;
6. Asarning badiiy ijrosi ustida ishlash: iboralar, nuanslar, kerakli tempni topish, og‘zaki matnni hissiy etkazib berish. Xor jamoasini ijro rejasi bilan tanishtirish.
Har bir xor jamoasida asarlarni o‘rganish usullari har xil bo‘lishi mumkin, chunki ularning mahorat va tajribalari bir xil emas, ammo asosiy tamoillari har doim umumiy bo‘lib qoladi.
Repertuarlarni o‘rganish uchun mo‘ljallangan asar bilan tanishtirish turli yo‘llar bilan tashkil etilishi mumkin. Ba’zi xormeysterlar uni cholg‘uda ijro etishadi va asosiy ohangni kuylashadi; yoki oldin bu asar boshqa xor tomonidan ijro qilingan bo‘lsa va bu ijroning audiosi saqlangan bo‘lsa uni tinglashga ruxsat berishadi. Boshqalar esa asarning tasviri haqida gapirish, uning bastakori ishining o‘ziga xos xususiyatlari haqida xabar berish kifoya deb hisoblashadi.
Xor honandalari musiqiy notani muntazam ravishda o‘rganish imkoniga ega bo‘lmagan bolalar va kattalar havaskor xorida asar "ovozdan" o‘rganiladi, ya’ni xor yoki xor guruhi tomonidan xormeyster tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri kuylanganidan keyin kichik musiqiy iboralarni takrorlash orqali amalga oshiriladi. Repertuarni o‘zlashtirishning bu usuli juda cheklangan, u jamoaning texnik va ijodiy o‘sishini cheklaydi, qiziqarli va murakkab xor asarlarini o‘rganishni chegaralaydi.
Xor honandalari varaqdan notalarni o‘qish qobiliyatiga ega bo‘lmagan xor jamoasida asarni o‘rganishning birinchi bosqichida har bir partiya bilan alohida mashg‘ulotlar o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Ijro etish darajasi yuqori bo‘lgan xorlar alohida mashqlarsiz asarlarni o‘rganishlari mumkin. Shunga qaramay, ikkinchisi yangi konsert dasturlarini tayyorlash vaqtini qisqartirish, shuningdek, partiyalarda unison tovushining tozaligi, tekisligi va uyg‘unligi ustida muntazam ishlash uchun zarurdir. Barcha xorlar uchun umumiy qoida bo‘lishi kerak: har qanday asar notalardan o‘rganilishi kerak.
Xor bilan ishlashning dastlabki bosqichida xor qismlarining ohanglarini cholg‘u asbobida ijro etishning roli haqida alohida to‘xtalib o‘tish kerak. Xor bilan ishlashda siz biron bir vositani juda ehtiyotkorlik bilan ishlatishingiz kerak.
Asarni o‘rganishning dastlabki davri dirijyordan texnik qiyinchiliklarni yengishda ayniqsa katta chidamlilik, sabr-toqat va tirishqoqlikni talab qiladi. Dirijyor yangi insho ustida bo‘lajak ishlarga tayyorgarlik ko‘rayotganda, mashqni boyitadigan, xor honandalarining har bir alohida holatda o‘ziga xos badiiy obrazni bosqichma-bosqich yaratishga qaratilgan bajarilgan vazifalar mazmuni bilan qiziqtiradigan usullar va texnikalarning butun tizimini tayyorlashi kerak. Buning uchun xormeyster muntazam ravishda yangi mashq va ijro texnikasi bilan boyitishi kerak. Bu, albatta, shaxsiy tajriba to‘plash, uslubiy va ilmiy adabiyotlarni o‘rganish jarayonida sodir bo‘ladi.
Yosh xormeysterlar – yetakchi xor dirijyorlarining mashqlarida qatnashish, ularning sahnada ommaviy chiqishlari va har xil xor kontsertlari orqali shaxshiy tajribani oshirish mumkin. Har qanday jamoada muvaffaqiyatli mashq qilishning asosiy sharti jiddiy mehnat intizomini tasodifiy ijodiy muhit bilan birlashtirishdir. Bu shuni anglatadiki, xormeyster talabchanlikni, ohangning jiddiyligini taranglikni, charchoqni o‘z vaqtida yengillashtiradigan kulgili hazil bilan birlashtirishi kerak.
Har qanday asarni o‘rganishning har qanday universal usulini tavsiya etish mumkin emas va maqsadga muvofiq emas, chunki vositalarni tanlash bir qator sabablar va sharoitlarga bog‘liq. Xorning barcha faoliyatining asosini har bir partiyada ham, umuman xorda ham unison ustida ishlash deb hisoblash kerak. Ko‘pincha, polifoniyaga ega bo‘lgan xor tovushida, unison epizodlarini ijro etishda tovushshunoslikning tekisligi, intonatsiyaning aniqligi buziladi, unli fonatsiyadagi tafovutlar, pozitsion beqarorlik va boshqalar eshitiladi, bu shuni ko‘rsatadiki, xor mashg‘ulotlarida repertuarning bir ovozli elementlari, xoh qo‘shiq bo‘lsin, xoh ko‘p ovozli musiqaning unison bo‘lagi muntazam ravishda vokal ravishda ishlab chiqilishi kerakligidan darak beradi.
Yaxshi unisonni shakllantirishning usullaridan biri butun xor yoki alohida qismlar uchun intonatsion, tessitur yoki pozitsion jihatdan murakkablikni ifodalovchi melodik epizodni kiritish mashqlari bo‘lishi mumkin. Qo‘shiq sekinroq sur’atda davom etadi, vokalizatsiya qilish qiyin bo‘lgan tovushlarni bir necha bor takrorlash, ularni improvizatsiya qilingan didaktik, eng oddiy melodik burilishlarga kiritish, unison tovushida tekislik va tabiiylikka erishish, tembral va hissiy rang berish tavsiya etiladi.
Shuningdek, ansambl uyg‘unligi, ularning dinamik muvozanati ustida ishlash, ovozlar orasidagi funktsional aloqalarni aniqlash, asarning garmonik sohasiga badiiy "singdirish" – bu asarni rivojlantirishning mashaqqatli usuli, uning muvaffaqiyati ko‘p jihatdan qo‘shiqchilarning unga ijodiy munosabati darajasi bilan bog‘liq. Bu yo‘lda mashq qilish usullari juda ko‘p: fermatolarda individual akkordlarni takrorlash, ularning dinamikasini, ovoz o‘rganish usulini o‘zgartirish; akkordni yarim tonga "ko‘tarish"," tushirish” kabilar. Xorda ritmik ansambl har qanday asarni ijro etishda muhim ahamiyatga ega. Ritm motivlarni, iboralarni shakllantiradi va umumiy harakatda musiqiy nutqning tabiatini belgilaydi. Ritm to‘g‘ri tashkil etilgan metrik va ritmik urg‘ularni taqsimlash. Har bir dirijyor ritmik tuzilmalarni o‘rganish usullarining o‘ziga xos xususiyatiga ega. Bu yerda ritmik sxemalar, jadvallar va maxsus unisonik ritmik mashqlar, ritmik duetlar, triolar, poliritmik tuzilmalar va boshqalar qo‘llanilishi mumkin va bu samarali usullardan biridir.
Har qanday asar ustida ishlashda samarali ovoz chiqarish usuli – har qanday unli tovushga, bo‘g‘inga, og‘iz bilan yopiq qo‘shiq aytishdir. Ushbu usulning maqsadi boshqacha bo‘lishi mumkin: xorda eng yaxshi vokal pozitsiyasini topish, ma’lum bir tembrni rivojlantirish, dinamik muvozanat, intonatsion barqarorlik, badiiy intonatsion birlik va boshqalarga erishish mumkin. Buning uchun tegishli unli tovushlar (a, o, u, i, e) yoki bog‘inlar (mi, ma, mu, ba’zan, pa, ba), bu vazifalarni tezda hal qilishga yordam beradi. Yopiq og‘iz bilan vokalizatsiya tabiiylik va yumshoqlik, partiyalarning maxsus ansambl uyg‘unligi bilan ajralib turadi.
Yuqoridagi ritmik maydalash usuli bilan birgalikda vokalizatsiya usuli har qanday qiyinchilik va har qanday bosqichda xor asarini o‘rganishda ijobiy natijalar beradi. Ba’zi xormeysterlar o‘zlarining mashg‘ulot ishlarida bir xil asarni turli tonalliklarda ijro etish kabi texnikani muvaffaqiyatli qo‘llaydilar. Ko‘pincha bu xor bastakor tomonidan ko‘rsatilgan asarning tonalligini "ushlab turmasligi" sababli amalga oshiriladi. Asar tonalligini o‘zgarishi ba’zan xor tizimining tozaligiga foydali ta’sir ko‘rsatadi, chunki tessitura sharoitlarining o‘zgarishi qo‘shiqchilarning eshitish qobiliyatini safarbar qiladi va faollashtiradi, uni ijro etishning intonatsion tomoniga nisbatan mas’uliyatli munosabat shartlariga qo‘yadi. Boshqa hollarda, dirijyor o‘ziga xos tembr ranglarini izlash, ko‘proq ijro ifodasiga erishish uchun tonallikni o‘zgartiradi.
Repertuarni o‘rganish usullaridan biri qo‘shiqchilarning xor qismlarini nazorat qilish usuli hisoblanadi. Xor rahbari mashg‘ulot davomida, ba’zi xor honandalarning individual so‘rovini o‘tkazishda va kuzatuv ravishda ularning bilimlariga ishonch hosil qilishi mumkin. Ammo partiyalarning maxsus qabul qilinishi dirijyorga har bir ijrochini tinglashga, kamchiliklarni tuzatishga imkon beradi.
Xorning muvaffaqiyatli ishlashi uchun to‘g‘ri tanlangan repertuar katta ahamiyatga ega. Repertuar jamoaning musiqiy va badiiy ta’limi vazifalariga javob berishi va shu bilan birga vokal-texnik va ijro darajasida unga taqdim etilishi kerak. Xor kompozitsiyasining qiyinligi quyidagi parametrlar bo‘yicha aniqlanadi: ovozlar soni, ularning tessitura sharoitlari, intonatsiya, ritmik, dinamik qiyinchiliklar, akkompanimentning mavjudligida.. Jamoadagi ijodiy muhit, ishtirokchilarning xor qo‘shiqlariga qiziqishi, ularning badiiy mahoratining izchil o‘sishi va ba’zan havaskor xorning mavjudligi to‘g‘ri tuzilgan repertuarga bog‘liq.
Konsertlar jamoa hayotining ajralmas qismi, uning ijodiy o‘sishini namoyish etish; ular xor faoliyatining majburiy va rejalashtirilgan qismidir.