Research Proposal

-ig // -ïq/-ik феъллардан от, -sïz/-siz // -suz/-süz отлардан сифат ясашда фаол 
қатнашади ва сермаҳсул аффикслардан саналади. Арабча ва форсий 
ўзлашмаларнинг муайян қисми -lïğ/-lig // -lïq/-lik // -luğ/-lüg // -luq/-lük, -sïz/
-siz // -suz/-süz сингари қўшимчалар билан бирикиб, янги сўз ҳосил қилган ва 
улар туркий лексемалар билан баравар қўлланилганлиги тасдиқланган. 
6. Тадқиқот объекти қилиб олинган манбада истифода этилган ўзлашма 
қатламга доир сўзлар лексик фонднинг шаклланиш ва ривожланиш 
жараѐнини ҳамда тилдан ташқари – экстралингвистик омилларни кузатишда 
муҳим аҳамиятга эга. Достонда ижтимоий-сиѐсий, иқтисодий, илмий ва 
маданий алоқалар орқали ҳамда жамият ҳаѐтининг турли соҳаларида юз 
берган ўзгаришлар натижасида юзага келган янги тушунчаларни ифодалаш 
учун қўлланилган санскрит, суғд, хитой, араб, форс тилларидан ўзлашган 
сўзларнинг аксарияти моносемантик лексемалар ҳисобланиши белгиланди. 

---

23 
7. Маълумки, кўп маънолилик тил ривожида катта ўрин тутиб, унинг 
луғат таркибини бойишига улкан ҳисса қўшади. Олиб борилган таҳлиллар 
шуни кўрсатдики, полисемия ҳодисаси ўрганилаѐтган асарда қайд этилган от, 
сифат, феъл ва сон (қисман) туркумларига оид лексик бирликлар доирасида 
содир бўлган. 
8. Лексик маънонинг ўзгариши узоқ давом этадиган жараѐн бўлиб, ҳар 
бир тилда ўзининг ички қонуниятларига мувофиқ ҳолда кечади. «Ҳибатул 
ҳақойиқ» асари сўз бойлигида маъно ўзгаришининг икки тури кузатилади: 
а)семантик структурасида торайиш юз берган сўзлар; б) маъно кенгайишига 
учраган лексемалар. Ёднома луғат таркибида кузатилган маъно торайиши 
ҳодисаси натижасида вужудга келган сўзлар жамият тараққиѐтининг маҳсули 
бўлиб, у асосан, кўп маъноли сўзларнинг моносемантликка қараб силжиши, 
улар англатган маънонинг ўз ва ўзлашма қатламларга доир бошқа лексемалар 
томонидан ифодаланиши натижасида юз берган бўлса, маъно кенгайиши 
ҳодисаси бир семали ҳамда полисемантик сўзлар маъно структурасининг 
кенгайиши, турли янги семаларнинг шаклланиши, кўчма маъноларнниг 
ривожланиши оқибатида юзага келган. Бундан ташқари, қадимги туркий тил 
ва эски туркий тилнинг илк манбаларида қўлланилган баъзи лексемаларнинг 
ѐдномада бутунлай бошқа маънода қўлланилиши ѐзувчи услубининг ўзига 
хослигидан дарак бериши исботланган. 
9. Изланишлар асосида достонда омоним омолексемалар (от+от, 
феъл+феъл), омоформа омолексемалар (от+феъл, от+сифат, от+сон, от+феъл, 
равиш+феъл) фаол ишлатилганлиги аѐн бўлди. Бу эса, ўз навбатида, 
омонимиянинг жуда эски ҳодиса эканлигидан, бир сўз билан айтганда, 
омонимия ҳодисаси XII-XIII аср ѐзма манбалар тилига хос бўлиб, 
лексемаларнинг шаклан ўхшашлиги натижасида юзага келганлиги 
далилланган. 
10. «Ҳибатул ҳақойиқ» асарида асосан икки ва уч сўздан иборат 
синонимик қаторлар қўлланилган. Ундаги туркий ва ўзлашма лексемаларни 
синонимик муносабат нуқтаи назаридан таҳлил қилиш жараѐнида уларнинг 
келиб чиқишига кўра, бошқа тилга оид, яъни арабча ва форсча сўзларнинг 
достон тилида ўзига хос мавқега эга эканлигига, шунингдек, синонимик 
қаторлардан унумли фойдаланилганлигига амин бўлдик. Умуман олганда, 
синонимия ҳодисаси такрорларга йўл қўймайди, фикрни аниқ, образли ва 
ранг-баранг баѐн этиш имконини беради. 
11. Айтиш мумкинки, ўрганилаѐтган манбанинг бадиий ва тасвирий 
хусусиятларини оширишда от, сифат, равиш ва феъл сўз туркумларига оид 
антонимик қаторлар муҳим ўрин тутган. Шунингдек, достонда лексик 
антонимлар билан бирга, келиб чиқишига кўра бошқа ўзаклардан тузилган 
ҳамда бир ўзакдан сифат ясовчи -lïq/-lik // -lïğ/-lig; -sïz/-siz // -suz/-süz 
қўшимчалари орқали ҳосил қилинган аффиксал антонимлар ҳам учрайди. Бу 
эса зид маъноли сўзларнинг лексик бирликлар мазмун-моҳиятини 
аниқлашдаги аҳамияти ва ушбу ҳодисанинг қадимийлигини кўрсатади. Шу 
тариқа, ѐднома луғат таркибида лексик-семантик муносабатлар лексика 

---

24 
тараққиѐтининг умумий қонуниятлари асосида амалга ошганлиги таҳлиллар 
орқали исботланган. 
Умуман олганда, Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибатул ҳақойиқ» достони тил 
хусусиятларини атрофлича ўрганиш кўп асрли тарихга эга бўлган қардош 
туркий тиллар лексикаси, айниқса, ўзбек адабий тилининг ривожланиши 
борасидаги назарий қарашларга ойдинлик киритади, ўзбек тили тарихий 
лексикологияси учун бой материал беради. 

---

25