Respublika ilmiy-amaliy anjumani

“Informatika va axborot texnologiyalarining dolzarb muammolari”
30 
hozirgi zamon talablariga nisbatan to‘g‘ri keladigan narsalar berganliklariga qarab emas, 
balki ularning o‘zlaridan avvalgi o‘tganlarga nisbatan qanday yangiliklar berganliklariga 
qarab baholanadi.”-deb ta’kidlangan. 
Mutaffakir ota-bobolarimiz tomonidan asrlar davomida yaratilgan ilmiy boyliklar, 
ular tomonidan yozilgan asarlar xalqimiz tomonidan ko‘z qorachig‘idek saqlanmoqda va 
o‘rganilmoqda. O‘sib kelayotgan yosh avlod maktab o‘quvchilarini mana shu asarlar 
bilan tanishtirish, ularning dunyoqarashini kengaytiradi, bilib saviyasini yuksaltiradi, 
ilmiy tafakkurni shakllantiradi. 
Matematika o‘qituvchisi dars vaqtida, shu dars temasiga bog‘liq bo‘lgan matmatik 
tushunchalarning paydo bo‘lishi, ularning rivojlanib borishi va bu sohada O‘rta Osiyolik 
matematik olimlarning merosini amaliyotda ko‘rsatish lozim.
Darsdan tashqari mashg‘ulotlarda, masalan, matematika to‘garaklarida O‘rta Osiyo 
matematikasi tarixiga doir ma’lumotlarni berishda, O‘rta Osiyo matematik olimlarining 
ijodiy yutuqlari faqat O‘rta Osiyo xalqlarining emas, balki barcha xalqlarning ma’naviy 
boyligi ekanligini ta’kidlash lozim. Bu tadbirlarning hammasi yosh avlod-maktab 
o‘quvchilarini yangi jamiyat qurishning faol quruvchilari qilib tarbiyalashda, maktab 
matematika fani dasturining o‘quvchi tomonidan zo‘r qiziqish asosida o‘zlashtirilishiga 
katta yordam beradi. O‘quvchilarnig bilim doiralarini kengaytiradi.
Respublika olimlari qo‘l yozmalardan asosiy manba sifatida foydalanib 
matematika, fizika va astronomiya fanlari sohasida ilmiy tekshirish ishlari olib borib, bir 
qancha natijalarga erishdilar. 
O‘zbekistonda fizika-matematika fanlari tarixini o‘rganishda eng birinchi 
tadqitotchi olim akademik T.N.Qori-Niyoziy hisoblanadi.T.N.Qori-Niyoziyning 1950 
yilda nashr qilgan “Ulug‘bek astronomiya maktabi” asari davlat mukofotiga sazavor 
bo‘lgan. 
XV asrda yashagan Samarqand matematiklari va astronomlari asarlarni turli nuqtai 
nazarlardan o‘rganish sohasida ham ilmiy ishlar olib borildi. 
O‘rta Osiyo matematika tarixi sohasida A.P.Yushkevich, B.A.Rozenfeld, 
S.H.Sirojiddinov, G.P.Matviyevskaya, G.D.Mamedbeyli, V.P.Sheglov, G‘.Jalolov va 
boshqalar keng miqiyosda ilmiy ishlar olib bordilar va bir qancha ijobiy natijalarga 
erishdilar. 
1960 yildan boshlab O‘zbekiston Fanlar akademiyasi V.I.Ramanovskiy nomidagi 
matematika institutida Yaqin va O‘rta Sharqda O‘rta asrlarda matematika tarixini 
o‘rganish sohasida chuqur ilmiy tekshirish ishlari olib borilmoqda. Shu institutda chop 
etilgan qator monografiyalarda O‘rta Osiyolik olimlarning ijodi va matematik asarlari 
ilmiy tahlil qilingan. Akademiyaning Abu Rayxon Beruniy nomidagi Sharqshunoislik 
institutida ham ko‘p yillardan beri fan tarixi sohasida izlanishlar olib borilmoqda. 
Jumladan shu institut buyuk alloma Muhammad al Xorazmiyning fan tarixida 
olamshumul tarixiy ahamiyat kasb etgan “Matematik risiolani” 1964 yil, Beruniyning 
matematika va astronomiyaga oid Qonuni Mas’udiy 1973 yil, 1974 yil va Tafhim 1973 
yil asarini chuqur ilmiy izohlar bilan ruscha va o‘zbekcha tarjimalarni nashr etdi. Va qator 
asarlarni nashrga tayyorladi. 
Mashhur buxorolik ensiklopedist olim Abu Ali ibn Sinoning matematika va 
mexanika sohasidagi ijodiy ishlari, ozarbayjonlik olim Nasirddin Tusiyning arifmetikaga 

---

2
4
.6.
2
02
3
 “Informatika va axborot texnologiyalarining dolzarb muammolari”
 
RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY
ANJUMANI 
“Informatika va axborot texnologiyalarining dolzarb muammolari”
31 
doir ijodi, XIII asrda yashagan Samarqandlik olim Shamsiddin Samarqandiyning 
geometriyaga doir ishlari sohasida ilmiy tadqiqotlar olib borildi. 
Farobiy va Beruninyning tabiiy fanlar va matematikaga oid ijodiy ishlarini 
o‘rganish sohasida chuqur ilmiy tekshirishlar olib borildi. Ulug‘bek ilmiy maktabi, uning 
vakillari, masalan Ali Qushchining matematika va fizika astronomiya sohasidagi ishlarui 
bo‘yicha ilmiy ishlar bajarildi. 
Xorazmiy Farobiy, Ibn Sino, Umar Hayyom, Nasriddin Tusiy, Ulug‘bek ilmiy 
maktabi vakillarining matematikaga oid asarlari rus tiliga tarjima qilinib nashr etildi. 
Xorazmlik mashhur olim Abu Rayhon Beruniyning 1973 yilda o‘tkazilgan 1000 
yillik yubilyei munosabati bilan uning asosiy asarlari o‘zbek va rus tillariga tarjima 
qilinib, nashr etildi.
O‘rta asrlarda uyg‘onish davrida yashab ijod etgan barcha olimlar mutafakkirlar 
o‘z ijodiy ilmiy faoliytalarda fanning faqat bitta yo‘nalishi bir tarmog‘i bilan shug‘ullanib 
qolmay balki, keng qamrovli fanlar tarmog‘i bilan shug‘ullanib kelganlar. Shu boisdan 
ensiklopedist olimlar deb e’zozlangan. Bunday sharafli nomga ega bo‘lish uchun inson 
tug‘ma intelektual salohiyatga, kuchhli ong va tafakkurga ega bo‘lmog‘i kerak. Bunday 
tabiiy quvvat biologik zehn idrok va barcha insoniy fidoiyliklar qobiliyatiga ega bo‘lgan 
insonlar mahshur olimlar intelektual betakror salohiyatga ega bo‘lgan deb qarash lozim. 
Ana shunday qobiliyat egalari ilmiy izlanishlarda betakror kashfiyot, ilmiy tadqiqot 
ishlarini bajariga qodir olimlar yashab o‘tgan. O‘rta Osiyo olimlarining ma’naviy ilmiy 
merosi jahon fan taraqqiyotiga asos bo‘lib, umumjahon ma’naviy qadriyatiga asoslanib, 
ularning ilmiy intelektual salohiyati XVII asrdan boshlab Yevropa mamlakatlarida 
fanning uyg‘onish davriga asos bo‘lib xizmat qildi. 
XX asrda esa fan texnika rivojida oltin asr deb nomlanishiga asos bo‘ldi. Bunaday 
umumbashariy ilmiy merosni yaratgan olimlarni intelektual salohiyati yosh abvlod 
tarbiyasida inteletual salohiyat ibratlari hisobanadi.