Республикаси Олий Мажлиси қабул қилган «Архивлар тўғрисида»ги

4.мавзу: РЕСПУБЛИКАДА АРХИВ ИШИНИНГ
ТАКОМИЛЛАШТИРИЛИШИ

РЕЖА:
1. Ўзбекистонда архив иши (1961-1980 йиллар)

2. Ўзбекистонда архив иши (1981-1990 йиллар)
3. Мустақил Ўзбекистонда архив иши.

1960 йиллар бошида архивлар тараққиётида янги давр бошланди. Архив ташкилотларини бевосита Ўзбекистон Министрлар Советига бўйсундирилиши республикада архив ишини ривожланишига ёрдам қилган муҳим омил бўлди. Министрлар Советининг 1961 йил 9 майдаги қарори билан Ўзбекистон Ички ишлар министрлигининг архив бошқармаси Ўзбекистон Министрлар Совети ҳузуридаги Архив бошқармаси қилиб қайта ташкил қилинди. Шу қарор асосида маҳаллий архив ташкилотлари Қорақалпоғистон АССР Министрлар Совети ва вилоятлар ижроия қўмиталари Архив бўлимлари қилиб қайта ташкил қилинди. Архив ташкилотларини Министрлар Совети ва вилоятлар ижроия қўмиталари ихтиёрига ўтказилиши уларни давлат аппарати тизимидаги ролини орттирди ва архив иши тараққиётида янги босқични бошлаб берди.

Архив ташкилотлари республика давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари билан тенг ҳуқуқули бўлиб қолди ва улар архив иши ва иш юритишни ташкил қилиш фаолиятини назорат қилиш ҳуқуқига эга бўлди. Архив ташкилотларининг асосий вазифаси сиёсий, иқтисодий, ижтимоий, илмий, амапий аҳамиятга эга бўлган ҳужжатлар сақланишини таъминлаш ҳисобланади. Улар тарихий ҳужжатларни давлат сақловига танлаб олиш, сақланишини таъминлашда муҳим аҳамият касб этади, Шунинг учун архив ташкилотлари ҳужжатлар қимматдорлигини экспертиза қилишга ва улар билан давлат архивларини бутлашга катта эътибор беради.
1960-1961 йилларда иттифоқ Бош архив бошқармаси кўрсатмасига биноан республикада архивларни бутлаш тамойили тубдан қайта кўриб чиқилди. Ўз фаолияти натижасида илмий аҳамиятга эга ҳужжатлар вужудга келмайдиган майда, ёрдамчи ва коммунал маиший ташкилотлар (сартарошхона, ателье, ошхона, аптека, дўконлар, ҳаммомлар, таъмирлаш устахоналари, автобазалар, меҳмонхоналар ва бошқалар)дан давлат сақловига ҳужжатлар қабул қилиш тўхтатилди. Бунинг натижасида архив ташкилотлари ўз фаолиятида асосий эътиборини ҳужжатлар сақланишини назорат қилишга ва давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, муҳим саноат, қурилиш ва шунга ўхшаш корхоналар ҳужжатларининг қабул қилиш имкониятига эга бўлдилар.
Республика давлат архивлари ҳужжатлари қабул қилинадиган ва қабул қилинмайдиган ташкилотлар, муассасалар, корхоналар рўйхатларини туздилар ва давлат архивлари ҳужжатларни қабул қилишда мана шу рўйхатга амал қиладиган бўлдилар.
Архивларни бутлаш, экспертиза қилиш, идоравий архивларни назорат этиш соҳаларидаги қайта қуриш ишларига оид республика Министрлар Совети хузуридаги Архив бошқармаси қатор методик қўлланмалар тайёрлади. Архивларни бутлаш масаласи Архив бошқармасининг илмий кенгашида муҳокама қилинди ва унинг қарори давлат архивларига ижро этиш учун юборилди.
1961 йилдан бошлаб давлат архивларининг эксперт текширув комиссия (ЭТК) лари вазифалари тубдан ўзгарди. ЭТКнинг экспертиза масаласида асосий вазифаси давлат архивларини назорат қиладиган ташкилотлар топширган доимий сақланадиган ҳужжатларнинг рўйхати (описи)ни кўриб чиқиш ва тасдиқлаш бўлиб қолди. Шунингдек ЭТК 5 йилдан ортиқ сақланадиган материаллар далолатномасини ва ҳужжатларни сақлаш муддати кўрсатилган рўйхат (перечень) да ЭТК белгиси бор материаллар рўйхатини муҳокама қилиб, тасдиқлайдиган бўлди.
Сақлаш муддати 5 йилгача бўлган материаллар далолатномасини назорат қилинадиган идоранинг раҳбари ЭТКда рўйхат тасдиқлангандан кейин тасдиқлаши лозим эди. Давлат архивлари томонидан назорат қилинмайдиган идоралар архив ҳужжатлари рўйхати ва далолатномасини тасдиқлаш уларнинг юқори идоралари ихтиёрига берилди.
Архивларни бутлаш ишини қайта кўриб чиқилиши туфайли идоравий архивларни назорат қилишда ҳам муҳим ўзгаришлар содир бўлди.
Янги шароитда давлат архивлари идоравий архив иши ва идораларнинг иш юритишини назорат қиладиган бўлди. Қайта қуришгача эса, архив ташкилотларининг асосий вақти хаддан ташқари кўп, майда, кам аҳамиятли ташкилотларни назорат қилишга кетар эди ва муҳим идоралар архивлари эътибордан четда қолар эди. Бунинг натижасида қиймати кам илмий, тарихий, амалий аҳамияти йўқ архив фондлари тартибга солинар эди ва давлат архивларига қабул қилинар эди. Асосий фондлар эса, одатда тартибга солинмасдан давлат архивига қабул қилинмасдан қолар эди.
1966 йил 1 январига республика бўйича давлат архивлари назорат қиладиган, келажакда хужжатлари давлат архивларига қабул қилинадиган ташкилотлар 6489 та бўлган. 1965 йилда 4930 та ташкилот ўз архивларини тартибга келтиришган эди. Тартибга солинган йиғмажилдлар сони тартибга солиниши керак бўлган йиғмажилдларнинг 70% ни ташкил қилар эди. 1966-1980 йилларда давлат архивларига ташкилот ва корхоналардан 580 минг бошқариш ҳужжатлари йиғмажилдлари, 5939 та илмий-техник ҳужжатлар йиғмажилдлари, 5048 та киноҳужжатлар сақлов бирлиги, 53987 фотоҳужжатлар сақлов бирлиги ва 5345 та фоноҳужжатлар сақлов бирлиги қабул қилинган.
1986-1990 йилларда давлат архивларини бутлаш соҳасида анча иш амалга оширилди. Давлат архивларини бутлаш манбаи ҳисобланган ташкилотлар рўйхатларига аниқлик киритилди ва тўлдирилди. 1990 йилда архивларни бутлаш манбалари сони республика бўйича 9576 та етди. 1986-1990 йилларда республика давлат архивлари сақловига 635 минг доимий сақланадиган йиғмажилдлар қабул қилинди.