Respublikasining qadimiy shaharlaridan biri, Buxoro viloyatining

Nomlanish tarixi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tarixiy yozma manbalarda Samarqand yoshi qadimiyligi haqida maʼlumotlar bor. Muhammad an-Nasafiy „al-Qand fiy zikri ulamoi , Haydar as-Samarqandiy (XII asr) „Qandiyai Xurd“, Abu Tohirxoja Samarqandiy „Samariya“, Xitoy tarixchisi Chjan Syan, yunon va rimlik tarixchilar Arrian, Kursiy Ruf va boshqa koʻplab mualliflarning asarlarida bu haqda yozib oʻtilgan. Samarqand va Rim insoniyat taqdiridagi buyuk xizmatlarini nazarda tutib „Boqiy shaharlar“ nomini olganlar. Xalq iborasi „Samarqand sayqali roʻyi zamin ast“ — Samarqand yer yuzining sayqali (jilosi) deb behuda aytilmagan. Amir Temur Samarqandni mehr bilan qadrladi, obod qildi, dunyoning sayqaliga aylantirdi.
„Samarqand“ soʻzining kelib chiqishi haqida bir qancha taxmin mavjud. Sharq mualliflari „Samarqand“ soʻzining 1-qismi, yaʼni „Samar“ soʻzi shu shaharga asos solgan yoki shaharni bosib olgan kishining nomi deb hisoblab, bir qancha sunʼiy taʼriflarni taklif etdilar, ammo tarixda bunday ismli kishi haqida maʼlumotlar aniqlanmagan. Soʻzning 2-qismi „kent“ (kand) — qishloq, shahar degan maʼnoni bildiradi. Baʼzi yevropalik olimlar, bu nom qadimdan qolgan, sanskritcha „Samarya“ra yaqin, yaʼni „yigʻilish, yigʻin“ soʻzidan kelib chiqqan deb izohlaydilar. Antik mualliflarning asarlarida shahar Marokanda deb atalgan. Bu haqiqatga ancha yaqin boʻlib, Marokanda — Samarqand atamasining yunoncha aytilishidir.
XI asr olimlaridan Abu Rayhon Beruniy va Mahmud Qoshgʻariy shahar nomining kelib chiqishini „Semizkent“, yaʼni „semiz qishloq“ soʻzining buzib talaffuz qilinishi deb tushuntiradilar.^[1]. 1404-yilda Samarqandga tashrif buyurgan Ispaniya elchisi Ruy Gonsales de Klavixo ham bu talqinni qoʻllab quvvatlaydi^[2].
Qadimgi davr va Ilk oʻrta asrlar[tahrir | manbasini tahrirlash]
Iskandar oʻz doʻsti Klitni Samarqandda oʻldirishi
Samarqand jahonning eng qadimgi shaharlaridan biri — 2700-yildan ortiq tarixga ega.
Samarqand miloddan avval IV asrdan milodiy VI asrgacha Sugʻd davlatining poytaxti boʻlgan. Arxeologik qazishmalardan maʼlum boʻlishicha, yuqori paleolit davrida ham Samarqand hududida odamlar yashagan (qarang Samarqand makoni).
Rim tarixchisi Kvint Kursiy Rufning (miloddan avval I asr oxiri — milodiy I asr) yozishicha, Samarqand qalʼasi devorining aylanasi taxminan 10,5 km boʻlgan. Miloddan avval 329-yil Iskandar Maqduniy (Makedonskiy) askarlari Samarqandni vayron qilgan. Spitamen Samarqandni yunonlardan ozod etishga harakat etgan, ammo xiyonatkor koʻchmanchi qabilalar sardorlari tomonidan oʻldirilgan va boshi Iskandar Maqduniyga sulh sifatida yuborilgan.
Turk xoqonligi va Gʻarbiy turk xoqonligi tarkibida[tahrir | manbasini tahrirlash]
Varhuman saroyi devoriy rasmlarida tasvirlangan turkiy zodagonlar, Samarqand, 650 yil
Samarqand 6-asrda Turk xokonligi tarkibiga kirgan va mahalliy hokimlar tomonidan boshqarilgan. Bu davrda Samarqand Hindiston, Eron, Misr va Vizantiya davlatlari bilan savdo qilgan. Oʻz davrida „10 Oʻq xoqonligi“ deb yuritilgan Gʻarbiy Turk xoqonligi Istamining oʻgʻli Tardu xoqon (576—603) Sosoniylar Eroniga qarshi janglar olib borib, gʻarbda oʻz hokimiyatini kuchaytirdi. Uning oʻgʻli Sheguy xoqon (610—618) davrida xoqonlik qoʻshinlari jan.gʻarbiy hududlarda faol harakat yurita boshlaydi. U Eronning shimoliy sharqiy viloyatlariga hujum uyushtirib, sosoniylar ustidan yirik gʻalabaga erishadi. Uning inisi Tun yabgʻu (618—630) xoqonlikning gʻarbdagi nufuzini yanada mustahkamlaydi. U hukmronlik qilgan davrda Turk xoqonligining chegarasi gʻarb va janubiy gʻarbda, Janubiy-Sharqiy Yevropa dashtlari, Kavkaz, Volgaboʻyi, Gurgon, Marv, Hind daryosining yuqori havzalari, Shimoliy Hindiston va Afgʻonistonning aksariyat viloyatlarini oʻz ichiga olardi. Tun yabgʻu gʻarbiy hududlarda hokimiyatni mustahkamlash maqsadida qarorgohini Shosh vohasining shimolidagi Mingbuloq mavzesiga koʻchiradi va boshqaruvda islohotlar oʻtkazib qaram oʻlkalarga turkiy tudun va eltabar unvonli vakillar joʻnatadi.
Arab xalifaligi tarkibida[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qutayba ibn Muslim boshchiligidagi arab qoʻshinlari 712-yilda Samarqandni egallagan. Isyon koʻtargan shahar aholisining bir qismini qirib tashlagan. Attabariy keltirgan maʼlumotga koʻra, samarqandliklar shahriston (ichki shahar)ni arablarga boʻshatib berishga majbur boʻlganlar. Arablar shahristonda masjid va minbar qurganlar. Mahalliy aholidan tortib olingan qimmatbaho buyumlar va oltin, kumush bilan bezatilgan sanamlar (xilat ulasnom) ni eritib 10 ming misqol qimmatbaho metall olingan. Buyuk ipak yoʻli asosidagi hududlararo savdo-sotiq yanada ravnaq topdi. 776—83-yillarda arablarga qarshi Muqanna boshchiligida isyon koʻtarilgan (qarang Muqanna isyoni).
Somoniylar va Qoraxoniylar davri[tahrir | manbasini tahrirlash]
Arablarga qarshi koʻtarilgan isyonlarni bostirishga faol qatnashgan mahalliy zamindor aholi vakillari IX asr 20 yillaridan Movarounnahr va viloyatlarini boshqarishga tortildi, masalan, Samarqandni boshqarish Somoniylar qoʻliga oʻtdi. Oʻsha vaqtdan Samarqand — Somoniylar davlatining poytaxti boʻldi. 887-yildan birinchi marta somoniylar kumush tangalari Samarqandda zarb qilina boshladi. Somoniylar poytaxti Buxoroga koʻchirilgandan (889) soʻng ham Samarqand Movarounnahrning eng katta hunarmandchilik va savdo markazlaridan biri boʻlib qoldi. XI asrdan Samarqand Qoraxoniylar davlati tarkibiga kirgan. Qoraxoniylar davrida turli oʻlkalarning birlashishi fan va madaniyat rivojiga ham imkon berdi. Bu davrda Samarqand ham maʼmuriy, ham madaniy markaz sifatida ahamiyati oshib, yanada kengayib, rivojlanib borgan. Qoraxoniylar fan va madaniyatning oʻlka hayotidagi muhim oʻrnini anglab unga homiylik qilishgan. Buyuk ipak yoʻli asosidagi hududlararo savdo-sotiq yanada ravnaq topdi.
Q oraxoniylar tomonidan asos solingan Shohi Zinda majmuasi
Shu davrda Samarqandda Ibrohim tamgachxon madrasasi va kasalxonasi bunyod etilgan.^[3]
XI asrda Samarqandda Shohi Zinda maqbarasi barpo etildi.^[4] Keyinchalik xuddi shu yerga 1066-yili Tamgʻach Boʻgʻraxon madrasasi qurildi va unga tutash bir qator turkum majmua yuzaga keldi. XI-XII asrlarda serhasham bezatilgan boshqa maqbaralar vujudga kela boshladi. Arxeologlar ulardan bir nechtasini XIV asr inshoatlarining gʻarb tamonidagi yoʻlakdan qazib topdilar. Ular bezaklari bilan Temur davri maqbaralaridan farq qilgan. Oʻsha davrda ham, Qusam ibn Abbos maqbarasi „muqqadas“ hisoblanib ziyorat qilingan.

Xarita ( nemischa Karte-asl; yunoncha chartes-yozish uchun ishlatiladigan papirus varag'i)-kartografik proyeksiyalardan foydalangan holda belgilar yordamida yaratilgan Yer yuzasi,yulduzli osmon yoki uning qismlarining qisqartirilgan tasviri (namunasi).Xaritada daryo oʻzanining oʻzgarishi,tuproq qoplami, jarliklar, botqoqliklar, aholi punktlari va yoʻllarning tabiatni uzgarishi va boshqalar koʻrsatilgan. buli arni. aniqlash mumkin. Ob'ektlarning joylashishini va o'zaro bog'liqligini masshtabda, fazoviy va sonli xususiyatlarda aniqlaydi. Xarita mamlakat sanoati va iqtisodiyoti, ilm- fan va mudofaa sohasida muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, u turli binolarni tadqiq qilish, rejalashtirish, loyihalashda keng qo'llaniladi;^[1]
Xarita-Yer yuzasi yoki uning qismlarini aniq kartografik proyeksiyadagi xaritasi,uni tekislikda minimallashtirish va umumlashtirish.Kerakli ma'lumotlar foydalanish maqsadiga qarab ko'rsatiladi.
Xarita bilan yo'l bo'ylab yuring[tahrir | manbasini tahrirlash]
(Xaritalar yordamida yo'llarda harakatlanish).Xaritani oldindan sinchkovlik bilan o'rganish va harakatlanish yo'nalishini eslab qolish kerak:yo'lning tabiati,yo'l bo'yidagi inshootlar,yo'lning ufqqa nisbatan umumiy yo'nalishi,o'tish mumkin bo'lmagan nuqtalar va aylanib o'tish mumkin bo'lgan yo'llarning joylashuvi,chorrahalar va kesishmalar. Keyin xaritada asosiy yo'nalishlar tanlanadi va harakatning to'g'riligini nazorat qilish uchun kerakli marshrut uchun tanlanadi.Butun marshrut uzunligi va tanlangan marshrutlar orasidagi masofalar o'lchanadi va qayd etiladi.Xarita haydash paytida yo'naltirilgan bo'lishi kerak.Bir marshrutdan ikkinchisiga o'tish,xaritani mahalliy relef bilan muntazam ravishda taqqoslash, bosib o'tgan masofa va marshrutlar bo'yicha harakatlanishning to'g'riligini kuzatish sizning joylashuvingizni va tanlangan marshrutlarga nisbatan marshrutdagi transportning oxirgi nuqtasini bilish uchun zarurdir. nuqta.
Xaritadan tashqarida foydalanish[tahrir | manbasini tahrirlash]
(Kartochkalar yordamida yo'ldan tashqarida harakatlanish).Buning uchun xaritada yo'lning har bir burilishi uchun taniqli mahalliy quruqlik yo'nalishlari ko'rsatilgan holda yo'nalish belgilanadi.Marshrut imkon qadar mahalliy ob'ektlarga (zovuqlar, aloqa liniyalari va boshqalar)yaqin bo'lishi kerak. b.) tuzlashning chiziqli yo'nalishlariga to'g'ri kelishi kerak.Bir marshrutdan ikkinchi marshrutga o'tishda xaritada marshrutni tez-tez yo'naltirish va uni mahalliy relef bilan tekislash kerak.
Mahalliy topografiyani xaritada o'rganish[tahrir | manbasini tahrirlash]

(Mahalliy relyefni xaritada o‘rganish)-tekislikning gorizontal tasviri haqida fikr yuritish,yer yuzasida notekis bo‘shliqni va relyefni (qiyalik,nuqtalar balandligi va boshqalar) tasavvur qilish b.) tabiatni aniqlash uchun hisob-kitoblar va o'lchovlarni bajarish.Rеlyefni umumiy xarakteristikalari gorizontallarning shakli va chastotasining yuzaki ko'rinishi bilan aniqlanadi.Bu xususiyatlardan foydalanib,birinchi navbatda,asosiy vilkalar (tizmalar),vodiylar va jarliklar ko'rsatiladi.Relyefning tabiati bilan umumiy tanishgandan so'ng,berilgan vazifaga muvofiq uni har tomonlama o'rganish,shuningdek,kerakli o'lchov va hisob-kitoblarni amalga oshirish boshlanadi. Xaritaga ko'ra, yer yuzasining mutlaq balandligini gorizontallar va belgilar orqali aniqlash mumkin. Ufqdagi nuqtaning balandligi bu ufqning belgisiga to'g'ri keladi. Agar nuqta gorizontallar orasida joylashgan bo'lsa, u unga eng yaqin bo'lgan pastki ufqning balandligini topadi va bu hajmga bu nuqtaning ortiqcha qismini qo'shadi gorizontal . Ushbu ortiqcha, odatda, vizual interpolasyon bilan aniqlanadi. Nisbiy ustunlik (nisbiy balandlik) ularning mutlaq balandliklari orasidagi farq sifatida hisoblanadi. Nishabning nishabi maxsus grafik - yotoq shkalasi bilan belgilanadi. U xarita ramkasining o'ng tomonida, chiziqli masshtabning o'ng tomonida joylashgan.
Xaritadagi mahalliy yo'nalish[tahrir | manbasini tahrirlash]
(Xaritadagi orientatsiya)-mahalliy orientatsiyaning asosiy shakli.Xaritadagi orientatsiya xaritani yo‘naltirish,undagi nuqtani aniqlash va xaritani mahalliy hududga moslashtirishdan iborat.
(Mashtabli xarita).Kartalarning shkalasi 1:10000, 1:25000, 1:50000, 1:100000, 1:200000, 1:500000 va 1:1000000. Kichik bo'linmalarning komandirlari o'z vazifalarini bajarish uchun ko'pincha janglarda 1:50000 va 1:100000 masshtabli xaritalardan foydalanadilar. 1:200 000, 1:500000 va 1:1000000 masshtabli xaritalar katta shtab-kvartiralar ishida, shuningdek, maxsus vazifalar uchun ishlatiladi.
Xaritada nuqta chizing[tahrir | manbasini tahrirlash]
Qozog'iston shaharlari xaritasi
(Kartadagi nuqtalarni qo'llang)-nuqta koordinatalarda joylashishi kerak bo'lgan kvadratni aniqlang va unga nuqta chizing.Topilgan kvadratning janubiy chizig'idan uning yon tomonlarida xarita masshtabidagi bo'lim chizilgan.U kvadratning pastki qismi va X nuqtasi orasidagi farqga mos kelishi kerak.Olingan belgilar nozik chiziqlar bilan birlashtiriladi.Ushbu chiziq bo'yicha kvadratning g'arbiy tomoniga chiziq torting.U kvadratning chap tomonidagi Y nuqtasining farqiga mos kelishi kerak.Bu siz izlayotgan nuqta.
Xaritadagi ob'ektning taxminiy joylashuvi[tahrir | manbasini tahrirlash]
(Xaritadagi ob'ektning joylashuvining taxminiy ko'rsatkichi).Xaritadagi nuqtaning joylashishini taxminiy aniqlash uchun u joylashgan katakchaning kvadratini nomlash kifoya.Birinchi abscissa x kvadratning janubiy tomoni,y ordinatasi esa g'arbiy tomoni deyiladi.Bitta varaqli xarita bilan ishlaganda abscissa va ordinata odatda ikkita raqam bilan ifodalanadi (oʻnlik va birlik kilometrlar xaritaning ichki ramkasidan tashqarida katta sonlarda berilgan).
Xaritadagi joylashuv[tahrir | manbasini tahrirlash]
Mahalliy ob'ektlarni, xaritadagi relyefning shakli va detallarini, ko'zning masofasi va yo'nalishini aniqlash usuli.
Xarita masshtabi[tahrir | manbasini tahrirlash]

(Mashtabli xarita)-xaritadagi chiziq uzunligining yerdagi tegishli chiziq uzunligiga nisbati.Topografik xaritalar yordamida bajariladigan vazifalarning xilma-xilligi tufayli sizga turli masshtabdagi xaritalar kerak bo'ladi: 1:10000 - o'n ming, 1:25000 - yigirma besh ming, 1:50000 - ellik ming, 1:100000 bir yuz ming., 1:200 000 ikki yuz ming, 1:500000 - besh yuz ming, 1:1000000 - million.Mahalliy hududning kartografik tasvirining kattaligi va xaritaning to'liqligi, o'lchovlarning aniqligi xarita masshtabiga bog'liq. Xaritaning masshtabi eng past darajada kichrayganda juda katta bo'ladi. Bu sizga mahalliy hududni to'liq tasvirlash imkonini beradi. Xarita masshtabining kichrayishi natijasida unga joylashtiriladigan mahalliy yer uchastkalari soni ham oshadi. Xaritada ko'rsatilgan maydonning qisqarish darajasi qanchalik katta bo'lsa, xarita masshtabi ham shunchalik kichik bo'ladi. Xarita ramkasining janubiy (pastki) tomonida raqamli va chiziqli masshtablar, masshtab o'lchami ko'rsatiladi.