Riskchegaralariva sug„urtalash

8. RISKCHEGARALARIVA SUG„URTALASH

1. 
   Moliyaviy risk mezonlari va turlari
   

Xar kanday xujalik faoliyatida xamma vakt xujalik operatsiyalarining u yoki bu xususiyati okibatida pul mablag‗larini yukotish risklari mavjud buladi. Ana shu xavf-xatar moliyaviy riskni tashkil etadi. Moliyaviy risk bu tijorat riskidir. Risk toza va spekulyativ bulishi mumkin. Toza risk zarar yoki pullashgan natijalarga erishish imkoniyatini bildiradi. Spekulyativ risk ham ijobiy, ham salbiy natijaga erishish imkoniyatini ifodalaydi.

13-rasm. Moliyaviy risklarning asosiy turlari

Moliyaviyrisk -demakbuspekulyativriskdir. Investor venchurmoliyalashtirishniamalgaoshirarekan, u oldindan uzi uchunikkinatija; foydayokizararkurishinibiladi.
Moliyaviyriskningxususiyatishundaki; u moliyaviy kredit va birja sohalaridaoʻtkazilgankandaydiroperatsiyalar, kimmatli kog‗ozlarbirjasidagioperatsiyalarnatijasida koʻrilishimumkinbulganzararehtimolidir. Moliyaviyriskka: kredit, foiz, valyuta hamda boy berilganmoliyaviyfoydarisklari kiradi.
Kredit riski: - qarzdorning kreditor hisobidagi asosiy qarz va foiz miqdorini tulamaslik riski.
Foiz riski- tijorat banklari, kredit korxonalari, investitsiya fondlarini berilgan kredit stavkalari ustidan, jalb etilgan mablag‗ga ular tulashi kerak bulgan foiz stavkasini oshishi natijasida yoʻqotayotgan mablag‗lar riski.
Valyuta riski - u oʻzida bir mamlakat valyutasiga nisbatan ikkinchi mamlakat valyutasi kursini oʻzgarishi bilan bog‗lik risk xatarni mujassamlashtiradi.Boy berilgan moliyaviy foyda riski - bu xoʻjalik faoliyatini toʻxtatish yoki boshqa qandaydir tadbirni amalga oshmasligi natijasida sodir boʻluvchi koʻshimcha moliyaviy zarar rniskidir.

2. Moliyaviy risk darajasini pasaytirish usullari

Moliyaviy riskning turli vosita va usullari yordamida oldini olish mumkin. Unday vositaga, riskdan saqlanish, boshqalar zimmasiga oʻtkazish, risk darajasini pasaytirish kiradi. Riskdan saklanish-bu risk bilan bog‗lik ishlarni qilishdan voz kechish demakdir. Lekinriskdan voz kechish investor uchun boʻlg‗usidaromaddan voz kechishdemakdir. Riskni saqlab kolish-buriskxatariniinvestordaya‘ni, investor zimmasidanma‘suliyatniqoldirishdemakdir. Investor venchurmoliyalashtirishniamalgaoshirarekan, u venchurmolyalashtirishdan koʻriladiganzararoʻrninioʻz mablag‗i hisobidanqoplanishinioldindanbiladi. Riskxatarini boshqa shaxszimmasigaoʻtkazish-bu investor barcharisk uchunma‘suliyatnioʻzinisug‗urtalash orqali sug‗urtaidorasizimmasigaoʻtkaziladi.

Riskdarajasinipasaytirish-yoʻqotishxajmivasodirbulish ehtimoliyatinikiskartirishnibildiradi. Investor moliyaviyriskxatarinipasaytiruvchianiqvositalarinitanlarekanquyidagip rinsiplardankelibchiqishikerak:

1. 
   Oʻz mablag‗idanortiq miqdordagirisk bilanriskqilmaslikkerak.
   
2. 
   Riskxatarini oqibatinioʻylashkerak.
   
3. 
   Oz daromadishtiyoqidakattariskka bormaslikkerak.
   

Kiritiladigankapitaldan koʻriladiganzararxajmi shu kapital xajmigateng, yokiundanortiqyokikam boʻlishi mumkin. Toʻg‗ridan- toʻg‗riinvestitsiyalashdazararxajmiqoidaga koʻravenchur kapital xajmigatengbuladi.Masalan: Investor risk ishiga 100 ming sum qoʻydi.Ish amalga oshmadi va investor 100 ming sumni yoʻqotdi. Ammo pulning xarid narxini pasayishini inobatga olsa, ayniqsa inflyasiya sharoitida, koʻrilgan zarar miqdori, kuyilgan puldan koʻp boʻladi. Bunday vaziyatda koʻriladigan zarar xajmini inflyasiya indeksni hisobga olib aniqlanadi.
Agar investor 1992 yil bir yildan keyin 500 ming soʻm olish niyatda risk ishiga 100 ming sum qoʻydi. Ammo ish amalga oshmadi va unga bir yildan keyin pulni qaytarmadilar. Bunday holda koʻrilgan zarar xajmini inflyasiya indeksini hisobga olib aniqlanadi. 1992 yildaninfilyasiyaindeksi 2200 % ya‘ni, koʻrilganzararxajmi 2200 ming sum (22*100 ming sum).Portfel investitsiyada, ya‘ni, ikinchi bozorda sotiluvchi qimmatli kog‗ozlarni sotib olishda, aslida zarar xajmi sarflangan kapital summasidan kam boʻladi.Ikkinchi prinsipni amalga oshirish, investor koʻrish mumkin boʻlgan maksimal zarar miqdorini boʻlgan holda, uning oqibati nimaga olib kelishini, risk ehtimoli kanday, riskqilishdan voz kechish kerakmi, ma‘suliyatini oʻz zimmasiga oldimi yoki boshqa kishi zimmasiga koʻyadimi, shularni aniqlash lozimligini talab etadi.
Uchinchi prinsipli amal qilishi ayniqsa molyaviy riskni boshqa shaxs zimmasiga oʻtkazishda namoyon boʻladi. Bu holat shuni anglatadiki, investor oʻzi uchun qulay boʻlgan sug‗urta badali va sug‗urta summasi orasidagi munosabatni aniqlaydi.Sug‗urta badali (yoki sug‗urta mukofoti)-bu amaldagi qonun yoki sug‗urta shartnomasiga asosan sug‗urtalanuvchiga sug‗urtaga tomnidan sug‗urta riski uchun toʻlanadigan toʻlov.Sug‗urta summasi-bu sug‗urtalangan moddiy qimmatliklar (yoki sug‗urtalanuvchining fuqarolik ma‘suliyati, hayoti va sog‗ligi)ning puldagi summasi.Agar sug‗urta badalida iqtisod qilingan mablag‗idan koʻriladigan zarar oʻlchami nisbatan yuqori boʻlsa, u holda investor riskni oʻz zimmasiga olmay, riskdan saqlanishi zarur.
Moliyaviyriskdarajasinipasaytirishuchunturli xil usullarqoʻllaniladi. Ularga:
-diversifikatsiya;
-tanlovvanatijalar toʻg‗risidaqoʻshimcha informatsiya olish;
-limitlash (cheklash);
-sug‗urtalash (shu jumladan xedjirlash).
Diversifikatsiya-kapital yoki undan keluvchi daromadning yoʻqolishi bilan bog‗lik riskni kamaytirish maqsadida, bir-biri bilan bavosita bog‗liq boʻlmagan investitsiyalanayotgan mablag‗ni har-hil pul qoʻyilgan obyektlararo taqsimlash jarayonini oʻzida ifodalaydi. Bunday olganda diversifikatsiya, mijozlarga oʻz aksiyalarini sotib olingan mablag‗ni fond bozorlaridan sotib olinuvchi va barqaror oʻrtacha daromad olib keluvchi har-hil kimmatli kog‗ozlarga sarflovchi investitsion fond faoliyatiga tayanadi. Diversifikatsiya hilma-hil faoliyatturlariaro kapital taqsimotidariskningbirqismidanhimoyalanishimkoniniberadi.Masalan: Investor tomonidan 5 hil xissadorlik jamiyati aksiyasini sotib olish, bitta xissadorlik jamiyati aksiyasidan oladigan daromadiga nisbatan 5 barobar oʻrtacha daromad olish ehtimoliyatini oshiradi va mos ravishda risk darajasini 5 marta kamaytiradi.
Investor gohida noaniq natijalar va cheklangan ma‘lumotlarga asoslanib qaror qabul qiladi. Tabiyki agar investorda toʻliq ma‘lumot boʻlganida edi u ancha aniq bashorat qilib risk darajasini pasaytirgan boʻlar edi. Bu esa ma‘lumotlarga tovar hususiyatini beradi. Ma‘lumotlar shunday qimmatli tovarki, investor xamma vaqt u uchun katta mablag‗ sarflashga mablag‗riskining qandaydir bir sohasiga aylan bu ekkautingdeyiladi.Tuliq ma‘lumot qiymatitulif ma‘lumot natijasidan kutilayotgan daromaddan, tuliq bulmagan ma‘lumotdan kutilayotgan daromadning farqiga teng.
Masalan: tadbirkor tovardan 100 donami, 200 dona olish kerak?- degan muammoga duch keladi.Agar 100dona tovar olsa, xarajat har dona tovarga 120 sumdan toʻg‗ri keladi, 200dona olsa har dona tovarga xarajat 100sumdan toʻg‗ri keladi. Tadbirkor har bir dona tovarni 180 soʻmdan sotmokqi lekin shu tovarga bozordagi talabdan uning xabari yuk. Oʻz muddatida sotilmagan tovar keyin 90 sum va undan kam bahoda sotilish ehtimoliyati ―50‖ va ―50‖ga teng ya‘ni, 100 dona tovarni sotish uchun 0,5 ehtimoliyat va tavorni sotish uchun 0,5
ehtimoliyat mavjd. 100 dona tovarni sotishdan keladigan daromad 6000 sumni [200*(180-100)] tashkil etadi.
Oʻrtacha kutilayotgan daromad 11000sum [(0.5*6000)+(0,5*16000)]Ma‘lumotlar aniq boʻlganida uning kutilayotgan qiymati 11000 sumga teng, noaniq ma‘lumot boʻlganida ma‘lumot qiymati 8000 sumga teng boʻladi (200dona tovarni sotib olishda 0,5*1600=8000s) u holda toʻliq ma‘lumot qiymati 11000- 8000=3000s teng buladi. Demak, talab toʻg‗risida aniq ma‘lumotga ega boʻlishi uchun yana 3000sum toʻlab qoʻshimcha ma‘lumot olish kerak va hatto bashorat unchalik aniq boʻlmasada, kelajakda savdoni yaxshi yoʻlga qoʻyilishini ta‘minlashni bashorat qilish maqsadida, savdo bozori va talabni oʻrganish uchun mazkur mablag‗ni quyish ancha foydali boʻladi.
Limitlash-bu limitlar oʻrnatish, ya‘ni, savdo, kapital, xarajat summalariga ma‘lum bir chegara qoʻyishdir. Cheklashlar, limitlash riskini pasaytirishning muhim vositasi hisoblanadi.U banklarda ssudalar berishda, xoʻjalik subyektlarida tovarlarni (kredit kartochkalari orqali) kreditga sotishda, investorlarda ma‘lum bir summadagi kapitalni oborotga qoʻyishda qoʻllaniladi.Sug‗urtalashning mohiyati shundaki, investor risk oldini olish uchun bir qism daromadidan kechishga shay, ya‘ni, u trisk darajasini nolga tenglashtirish uchun tulovga tayyor. Aslida, agar sug‗urta qiymati kutilayotgan zarar bilan teng bulsa, (ya‘ni, 200 ming sum koʻrilishi kutilayotgan zararning sug‗urta polisi 200 ming sum boʻlsa) investor riskka yon bermaydi, balki u koʻrinishi mumkin boʻlgan moliyaviy yoʻqotishlarni oʻrnini toʻldirish uchun uzini sug‗urtalaydi. Moliyaviy riskni sug‗urtalash uning darajasini pasaytiruvchi keng tarqalgan usullardan biridir.

3.