Rivojlantirish instituti

Pulpitlarni tashhislash va davolashda kelib chiqishi mumkin bo‘lgan
xatolar va ular oqibatida kelib chiqadigan asoratlar
Tish kasalliklarini davolashda uchraydigan xato va ular oqibatida
kelib chiqadigan asoratlarning eng ko‘pi pulpitni davolashda kuzatiladi.
Pulpitni tashhislashda qo‘yiladigan xatolar, kasallikning klinik belgi-
lari, boshlangan vaqti, birinchi belgilari va yallig‘lanishni pulpa to‘qima-
siga tarqalish darajasini aniqlash bilan bog‘liq. Shuningdek, pulpada
kechadigan patologik jarayonlar, ayniqsa, yallig‘lanishni turli xilda kechi-
shi, pulpitlarni tashhislash, qiyosiy tashhislashning qiyinligi, qo‘llanadi-
gan tasniflarning hammasi ham pulpitning klinik kechishini aniqlash
imkonini bermasligi, anamnezni to‘liq yig‘masdan, asosan og‘riq belgisi-
ning ayrim xususiyatlariga asoslanib (uni ham har tomonlama xarakte-
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 5 3
ristikasini o‘rganmasdan), o‘shanda ham uni turli kechishi, qanday
boshlanganligi va bunda bemorning sezgilari qanday bo‘lganligini hisobga
olmasdan qo‘yilgan tashhis oqibatida turli xatolarga yo‘l qo‘yiladi. Bu
esa, tabiiyki, davolash samaradorligini pasaytirishga sabab bo‘ladi.
Pulpitda yallig‘lanish jarayonining kechishi nafaqat bemorning yoshi,
balki uning organizmida kechayotgan umumiy kasalliklar va ularning
pulpit bilan bog‘liqligi, pulpitni qaysi tishdaligi, ya’ni qaysi anatomik
va gistologik tuzilishga ega bo‘lgan tish guruhidaligiga bog‘liq.
Odatda bemor organizmining immunologik reaktivligi, ayrim
mikroblarga nisbatan o‘ta sezuvchanligi tashhislashda hisobga olinmaydi,
bunga ahamiyat berilmaydi ham. Chunki ularni aniqlash uchun
qo‘shimcha tekshirishlar olib borilishi zarur. Ammo bu narsalar o‘ta
muhimdir.
Yuzaki yig‘ilgan anamnez, pulpitni boshlanish belgilari, rivojlanish
bosqichlari, og‘riqni birinchi boshlangan vaqtiga e’tibor bermasdan pulpit
u yoki bu shaklining tashhisi yoki umumiy qilib "pulpit" deb tashhis
qo‘yilishi turli xatolarga yo‘l ochib beradi.
Shunday qilib, pulpit tashhisini to‘g‘ri qo‘yishda, uning asosiy belgisi
hisoblangan og‘riqni dastlabki boshlanish davri, unda bemorning sezgilari
qanday boshlanganligi, og‘riq yuzga tarqalishi, berilishi (irridatsiya)
bemorning ahvoli, holati katta ahamiyatga ega.
Albatta to‘g‘ri qo‘yilgan tashhis pulpitni davolash usulini tanlashda
o‘ta muhimdir.
Pulpitni davolashda qo‘yiladigan xato va ular oqibatida kelib
chiqadigan asoratlar orasida ko‘pchiligi noto‘g‘ri tanlangan davolash
usullari bilan bog‘liq. Ba’zida "pulpit" deb tashhis qo‘yib, o‘tkir va
surunkali pulpitning barcha shakllarida pulpa hayotiyligini to‘liq yoki
qisman (ildiz pulpa) saqlab qolishga intilishadi. Bu turli asoratlar kelib
chiqishiga sabab bo‘ladi. Chunki, pulpa hayotiyligini ma’lum pulpit
shakllaridagina saqlab qolish mumkin, holos. Natijada pulpa hayotiyligini
saqlab qolishga mo‘ljallangan va aniq ko‘rsatmalar, talablar, davolash
qoidalariga rioya qilib amalga oshirilganda yaxshi natijalar beradigan
biologik va vital amputatsiya usullari "foydasiz" bo‘lib chiqadi. Undan
tashqari, ba’zida yallig‘langan pulpaga devitallovchi pastalar qo‘yib, toj
pulpani olib tashlab, ildiz pulpa hayotiyligini saqlab qolishga urinadilar.
Bu mutlaqo noto‘g‘ri harakat, chunki pulpaga qo‘yilgan margimush yoki
boshqa jonsizlantiruvchi pasta, pulpa to‘qimasining barcha qismiga, hatto
dentin kanalchalariga va periodontga ham so‘rilib, o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Shuning uchun ham, ba’zida devitallovchi pasta dozasi oshganda toksik
periodontit kelib chiqadi, hamda uni davolash ancha qiyin kechadi.
Pulpani vital amputatsiyasidan keyin ildiz pulpa hayotiyligini saqlab
qolish, faqat og‘riqsizlantirish ostida bajariladigan jarrohlik usullaridan
keyingina amalga oshirilishi mumkin. Agar unda ma’lum klinik
ko‘rsatmalar bo‘lganda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 5 4
Demak, pulpaga devitallovchi pasta qo‘ygandan keyin, hech qachon
uning hayotiyligi saqlab qolina olmaydi.
Ba’zida ukol qilib og‘riqsizlantirish (igna to‘qimaga sanchilishi)
og‘riqli bo‘lgani sababli, shifokorlar ochilmagan pulpani og‘riqli joyiga
margimush yoki boshqa devitallovchi pasta qo‘yishadi. Bu noto‘g‘ri,
hamda og‘riq bosilishi o‘rniga u battar kuchayadi, chunki pulpada
yallig‘lanish davom etadi. Devitallovchi pasta asta-sekin (odatda muddat-
lar 24 yoki 48 soatdan ko‘proq) ta’sir etadi va pulpada giperemiya kucha-
yadi, bosim oshadi, bular esa og‘riqni kuchaytiradi. Shuning uchun,
bunday asoratlarni oldini olish maqsadida, devitallovchi pastani faqat
ochilgan pulpaga, undagi ekssudatni chiqarib yuborgandan keyin qo‘yish
kerak.
Tish bo‘shlig‘i stomatologik asboblar bilan pulpaga yaqin joydan,
ko‘pincha pulpa shoxchalariga yaqin joydan ochiladi. Pulpit bilan
og‘rigan tishda ko‘pincha kariyes kovagi bo‘ladi va uning tubidan pulpa
ochiladi. Ammo butun tishda ham pulpit (masalan, jarohatiy, retrogradli,
gematogen yo‘l bilan tushgan infeksiyadan paydo bo‘lgan pulpitlar)
bo‘ladi. Bunday paytlarda, tish bo‘shlig‘ini to‘g‘ri va to‘liq ochish,
tishning anatomik tuzilishi topografik xususiyatlarini, uning kanali
joylashgan joylarini bilish bilan bog‘liq. To‘g‘ri va to‘liq ochilgan tish
bo‘shlig‘i va undagi kanallar qo‘yilishi mumkin bo‘lgan xato va ular
oqibatida kelib chiqadigan asoratlarni oldini olishni kafolatlaydi.
Devitallovchi pastani pulpaga qo‘yishda ma’lum qoida, tartibga rioya
qilish kerak: tishga qo‘yilgan davolovchi boylam yaxshi ushlanib turishi
uchun, kovak germetik, zich yopilgan bo‘lishi shart. Aks holda,
devitallovchi pasta tish bo‘shlig‘idan chiqib, milk va tish atrofidagi boshqa
to‘qimalarni (xattoki suyakni ham) kuydirishi yoki oshqozon-ichak
yo‘liga tushib (boylam tushib ketishi va yutinganda oshqozonga tushishi
mumkin) bu joylarni ham kuydirishi, zaxarlashi mumkin. Bunday
asoratlar ko‘pincha bolalarda uchraydi. Eng ko‘p xatolar devitallovchi
pastani shoshma-shosharlik, e’tiborsizlik bilan yaxshi ochilmagan kariyes
kovagiga qo‘yishdan kelib chiqadi.
Undan tashqari, devitallovchi pasta ustidan kovakni suvli dentin
pastasi bilan yopganda, pasta to‘liq qotmasdan bemorni jo‘natib
yuborganda, qotmagan pasta tagidan devitallovchi pastani milkka
so‘rilishi natijasida kelib chiqadigan asoratlar ham bor. Ayniqsa II va
V sinf kariyes kovaklari, xususan ular milkka yaqin yoki uning tagida
joylashgan hollarda bunday asoratlar ko‘proq uchraydi. Shuning uchun,
devitallovchi pasta qo‘yilgach, kovak germetik va zich yopilishidan
tashqari, to suvli dentin pastasi qotmaguncha va germetik yopilish
borligiga ishonch hosil qilinmaguncha, bemorni jo‘natmaslik kerak. V
sinf kovaklarida milk o‘sib, kovakka kirib turgan bo‘lsa, shu qismlarni
koagulyatsiya qilib tashlash kerak yoki boylam qo‘yish jarayonida ortiqcha
milkni ko‘tarib turib, keyin kovakni yopish kerak bo‘ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 5 5
Pulpani amputatsiya va ekstirpasiyasida og‘riqsizlantirish to‘liq
o‘tkazilmasa, og‘riq paydo bo‘lishi mumkin. Bunda barcha og‘riq-
sizlantirish vosita va dorilari applikasiya tarzida yoki pulpaga bevosita
yuborish bilan qo‘llanadi. Undan tashqari, amputatsiya jarayonida
shifokorning bilimsizligi yoki e’tiborsizligi tufayli, kovak devorining bir
qismi sinishi, kovak tubining ochilib, teshilib qolishi kabi asoratlar ham
kuzatiladi. Ayniqsa, singan tish bo‘lagining nafas yo‘liga tushishidan
kelib chiqadigan asfiksiya — bo‘g‘ilib qolish, og‘ir asoratlarga kiradi.
Bunda, tezda mutaxassis tomonidan traxeostomiya operasiyasi amalga
oshirilmasa, bemor o‘lishi ham mumkin. Shuning uchun, barcha
stomatolog-shifokorlar bu operasiyani bajara olishi maqsadga muvofiqdir,
chunki bemorga kechiktirib bo‘lmaydigan tez tibbiyot yordami ko‘rsa-
tilishi shart. Ekstirpasiya jarayonida ham, kanalga endodontik asboblar,
drilbor ignasi bilan ishlov berishda, ularning kanalda sinib qolishi yoki
e’tiborsizlik oqibatida og‘iz bo‘shlig‘iga, undan esa nafas yo‘liga tushib
qolishi natijasida ham asfiksiya yuzaga kelishi mumkin.
Kanalda sinib qolgan asbob bo‘laklarini olib tashlashning iloji bo‘lma-
ganda, ularni yonidan drilbor bilan o‘tib, kanalni kengaytirib davolovchi
pastalar bilan uni plombalash mumkin. Albatta, kanalni plombalashdan
oldin, undan qon oqmasligiga ishonch hosil etmoq darkor.
Pulpa ekstirpasiyasida endodontik asboblar ildiz uchi teshigidan o‘tib,
periodontni jarohatlashi mumkin. Bunda tishga bosganda og‘riq va
boshqa noxush sezgilar paydo bo‘ladi. Ular 2—3 kun orasida qo‘shimcha
davolashsiz ham o‘tib ketishi yoki ba’zida darsonvalizasiya, flyuktuori-
zatsiya, UVCH davolash kabi muolajalardan keyin o‘tishi mumkin.
Vital yoki devital amputatsiyadan keyin, ma’lum vaqt o‘tgach kanalda
qolgan pulpaning qayta yallig‘lanishdan yoki jonsizlantirilgan pulpaga
infeksiya qo‘shilishidan periodontda turli og‘riqlar paydo bo‘ladi va
qoldiq pulpit yuzaga keladi. Bunda pulpitni davolashda qo‘llaniladigan
muolajalar qo‘llanilib, yallig‘langan yoki o‘lgan pulpa olib tashlanadi,
hamda kanal odatdagidek plombalanadi va tishga doimiy plomba
qo‘yiladi.
Pulpitni davolashda periodontga infeksiyani o‘tishiga asosiy sabab —
bu aseptikaga to‘la rioya etmaslikdir. Agar aseptika qoidalariga to‘liq
amal qilib, ishlatiladigan asboblar va ashyolarni sterillab, qilinadigan
muolajalar bajarilsa, unda periodont kamroq ozorlanadi.
Amaliyotda zamonaviy endodontik asboblarning kirib kelishi, perio-
dontga salbiy ta’sir etadigan dorilar o‘rniga fermentlar, dorivor
o‘simliklardan tayyorlangan dorilarning ko‘proq qo‘llanishi, pulpani
davolash jarayonida tish kanallariga ishlov berishda bajariladigan
muolajalarning periodont uchun zararsizligini ta’minlamoqda. "O‘tmas"
kanallar o‘tuvchiga aylanishi va ularni ildiz uchi teshigigacha to‘liq
plombalanishi, pulpit bilan davolangan tish ildizi atrofidagi periodont
va boshqa to‘qimalar kasalliklarini oldini olishga sabab bo‘lib kelmoqda.
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 5 6
Shuni ham ta’kidlash zarurki, pulpit tufayli periodontda patologik
o‘zgarishlar bo‘lmagan hollarda, ba’zida kanalni plombalash ildiz uchi
teshigidan plomba ashyosini chiqarish bilan tugatiladi. Bunday paytlarda,
albatta periodont ta’sirlanadi va unda turli og‘riqlar yuzaga keladi.
Ba’zida ostit va periostit belgilari, shishlar paydo bo‘ladi. Bunda jarrohlik
muolajalarni o‘tkazishga to‘g‘ri keladi.
Ildiz uchi teshigidan o‘tkazilgan ortiqcha plomba, mustaqil hosil
bo‘ladigan oqma teshigidan chiqib ketishi yoki uni davolangan tish
atrofidagi to‘qimalarni kesib olib tashlash bilan chiqarib tashlash
mumkin. Bundagi og‘riqlar va noxush sezgilarni yo‘qotish uchun
flyuktuorizasiya, UVCh davolash, darsonvalizatsiya kabi fizioterapevtik
muolajalardan foydalaniladi. Ba’zida, pastki oziq tishlar kanallarini ildiz
uchi teshigidan o‘tib plombalanganda, plomba ashyosi pastki jag‘ kanaliga
tushadi va uzoq davom etadigan noxush sezgilar, nimfalaj (parez)
belgilarini kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Ularni yo‘qotish uchun uzoq
muddat fizioterapevtik muolajalar qo‘llashga to‘g‘ri keladi.
M U S T A Q I L   T A Y Y O R G A R L I K   U C H U N   S I N O V   S A V O L L A R I
1. Pulpani jarrohlik usullarida olib tashlash qaysi usullarda bajariladi?
2. Pulpani olib tashlash bilan pulpitni davolashga ko‘rsatma va qarshi
ko‘rsatmalar nimadan iborat?
3. Pulpani olib tashlash bilan pulpitni davolashda bemor ahvoliga bog‘liq
nimalarga e’tibor berish zarur?
4. Pulpani vital va devital usulda olib tashlash deganda nimani tushunasiz?
5. Pulpitni davolashda diatermokoagulyatsiya qachon va nima maqsadda
qo‘llanadi?
6. Pulpitni davolashda qaysi og‘riqsizlantirish usullari va dorilar qo‘llanadi?
7. Vital usulda pulpitni davolashda pulpa hayotiyligini qachon va qaysi
vositalar, dorilar yordamida saqlab qolish mumkin?
8. Tish cho‘ltog‘i hayotiyligini saqlab qolishda nimalardan foydalanasiz?
9. Tish bo‘shlig‘ini qaysi asboblar yordamida ochish mumkin?
10. Butun tishda tish bo‘shlig‘ini ochishda qaysi belgilarga tayanish mumkin?
11. Tish bo‘shlig‘i va kanallari qaysi sabablardan yopilib qoladi yoki kanallar
o‘tmas bo‘lib qoladi?
12. Tor, o‘tmas kanallardagi pulpaga nisbatan qaysi yo‘llarni tutish mumkin?
13. Pulpitni davolashda 10% li yod bilan elektroforez qachon va nima maqsadda
qo‘llanadi?
14. Tor, o‘tmas kanallarni kengaytirishda qaysi endodontik asboblar ishlatiladi?
15. Qaysi devitallovchi pastalarni bilasiz?
16. Ko‘p ildizli pulpitli tishni necha xilda davolash mumkin?
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 5 7
VI bob
P E R I O D O N T I T .   P E R I O D O N T   T O ‘ Q I M A S I N I N G
ANATOMIK VA GISTOLOGIK TUZILISHI
Periodont — bu ikki so‘z o‘zagi — peri atrof, yoni degan ma’noni,
odont tish degan ma’noni bildirib, tish atrofidagi qo‘shuvchi to‘qimadan
iborat bo‘lib, u tishning ildiz qismidagi sement bilan jag‘lar suyaklar
alveolyar o‘simtalarining ichki devorlari orasidagi periodopt bo‘shlig‘ini
to‘ldirib turadi.
Periodont bo‘shlig‘i, yorig‘i alveola kompakt suyak plastinkasi, ildiz
sementi va tish aylana boylamlari (lig. circularae dentis) bilan
chegaralangan.
Periodont yorig‘ining kengligi pastki va yuqori jag‘ tishlarida turlicha,
lekin o‘rtacha kengligi 0,2—0,25 mm (E.V. Leviskaya va boshqalar, 1973,
E.V. Borovskiy, 1989). Tish ildizining uchki qismida 1 mm gacha bo‘ladi.
Periodont yorig‘ining kengligi turli holatlarga ham bog‘liq. Odamning
yoshiga, tishlarining rivojlanishiga, ularning o‘z vazifalarini ado etish
darajasiga va nihoyat, patologik jarayonlarning kechishiga bog‘liq.
Antagonisti bo‘lmagan, tish qatorida turmagan tishlarda periodont
to‘qimasining qalinligi (yoki periodont yorig‘ining kengligi) qisqaradi —
0,1—0,15 mm ni tashkil etadi.
E.M.Gofung (1946) bo‘yicha periodont yorig‘i pastki jag‘da 0,15—0,22
mm ni, yuqori jag‘da esa ancha kengroq, 0,2—0,25 mm ni tashkil etadi.
Periodont yorig‘i tish ildizining o‘rta qismida qisqarganroq, tish
ildizining uchida hamma vaqt kengroq bo‘ladi.
Periodont yorig‘i haddan tashqari bosim ostida xizmatini ado eta-
yotgan tishlarda, periodont to‘qimasida kechadigan patologik jarayonlar
oqibatida, ildiz sement kengayishi (gipertrofiyasi)da va boshqa shunga
o‘xshash holatlarda ham o‘zgarishi (kengayishi yoki torayishi) mumkin.
Agar alveola suyagida yallig‘lanish bo‘lsa, unda ildiz sementi, suyak,
ular bilan periodont to‘qimasining emirilishi yuz berishi mumkin.
Periodont fibroz qollagen tolalaridan, yumshoq qo‘shuvchi to‘qima,
hujayrali elementlar, ko‘p sonli qon, limfa tomirlari asab tolalaridan
iborat.
Asosiy hajmi kollagen tolalaridan iborat bo‘lsada, ba’zi mualliflar
(A.I. Ribakov, E.M. Platonov, 1968) periodont tarkibida elastik tolalar
ham borligi to‘g‘risida ma’lumot berishadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 5 8
Elastik tolalarning bir boshqa turi bu oksitalan fibrillari yoki tola-
laridir. Oksitalan tolalar ham periodont to‘qimasining tish bo‘yin va
ildiz cho‘qqisi atrofidagi qismlarida, xususan o‘ta tashqi ta’sirot ostidagi
tish periodontlarida ko‘proq yig‘iladi. Oksitalan tolalar kislotalarga chida-
mliligi uchun bu nomni olganlar. Ular kollagen tolalari bilan qo‘shilib,
aralashib turadilar. Ular qon tomirlari bilan qon tomir — oksitalan
tuzilmasini hosil qilishadi.
Periodontda, shuningdek, argirofil tolalar, xususan ko‘p ildizli
tishlarda bo‘ladi.
Demak, periodont to‘qimasi qo‘shuvchi to‘qimadan iborat bo‘lib,
unda hujayralararo modda, fibroz kollagen tolalari va qo‘shuvchi to‘qima
qavatlaridan o‘tgan qon va limfa tomirlari va asab tolalari mavjud.
Periodontning fibroz tolalari qo‘shilib qalin tuguncha — boylam hosil
qiladi (ular 5—10 mkm diametrli), bular bir uchi bilan ildiz sementiga
va ikkinchi uchi bilan esa, alveola suyak to‘qimasiga kirib, suyakning
g‘ovak qismigacha (lekin ilikka kirmasdan) joylashadi. Kollagen tutam-
larining alveola suyagiga va ildiz sementiga kirgan qismlari Sharley
tolalari degan nom bilan yuritiladi. Ildiz uchida fibroz to‘qima kamaygan,
yumshoq to‘qima esa ko‘p bo‘ladi. Kollagen tolalari polipeptid molekula-
laridan tashkil topganligi uchun elektron mikroskop ostida kollagen
fibrillari ko‘ndalang chizg‘ilar shaklida ko‘rinadi.
Fibroz tolalar periodont to‘qimasining joylashgan joyida turlicha
yo‘nalishlarda joylashgan.
Tish bo‘yin qismida fibroz tutamlari gorizontal yo‘nalishda joylashgan.
Bu erda ular alveola suyagi ustidan va milkdan keladigan tolalar bilan
birlashib, tish aylana boylamini hosil qiladi. Tish aylanma boylami 3
guruh tolalardan iborat: I guruh tolalarga milk cho‘ntagining ostidan
sementga yopishadiganlar, II guruh-milk va milk so‘rg‘ichlaridan tish
bo‘yin qismiga yoyilib yo‘nalgan tolalar bo‘lib, ular milk qirralarini qattiq
ushlab, xarakatsiz holatda saqlab, tishlarga yopishib turishini ta’minlaydi
va nihoyat, III guruhga tishlar oralaridagi tolalar kirib, ular ikki yonma-
yon tishlarni bir-biriga bog‘lab turadilar. (E.M. Gofung, 1946, S.I. Vays,
1965, A.I. Ribakov, 1968, E.V. Leviskaya va boshqalar, 1973, E.V. Bo-
rovskiy, 1989, 1998). Tish aylanma boylami periodont yorig‘ini tish
bo‘yin qismida yopib turadi va shu bilan periodontga turli tashqi yot
narsalar va mikroblarni kirishiga to‘sqinlik qiladi.
Periodont to‘qimasining asosiy hajmini tashkil etadigan kollagen tola-
lar, tish ildiz qismiga turli qiyshiq yo‘nalishlarda joylashgan. Fibroz
tolalarning suyak to‘qimasiga kiradigan sementga kiradiganlariga nisbatan
yuqorida joylashgan. Bu hol tishni o‘z katagida qattiq ushlab turilishini
ta’minlaydi.
Periodont to‘qimasida tangensial tolalar ham bo‘lib, tishning o‘z
o‘qi atrofida xarakatini to‘xtatib turadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 5 9
Bo‘yin qismida gorizontal tolalar, ildiz uchida ildizdan alveola suyagi
tomon radial tolalar joylashgan.
Kollagen tutamlari cho‘zilmaydi, lekin tishlarning fiziologik
qimirlashlari tolalarning qayrilib, qiyshayib joylashganligi tufaylidir.
Kollagen tutamlari orasida yumshoq qo‘shuvchi to‘qimalar bo‘lib,
ular asab va qon tomirlarini o‘rab turadi va al’veola devoridagi teshiklar
orqali alveola suyak to‘qimasining iliklar bo‘shliqlari bilan bog‘lanadi.
Tolalar tutamlari orasida oz miqdorda fibroblast, yakka-yakka
adashgan, tarqoq hujayralar joylashadi. Yumshoq to‘qima qayerda ko‘p
bo‘lsa, ana o‘sha joylarda hujayralar ham ko‘p.
Retikulo-endotelial hujayralar periodont to‘qimasining hamma erida
uchraydi, xususan ildiz uchi qismida (E.M. Gofung, 1946). Ildiz sementi
yaqinida (chegarasida), sementoblastlar ikkilamchi hujayrali sement hosil
qiluvchi hujayralar, alveola chegarasida esa, osteoblastlar — suyak
to‘qimasini hosil qiluvchi hujayralar joylashgan.
G.V. Yasvoin, I.A. Mexteyslarning ma’lumotlari bo‘yicha retikulo-
endotelial hujayralar gistiosit (makrofag) lardan iborat bo‘lib, ular
tomirlar atrofida joylashgandir. Shuning uchun ularni "advensial (tomir
devori pardasi ustidagi) gistiositlar" deb atashni taklif etishgan.
I.I. Medvedev va A.G. Varshavskiylar esa, gistiositlar butun periodont
to‘qimasi bo‘ylab joylashganligi, sog‘lom tishlarda kam, yallig‘lanish
jarayonida (periodontit) ko‘payishini aniqlashgan.
E.M. Gofung kuzatuvlari shuni ko‘rsatdiki, gistiositlar asosan ildiz
uchi qismida va tish bo‘yin qismida, milk cho‘ntagi tubini qoplab
turuvchi epiteliy ostida joylashgan.
N.A. Astaxov fikricha, epiteliy hujayralari granulema va kistalarning
epitelial qobig‘ini hosil bo‘lishida ishtirok etadilar.
Periodont to‘qimasidagi epitelial hujayralar asosan ildiz uchi qismida
joylashadi va Malyasse hujayralari degan nom bilan yuritiladi. Ular qoldiq
hujayralar, ya’ni tish hosil qiluvchi epiteliy qoldiqlari xisoblanadi.
Ularning kelib chiqishi, vazifalari va ahamiyatlari to‘g‘risida turli fikrlar
mavjud.
N.A. Astaxov, 1928, V.G. Vorobyev va T.V. Yasvoin, 1936,
V.N. Lvov, 1928 va boshqalar Malyasse hujayralari emal a’zosining
qoldiqlari deyishsa, O.V. Petrova (1955) — Malyasse hujayralari
qo‘shuvchi to‘qimalarini metaplaziyasi oqibatida hosil bo‘lishini,
I.G. Lukomskiy (1929) esa bu hujayralar og‘iz shilliq pardasini qoplagan
epiteliydan o‘sib o‘tganligini aytishadi.
Periodontda tomirlar tizimi yaxshi rivojlangan. Periodont to‘qimasini
oziqlantiradigan qon tomirlari a. alveolaris superior, posterior et anterior
(yuqori jag‘da) va a. alveolaris inferior (pastki jag‘da) lardan ajralgan
tish shoxchalari nomi bilan (rami dintalis) ataluvchi qon tomirlari ildiz
cho‘qqisi (uchi) orqali kiradilar. Bu shoxchalar yana maydalashgan
shoxchalar shaklida periodont to‘qimasiga kirib, qalin periodont turini
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 6 0
hosil qiladilar va ular asosan, ildiz chuvdisi atrofida joylashgan. Periodont
to‘qimasining o‘rta va bo‘yinoldi qismlarining oziqlanishi alveolalararo
arteriya shoxlari (rami interalveolaris) opqali amalga oshadi. Bu shoxlar
esa venalar bilan birga alveola devorlarida bo‘lgan ko‘p sonli teshiklardan
kiradi. Bu teshiklardan kirgan alveolalararo tomir ustunchalari perio-
dontga kirib tish shoxchalari (rami dentalis) bilan birlashadi, qo‘shiladi,
ya’ni anastomoz hosil qiladi.
Aylanma boylamda va ildiz cho‘qqisida (uchida) hosil bo‘ladigan
qalin turlar, kapillyarlar tugunchalari, ilgaklaridan tuzilgan bo‘lib,
o‘ramchalar, shaklida joylashgan (A.B. Izachik, 1914). Bularning tuzilishi
buyrakdagi tomirlar tuzilishiga o‘xshaydi.
Limfa tomirlari qon tomirlariga o‘xshab ildiz bo‘ylab joylashgan va
ular pulpa, alveola suyagi va milk tomirlari bilan uzviy bog‘langan.
Tomir-asab tugunchasida joylashgan limfa tomirlari orqali pulpa va
periodontdan limfa oqadi. Jag‘larning suyak ustki pardasi va jag‘lar
atrofidagi yumshoq to‘qimalardagi limfa tomirlari bilan jag‘ tanasining
tashqi va ichki yuzalaridagi limfa tomirlari birlashib, qo‘shilishib katta
xalqali limfatik to‘r hosil qiladilar. To‘rdan chiqadigan tomirlar iyak
osti, jag‘ osti va quloq oldi limfa tugunlari, bezlariga quyiladi.
Periodont n. trigeininis-ning alveola asab tolalari xisobiga yaxshi
innervasiyalashgan.
Tolalarning (asab) bir qismi tish o‘ramidan, boshqa qismi suyak
bo‘shliqlari, Gavers kanallari orqali suyakdan, shuningdek, milk
tomondan jag‘ suyak pardasi (periost)dan tugunchalar va tolalar shaklida
kiradi.
Kattaroq asab tomirlar tugunchalari alveola devori bo‘shliqlarida
joylashib, tomirlar va asab tolalarini tish xarakatlari, ularga tushadigan
bosimlardan asrab, qo‘riqlab, ximoyalab turadi va shu bilan perio-
dontning amortizasiya vazifasini o‘tashi ta’minlanadi.
Shunday qilib, periodont-bu to‘qimalar yig‘indisi (kompleksi) bo‘lib,
u genetik umumlikka, o‘xshashlikka ega bo‘lib, turli vazifalarni bajarishga
xizmat qiladi: qo‘riqlash (ximoyalash) amortizatsiya, ushlab turish
(fiksatsiya), oziqlantirish (trofika), hosil qilish, yaratuvchilik (plastika)
va sezgirlik (sensor).
Eng muxim vazifasi himoya, qo‘riqlashdir. Bu periodont to‘qimasi-
to‘suvchi (barer) to‘qima ekanligini, organizmni tashqi turli zararli
narsalar-ta’sirotlar (mikroorganizmlar, zaxarlar, toksinlar, dorilar va
hokazo) dan ximoyalab turishidir.
Sog‘lom periodont ma’lum darajada organizmni allergik holatini
keltirib chiqaradigan odontogen (tish orqali) infeksiya va ichki
zaxarlanish (intoksikatsiya) lardan ximoyalab turadi va desensibilizatsiya
rolini o‘ynaydi.
Periodontning amortizasiya vazifasi undagi katta miqdorli
suyuqlikning (60% ga yaqin) to‘qimalararo joylashgan teshikchalar va
www.ziyouz.com kutubxonasi

1 6 1
hujayralar kolloidlari bilan tomirlar va tolalar hajmlarining o‘zgarishini
muvofiqlashib, birga ta’sir etishi orqali amalga oshadi. Periodont gidravlik
tizimga o‘xshash xarakatda bo‘lib, tishlarga chaynov bosimini butun
periodont yorig‘ining devorlariga teng taqsimlaydi. Shuning uchun,
tishlarga tushadigan katta bosim periodontning amortizatsiya funksiyasi
tufayli alveolalarga zarar yetkazolmaydi. Periodontning ushlab turishi
(fiksatsiya) deganda, tishlarni tish katakchalarida turish vazifasini tushi-
namiz. Periodont tishni nafaqat katak bilan bog‘lab turadi, balki, uni
ushlab ham turadi (aylanma boylam, alveolalararo va ildiz cho‘qqisidagi
tolalar yordamida). Tish aylanma boylamini hosil bo‘lishida periodont
qatnashib tishlarni fiziologik qimirlashini ta’minlab turadi.
Periodontning oziklanishi va oziqlantirish (trofika) vazifasi unga
kirgan va pulpa tomirlari bilan anastomozlashgan qon tomirlar orqali
amalga oshadi. Periodont sement va tish ildiz dentinini, hamda alveola
suyagining kompakt plastinkasini oziqlantiradi.
Periodont sezgirlik vazifasini o‘zidagi boy innervasiya orqali bajaradi.