Ro‘zimatova Dilnoza Murodovna O‘zrfa, O‘zbek tili, adabiyoti va folklori

Keywords. sociolinguistics, pragmalinguistics, social status, colloquial act, 
postulate, social status, social class.
Insoniyat jamiyatini tashkil etishning muhim elementi bo‘lgan ijtimoiy maqom 
odamlarning xatti-harakatlarini bildiruvchi ko‘plab til birliklari semantikasida u yoki 
bu shaklda belgilanadi. Ijtimoiy maqom me’yoriy kategoriyadir, shuning uchun u orqali 
yuzaga chiqadigan munosabatlarni o‘rganish orqali biz tabiiy tilning barcha boyliklarida 
kodlangan ijtimoiy tashkilot tamoyillarini o‘rganamiz. Bu ma’lum bir tilda so‘zlashadigan 
va shunga mos ravishda ma’lum bir jamiyatning baholash me’yorlari tizimini baham 
ko‘radigan odamlar xatti-harakatlarining umumiy va o‘ziga xos xususiyatlarini ko‘rib 

---

378
chiqish imkoniyatini ochadi. Shaxsning ijtimoiy mavqeyini o‘rganishning madaniy jihati 
shunday. 
Ijtimoiy maqom tushunchasi dastlab yuridik shaxsning huquqiy maqomini 
anglatgan. [Сапов,1990:331]. Ushbu tushuncha mashhur nemis sotsiologi Maks 
Veber tomonidan keng ilmiy foydalanishga kiritilgan bo‘lib, uning asarlarida maqom, 
sinf va hokimiyat – ijtimoiy tabaqalanishning asosiy o‘lchovlari bo‘lib xizmat qilgan. 
[Weber,1978:305,927-937]. Olimlar ijtimoiy munosabat tamoyillarini o‘rganar ekan, 
sotsiologlar sinflar o‘rtasidagi ko‘plab oraliq shakllanishlarni, mulk va ishlab chiqarishga 
munosabatda birlashgan odamlarning katta guruhlarini e’tibordan chetda qoldira 
olmadilar. Vazifa esa ijtimoiy guruhlarni aniqlashning obyektiv mezonlarini aniqlash 
edi.
Shaxsning ijtimoiy mavqeyini pragmalingvistik jihatdan o‘rganish, qisman 
sotsiolingvistika bilan birgalikda tahlil etish ikki yo‘nalishni ham takomillashtiradi. 
Til tavsifining pragmalingvistik yo‘nalishida shaxsning ijtimoiy holati muloqotning 
asosiy o‘lchovlaridan biri hisoblanadi. Ijtimoiy maqom nutqiy aloqa va nutq aktlari 
postulatlarida, muloqot sohalari va nutq janrlarida, ta’sir qilish usullari va nutqni ifoda 
uslubi xususiyatlarida, shuningdek, til birliklarining pragmatik ma’nolarini ifoda etishda 
o‘zini namoyon qiladi. So‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi maqom munosabatlarining 
dinamikasi – bu mavzuni rivojlantirish chizig‘iga qo‘yilgan maxsus aloqa ko‘rsatkichi 
hisoblanadi. Ijtimoiy maqom bilan belgilangan nutqiy xatti-harakatlar maqom bilan 
belgilangan axloqiy xatti-harakatlarning bir qismidir. Ijtimoiy maqom-neytral nutq 
harakatlariga qarshi hisoblanib, ushbu tushunchaga bog‘liq va bog‘liq bo‘lmagan nutqiy 
harakatlarga bo‘linadi. Shaxsning ijtimoiy mavqeyi belgisi ijtimoiy masofada muloqot 
qilish sharoitida, shuningdek, kommunikativ postulatlar buzilgan taqdirda o‘zgaradi. 
Shaxsning ijtimoiy maqomi belgisi ijtimoiy notenglik sharoitida, shuningdek, nutqiy 
postulatlar buzilgan taqdirda faolllashadi. Shaxsning ijtimoiy maqomi so‘zlovchining 
tinglovchiga ta’sir qilishining asoslaridan(sabablaridan) biridir. Ijtimoiy maqom bilan 
belgilangan nutqiy harakatlar bir nechta harakatlarni o‘z ichiga oladi, ular esa o‘z 
navbatida, asosiy va qo‘shimcha harakatlarga bo‘linadi. Asosiy nutqiy harakatlar aniq 
nutqiy aktning mohiyati, iltimos, kechirim, iltifot va boshqa shu kabilarni ifodalaydi.
Qo‘shimcha harakatlar esa o‘zida u yoki bu nutqiy aktni bajarganda bevosita va bilvosita 
shaklda rag‘batlantirish ifodasi, hurmat munosabatining va maqsad belgisini ifodalaydi. 
Ijtimoiy maqom bilan belgilangan vaziyatning eng muhim tarkibiy qismlari xatti-
harakatlarning ishtirokchilari yoki faollari hisoblanadi: biror bir tashkilot vakili, bemor, 
respondent, va boshqa shaxslar haqida shunday deyish mumkin. Ijtimoiy maqom 
muloqotda namoyon bo‘lishi esa turli
fe’llarning ma’nosida o‘z aksini topadi, rasmiy 
mezonlar bo‘yicha tasniflanadi. Ijtimoiy maqom holatlarining to‘rt turi mavjud: ijtimoiy 
maqomning huquqiy va tantanavor holatli jarayondagi ko‘rinishi, ijtimoiy maqomning 
boshqaruv jarayonidagi turi, bo‘ysinish va undagi o‘zgarishlar. So‘zlarning leksik 
ma’nolaridagi baholovchi xususiyatlarning yig‘indisi jamiyat madaniyatining qadriyat 
asosini tashkil etuvchi tilning aksiologik kodini tashkil qiladi. Aksiologik kod qiymat 
mulohazalari bilan ifodalanadi. Shaxsning ijtimoiy mavqeyining pragmalingvistik 
xususiyatlari uch turdagi toifalarda ifodalanadi: toifa-omillar, sotsiolingvistik 
xususiyatga ega, tegishli pragmalingvistik xususiyatga ega bo‘lgan kategoriyalar-turlar 
va lingvosemantik xususiyatga ega bo‘lgan kategoriyalar.
Xullas, tilshunoslikning 
pragmatika bo‘limida xilma-xil tushunchalar mavjud: pressupozitsiya, nutqiy aktlar, 

---

379
madaniyatlararo nomutanosiblik, perfomorativlar, deyksis, xushmuomalalik va isbotlar 
strategiyasi, kodlarning o‘zgarishi kabi tushunchalar kiradi. [Kарасик,
1991:138]. 
Tilning vazifaviy yoki kommunikativ modeli lingvistik dalillarni o‘rganishning 
boshqa ketma-ketligini taklif qiladi. Keng ma’noda pragmatika muloqotning qoidalari 
tizimi, shu jumladan, nutqiy muloqotni anglatadi. Bu haqida amsterdamlik olim 
F.Neumeyer jamiyatning ustuvor yo‘nalishlaridan kelib chiqqan holda nomlanishning 
o‘ziga xos xususiyatlarini jismoniy omillarga qaratadi: masalan, eskimoslar orasida qor 
bilan bog‘liq juda ko‘p so‘zlar, iboralar mavjud. Tilshunoslik bilan bog‘liq omillarga esa 
ko‘p tilli muhitda tillarni almashtirish kirsa, ijtimoiy-madaniy omillarga kommunikantlar 
o‘rtasidagi aloqani saqlab qolish va ular o‘rtasida u yoki bu turdagi ijtimoiy munosabatlarni 
o‘rnatish kabilar kiradi. Pragmalingvistikaga oid ishlarda nutqiy xulq-atvorning ijtimoiy-
madaniy o‘lchovlari quyidagi terminlar orqali ifodalangan: xushmuomalalik va hurmat, 
birdamlik, obro‘ va tanqid. Hurmat va xushmuomalalik adresant va adresat o‘rtasidagi 
ijtimoiy masofa sifatida qaraladi. Muloqot qanchalik rasmiy bo‘lsa, muloqot qiluvchilar 
orasidagi ijtimoiy masofa shunchalik katta bo‘ladi. Ijtimoiy maqom saqlangan
dialogdagi 
bo‘ysunuvchining nutqi nisbatan kattaroq murakkabligi va uzunligi bilan ajralib turadi. 
Obro‘ va tanqid esa ma’lum mos referent guruhlarda qabul qilingan yoki qoralangan 
ma’lum til shakllari bilan bog‘liq.
[Dik,1986:21-28]. Muloqotning ijtimoiy-madaniy 
omillari bevosita shaxsning ijtimoiy mavqeiyga bog‘liq ekanligi yuqoridagi bir necha 
misollar orqali ma’lum. 
Jamiyatda nutq sifatining roli katta. Nutq ijtimoiy tabaqalanishning tarbiyaviy 
mezonining ko‘rsatkichidir. Uning yordami bilan siz mansab pillapoyalariga ko‘tarilish 
yo‘lini sezilarli darajada soddalashtirishingiz, osonlashtirish va qabul qiluvchiga 
etkazib beriladigan ma’lumotlar hajmini sifat jihatidan yaxshilashingiz mumkin. Nutq 
ko‘nikmalarini doimiy ravishda rivojlantirish kerak, chunki faol so’z boyligi asta-sekin 
kamayib boradi. Adabiy talaffuz qoidalarini eslab qolish nihoyatda muhim, chunki nutq 
oddiy usul emas, ma’lumot uzatish – bu odam haqida mutlaqo hamma narsani ayta 
oladigan aniq tasvir hisoblanadi.