Rus yozuvchisi Anton Pavlovich Chexov tomonidan yozilgan “Xameleon” hikoyasi uchun adabiy tahlili

Rus yozuvchisi Anton Pavlovich Chexov tomonidan yozilgan “Xameleon” hikoyasi uchun adabiy tahlili

1. 
   Muallif va asar haqida qisqacha ma’lumot.
   

“Xameleon” yumor yo’nalishida yozilgan hikoyasini A.P.Chexov ijodining dastlabki bosqichida yozgan bo’lib, u bu davrda o’rta maktab o’quvchisi edi. Bu davrda u "Antosha Chexonte" taxallusi bilan ijod qilib, o'zining qisqa yumoristik miniatyuralarini turli yumoristik jurnallarda nashr etdi. "Xameleon" ning yaratilishi 1884-yilga to'g'ri keladi. Ayni paytda jurnallar bilan hamkorlik davom etayotgan edi. Adib hikoyada ma'lum bir jurnalistik iz qoldirdi, bu unga o'ziga xoslik va joziba bag'ishlaydi.

2. 
   Asar sarlavhasi.
   

"Xameleon" hikoyasining nomi yashirin ma'noga ega. Yovvoyi tabiatda Xameleon o'z rangini o'zgartiradigan sudraluvchidir. Xameleon xavf-xatarni sezganida rangini o‘zgartirganidek, hikoya qahramoni xizmatda muammolarga duch kelmaslik uchun yo‘lda o‘z fikrini o‘zgartiradi. Bunda muallif metafora orqali asar qahramonini ushbu jonzot tabiatiga o’xshatmoqda. Muallif kitob tasvirlangan vaziyatning tipikligiga ishora qiladi. Chexov ushbu asarni yozib, uni butun jamiyatga yoritib, barcha odamlar o'zlarining xavfsizligini ta'minlash uchun har qanday vaziyatga moslashadigan bir xil prinsipsiz xameleonlar ekanligini aytadi.

3. 
   Asar mavzusi.
   

Hikoya bozor maydoni bo'ylab sayr qilib, politsiya noziri Ochumelov va politsiyachi Yeldirin zargar Xryukinning oq it kuchukchasini qanday ta'qib qilayotganini ko'rishidan boshlanadi. Xryukinning xabar berishicha, it hech qanday sababsiz uning barmog'ini tishlagan. Nazoratchining munosabati aniq - itni o'ldirish va egasini jarimaga tortish. Biroq, to'satdan olomondan kuchukcha general Jigalovga tegishli degan hayqiriq eshitiladi. Ochumelov darrov ohangini o‘zgartirib, paltosini yechib, Xryukinni yolg‘onchilikda ayblay boshlaydi. Ayni paytda, Yeldirin Jigalov bunday it boqmasligi haqida xabar berganida, vaziyat yana tubdan o'zgaradi. Ochumelov allaqachon itni yana o'ldirmoqchi bo'lgan, ammo politsiyachi it hali ham generalniki bo'lishi mumkinligini ta'kidlab, uning qalbiga yana shubha uyg'otadi. Ochumelov paltosini kiyib, Yeldiringa itni generalga olib borishini va uning iti bo’lsa qaytarib berishini buyuradi. Shu payt maydonda generalning oshpazi Proxor paydo bo'lib, u itning generalga tegishli emasligini aytadi. Ochumelov yana itni o'ldirish kerakligini e'lon qiladi, lekin ayni damda Proxor itning egasi generalning oldiga ziyoratga kelgan akasi ekanligini aytadi. Olomon Xryukin ustidan kuladi, nozir esa xushmuomalalik bilan itni qo'yib yuboradi va Xryukinga o’zi aybdor ekanligini aytib tahdid qiladi.
Hikoyaning bosh mavzusi insonning o’z tinchligi yo’lida haqiqat, adolat mezonlariga qaramasdan, yuqori toifadagi insonlarga ma’naviy qul bo’lishi va o’zining shaxsiy fikri yo’qligi hisoblanadi. Jamiyatda shunday jirkanch ildiz otgani va ba’zi insonlar nafslarini qonunlar bilan go’yoki oqlab, o’zlaridan yuqori martabalilarni rozi qilish istagini ko'rsatib berdi. Ochumelovning hadeb paltosini yechib kiyishi ham go’yoki xameleon jonzotining o’z rangini o’zgartirib turishiga yana bir misoldek.

4. 
   Asar g’oyasi.
   

Chexov maishiy vaziyat niqobi ostida kundalik hayotda atrofida ko'rgan ijtimoiy muammolarni qisqacha tasvirlab berdi. Yozuvchi satira va karikatura orqali odamlarni o‘z ustida ishlashga undash uchun o‘quvchilarga ijtimoiy illatlarni ochib berishga, ularni shafqatsizlarcha masxara qilishga intiladi. Chexov ikkiyuzlamachilikni, xizmatkorlikni, tartibni himoya qilishga majbur bo'lganlarning vijdonsizligini qoralaydi. Bu "Xameleon" hikoyasining asosiy g’oyasidir. Muallif o‘quvchini qonunlarga jiddiy qarashga, ularga qat’iy amal qilishga, adolatdan o‘z manfaati uchun foydalanishga urinmaslikka undaydi. Hikoyaning axloqiy saboqlari bizni o‘z fikrimizni tanlash va himoya qilishda yanada prinsipial va mustaqil bo‘lishga undaydi.

5. 
   Asardagi tugun.
   

Asarda bosh tugun it Xryukinni tishlab olishi va Xryukinning uning ortidan quvishi bo’lsa, itning kimniki ekanligini aniqlash jarayoni ikkinchi tugun deb o’ylayman.

6. 
   Xulosa.
   

Ushbu asar orqali chindan ham vaziyatga qarab fikrini o’zgartirib turadigan ayrim insonlarni ko’ramiz. Vaziyat ustiga yig’ilgan xalq Ochumelov va Xryukinni tinglab turgan bo’lsada, ma’naviy qoloqlik sababli Ochumelovning o’z fikrini o’zgartiraverishi ularga g’alati tuyulmaydi. Aksincha, uning xatti-harakatlarini ma’qullashadi. Bu hol esa ma’naviy qullik, qo’rqoqlik, ikkiyuzlamachilik barcha toifadagi insonlarda ro’y berishi mumkinligini, agar ilm olmas ekanmiz, o’z shaxsiy fikrimizga ega bo’lmas ekanmiz, doimo bizni boshqalar boshqarib turishi ko’rsatiladi. Inson har qanday holatda ham boshqalarni kelib chiqishi, mansabi, tashqi-ko’rinishidan qat’iy nazar adolat bilan ish ko’rishi kerak. Buning uchun esa ma’naviy savodxonligini oshirib, adolat qila oladigan bilimga ega bo’lishi zarur.